Het digitaal geografisch-historisch-onomastisch informatiesysteem Fryslân

Karel Gildemacher, Hans Mol en Sander Strating

Uitwerking van de presentatie Workshop veldnamen Meertensinstituut vrijdag 25 april 2003

In de jaren dertig van de 20^ste eeuw ontwikkelde dr. Obe Postma een methode waarbij een historische reconstructie van grondbezit mogelijk werd. Hij deed dit op basis van grondbelastinggegevens. Met vroeg 19^de eeuwse kadastrale kaarten als basis lukte het hem in enkele gevallen de grootte van boerderijen (en de eigendomssituatie) tot de vroege 16^de eeuw te reconstrueren. Enkele voorbeelden gaf hij in 1934 in zijn boek De Friesche Kleihoeve.

De methode bleef decennia verscholen tot de Fryske Akademy in het begin van de jaren tachtig de draad oppakte. Naast het uitgeven van alle vroegnegentiende-eeuwse kadastrale kaarten met de bijbehorende Oorspronkelijke Aanwijzende Tafels (van 1832) is bij elke gemeente (de oorspronkelijke grietenij) een Pre-kadastraal atlasdeel “1700-1640” gemaakt.

Het eerste deel (Barradeel en Harlingen) verscheen in 1988, in 2004 verscheen ondertussen deel zeventien (Oostdongeradeel). Sinds de toepassing van digitale technieken (een belangrijk deel van de verschenen “ouderwetse” atlasdelen is ondertussen ook digitaal te raadplegen) spreekt men van het geografisch-historisch informatiesysteem Fryslân.

Klik hier voor meer informatie (klik op het Nederlandse vlaggetje om de tekst in het Nederlands te lezen)

Het beschikbare (digitale) geografisch-historisch informatiesysteem Fryslân biedt belangrijke en nieuwe mogelijkheden voor (historisch) naamkundig onderzoek. Zo kunnen bijvoorbeeld veldnamen exact worden gelokaliseerd en gekoppeld aan andere, aan die ene lokatie verbonden of te verbinden gegevens. Het benoemde veld, water enz., het z.g. denotatum, kan op een kaart worden aangegeven door hetzij een punt, een lijn of een bepaald oppervlak. Het denotatum wordt daarmee uniek bepaald door coördinaten.

Met de mogelijkheid van de toevoeging van namenbestanden (z.g. topobases) aan het digitale geografisch-historisch informatiesysteem ontstaat het geografisch-historisch-onomastisch informatiesysteem Fryslân. Elke naam (elk toponomiem) dat verwijst naar een geografisch denotatum wordt enerzijds bepaald door de geografische coördinaten, maar krijgt ook een naamkundig identificatienummer (ID).

Klik hier voor meer informatie

Het bedoelde, c.q. benoemde geografisch denotatum heeft een aantal landschappelijke en cultuurhistorische kenmerken en eigenschappen. De beschrijving ervan is opgeslagen in databases (in de Cultuur-Historische kaart Fryslân zijn die soms ook al op een kaart aan te geven).

De database met toponiemen heeft enkele z.g. naamkundige velden op grond waarvan gekoppeld kan worden met andere namen die de zelfde eigenschappen hebben en ook met elementen uit een geografische en of historische database zoals het historisch-geografisch informatiesysteem Fryslân.

Op de Fryske Akademy zijn verschillende toponiemendatabases gedigitaliseerd en via Mapinfo (een geografisch informatiesysteem) toegankelijk. Het gaat om de collecties: Spahr van der Hoek (vooral veldnamen), Beetstra (alle soorten toponiemen) en Gildemacher (waternamen). Namen zijn daarbij zo nauwkeurig mogelijk gelokaliseerd. Andere bestanden zijn in ontwikkeling. In een door de KNAW mede gefinancierd project worden nederzettingsnamen (voorkomend in bronnen tussen 1200 en 1550) die in de huidige provincie Fryslân kunnen worden gelokaliseerd, in een database ingevoerd en naamkundig geanalyseerd.

De uit naamkundig en taalkundig oogpunt belangrijkste bron wordt gevormd door de z.g. Oudfriese oorkonden (in vier delen in druk uitgegeven, ’s Gravenhage, 1927, 1933, 1941 en 1977) met de aanvullende publicaties.

Klik hier voor het actueel bijgewerkte bestand [Excel - 2059 kB ]

Het nederzettingsnamenbestand corpus Oudfriese Oorkonden is als volgt opgebouwd

Huidige naam of genormaliseerde naamsvariant – koppelt automatisch door naar ID
Huidige gemeente waar het denotatum is gelokaliseerd
Naamsvariant in de betreffende oorkonde
Context waarin de naam staat
Datering
Bron
Andere publicaties
Vermelding of het een origineel betreft of een kopie
Doeltaal van de naam naam en de context
Lokalisatie binnen een dorpsgebied indien huidige naam ontbreekt
Type denotatum
Element 1
Element 2
Ruimte voor commentaar

Eerste zoekvoorbeeld:

Het dorp Aalsum "geprojecteerd" op verschillende kaartlagen (pas na scrollen is de kaart en nadere informatie te zien)

Voor verdere informatie over het dorp kan op het rode blokje in de kaart worden geklikt.

De naam Aalsum kan naamkundig ook met naamsvarianten uit andere bestanden worden verbonden (bijv. Lexikon) > Atlesheim. Het lijkt daarmee duidelijk een naamtype met het element heem als laatste element. In de toekomst kun je op deze manier de namen van de verschillende naamtypen op kaart brengen.

Tweede zoekvoorbeeld:

a. Zoek in het bestand op het slotelement ga

b. Naamkundig kunnen de gevonden namen op ga op basis van het eerste bestanddeel geanalyseerd en in kaart gebracht worden.

c. Alle gevonden namen op ga kun je vervolgens op een kaart aanbrengen. De namen die een eerste elementen hebben dat is afgeleid van een kerndorpkun je op een dorpsgebiedenkaart zetten.

Met het materiaal is een artikel geschreven (in het Fries).

Klik hier voor artikel over ga-namen verschenen in It Beaken, jaargang 65 (2003), 145-180 [PDF - 484 kB]

In de toekomst zullen meer bestanden met toponiemen digitaal toegankelijk zijn. Naamkundige analyse van dat materiaal, gekoppeld aan historisch-geografische informatie kan/zal leiden tot nieuwe inzichten.