Vraag van de maand juni: Bekers en schalen

Ik vroeg me laatst af waarom bij veel (sport)wedstrijden meestal een beker of schaal als prijs gewonnen kan worden. Heeft het iets met eten en drinken te maken? En waar komt het vandaan? Zelf zoeken leverde eigenlijk geen nuttige informatie op, dus ik hoop dat iemand bij het Meertens het misschien weet! Mevr. P. van Mourik.

Het antwoord wordt gegeven door Marianne van Zuijlen.

Het gebruik om een schaal of beker als prijs uit te reiken is vrijwel nergens beschreven. Ik kan in mijn antwoord dan ook maar een heel klein tipje van de sluier oplichten.

Griekse oudheid

Al in de Griekse Oudheid was het heel gewoon dat aan wedstrijden geldprijzen werden verbonden. Zelfs de winnaars bij de Olympische Spelen in Olympia kregen vanaf ca. 600 v.Chr. naast een krans van olijftakken een geldbonus van de steden waar ze woonden. Bij andere wedstrijden, zoals bij het religieuze festival Panathenaeën in Athene, werden de atleten bij winst niet alleen beloond met flinke geldprijzen, maar kregen ze daarnaast kruiken gevuld met de heilige olijfolie. Andere prijzen waren onder meer driepotige vazen, bronzen schalen en zilveren bekers. Het is onduidelijk of deze schalen en bekers werden gebruikt om uit te eten en drinken of dat ze louter als siervoorwerp dienden.

Prijzen in de 17e eeuw

Aan het eind van de 17e eeuw werden, afgaande op de bewaard gebleven Kyp Cup – (achteraf zo genoemd naar de maker, zilversmid Jesse Kyp),  kelken en bekers uitgereikt aan de winnaars van sportachtige vermaken. De Kyp Cup, nu in de collectie van het Henry Ford Museum, was in 1699 de prijs voor de winnaar van een paardenrace tussen twee steden in New England (VS). Aannemelijk is dat het gebruik meegekomen is met de Engelsen die het gebied begin 17e eeuw koloniseerden. 

In de 17e eeuw waren in Nederland veel zilversmeden die onder meer luxe voorwerpen maakten. Deze “hebbedingen” zijn naast geschenk hoogstwaarschijnlijk ook als prijs gebruikt. Dat sluit aan bij de voorkeur in de Republiek der Verenigde Nederlanden voor concrete, materiële geschenken als geld, gouden of verguld zilveren vaatwerk, tapijten, etc.

Zilveren kaatsballen

In de volgende eeuw worden allerlei zilveren (sier)voorwerpen – meestal door de plaatselijke kastelein – als prijs uitgeloofd, zoals de zilveren (en gouden) zwepen voor het snelste paard bij kortebaandraverijen, tabaksdozen, lepels, zilveren ballen bij het kaatsen, etcetera.

Kalma (Kaatsen in Friesland: het spel met de kleine bal door de eeuwen heen, 1972) laat aan de hand van advertenties van kaatswedstrijden in de Leeuwarder Courant zien  dat in de 19e en 20e eeuw de prijzen in de kaatssport sterk veranderden. Zilveren ballen verdwenen, de voorkeur ging uit naar zilveren voorwerpen als mesheften en horlogekettingen die men kon laten zien en waarmee men kon pronken.

Geldprijzen kwamen minder voor, maar werden na 1870 regel door het grotere aantal broodkaatsers, kaatsers die er hun brood mee verdienden. Daarnaast werden in die tijd steeds meer medailles uitgereikt, die, gespeld op een fluwelen draaglap op de borst van de kaatsers, aan het publiek werden getoond.

Na 1920 werd gekaatst om hoge geldprijzen, medailles, waardebonnen en luxe voorwerpen: gouden horloges, zilveren lepels, schemerlampen, fietsen, radio’s, etcetera.. Alleen bij de Permanente Commissie in Franeker, de belangrijkste kaatswedstrijd in Friesland, bleef de prijs voor de koning – de beste man van het winnende partuur – de zilveren koningsbal.

Holland Beker

Onder invloed van een ontwikkeling die in Engeland is begonnen, werden in de rest van Europa na 1850 veel sportachtige vermaken op nationaal niveau gestandaardiseerd en georganiseerd. In Nederland waren vooral paardenrennen, hardlopen, schaatsen en roeien populair. Er is veel over de ontwikkeling van sportachtige vermaken naar moderne sporten geschreven, maar prijzen komen in dit verband nauwelijks aan de orde.

Het is aannemelijk dat voor het uitloven van bekers in Nederland de “Cups” een rol hebben gespeeld. Deze werden in Amerika uitgereikt bij zeilen (America's Cup vanaf 1851) en in Engeland bij voetbal (Football Association Cup, vanaf seizoen 1871-1872). De eerste Nederlandse beker werd in 1886 uitgereikt bij een roeiwedstrijd. Deze beker is de voorloper van de Holland Beker.

Johan Cruijff Schaal

In Nederland wordt vanaf 1888  (vanaf 1898 officieel) om het landskampioenschap voetballen gespeeld. Onbekend is of de winnende club een beker kreeg. Vanaf het seizoen 1984-1985 krijgt elke landskampioen een Kampioensschaal die de club mag houden.

In 1898 besloot het bestuur van de Nederlandsche Voetbalbond (NVB), later KNVB, een toernooi voor bondsverenigingen te organiseren. Ondernemer Hak Holdert stelde een beker beschikbaar. In het seizoen 1898/99 werd voor de eerste keer de naar hem vernoemde Holdertbeker uitgereikt.

De wedstrijd tussen de landskampioen en de bekerwinnaar werd al voor het eerst in 1949 gespeeld, maar pas vanaf 1991 stond de wedstrijd jaarlijks op het programma. In 1996 werd de beker vervangen door een schaal, de Johan Cruijff Schaal. Wellicht is bij de keuze voor een schaal als prijs de Engelse FA Community Shield (1898) een voorbeeld geweest.

Een beker om uit te drinken?

Of in de Griekse Oudheid de prijsamfora en –schalen gebruikt werden om uit te drinken en van te eten, kan beter aan een classicus worden voorgelegd. Van de zilveren bekers en schalen die vanaf de 17e eeuw mogelijk als prijs werden uitgeloofd zou het kunnen dat ze niet bedoeld waren voor dagelijks gebruik, maar louter dienden als siervoorwerpen. Alleen van de huidige “Cups” en schalen is zeker dat ze niets met eten en drinken te maken hebben.

__________________________________________________________________

Dit artikel is verschenen in de nieuwsbrief (juni 2016) van het Meertens Instituut. Heeft u een vraag voor het instituut, stuur dan een mail aan de redactie. Ook interesse in de nieuwsbrief? Klik hier voor meer informatie.