Peter Jan Margry

Teedere Quaesties: religieuze rituelen in conflict. Confrontaties tussen katholieken en protestanten rond de processiecultuur in 19e-eeuws Nederland

(Hilversum: Verloren, 2000)

Inhoudsopgave

Vooraf

Deel I - Ritueel in context

1.Inleiding: onderzoek tussen theorie en praktijk

1.1.Ritueel en conflict

Kwestie Ravenstein (1821) - Doelstelling

1.2.Theoretische perspectieven

Ritueel, conflict, confrontatie - Historiografie en methode

1.3.Structuur en tijd-ruimtelijke begrenzing

1.4.Ritueel discours: het ‘processieverbod’

1.5.Bronnen

2. Fenomenologie van de processie

2.1.Definitie

2.2.Oorsprong

2.3.Typologie

Verscheidenheid - functies - ordening

2.3.1.Gedachtenis- en feestprocessies

Maria-Lichtmisprocessie - Palmzondagprocessie - Sacramentsprocessie Patroonsprocessie - Mariale processies - Allerzielenprocessie - Gedachtenisprocessies

2.3.2.Heiligings- of bidprocessies

Litania maior - Litaniae minores - Extraordinaria - Ommegang - Processiones plenariae - Generale processie

2.3.3.Rite-gebonden of subsidiaire processies

Zondagse processie - Misprocessies - Kerkwijdingsprocessie - Processie met het viaticum - Begrafenisprocessie - Translatieprocessie - Processies rond Pasen - Kleine processies rondom de sacramenten - Inhalings- of intochtprocessie - Missieprocessies - Bankruisprocessie

2.3.4.Processiebedevaarten

Regulering - Bedevaartprocessie en afsluitingsprocessie

2.4.Morfologie

2.4.1.Opbouw en deelnemers

2.4.2.Materiële cultuur: attributen en requisieten

Kleding - Processiekruis - Vaandel - Wierookvat - Kaarsen en flambouwen - Staven en standaards - Monstrans - Relieken - (Heiligen-)Beelden - Tekstborden - Bel - Baldakijn

2.4.3.Rituele uitvoering

Zang en muziek - Geluid - Stilte - Reukstoffen - Strooigoed - Theatrale elementen - Deelnemers en volgorde - Beweging en stilstand - Route

2.5.Tijd-ruimtelijke dimensies

Antropologisch - Dans en spel - Sociologisch - Ruimte, omgeving en landschap

 

3. Processierituelen in 19e-eeuws Nederland

3.1.Definities

3.2.Voorgeschreven kerkelijke orde

Rituale contractum - Processionalia - Rituale Romanum - Diocesane statuten - Handboeken, directoria, catechismus

3.3.Parochiële processiecyclus

Formaliteiten - Diversiteit - Kwantiteit - Tijden - Deelname - Materiële cultuur - Uitvoering - Routering

3.4.Processiebedevaarten

Formaliteiten - Diversiteit - Kwantiteit - Tijden - Deelname - Materiële cultuur - Uitvoering - Routering en transport

3.5.Stille omgangen

3.6.Sacrale ruimten en processieparken

4.De samenhang met andere rituelen en thema’s

4.1.Een brede religieus-rituele infrastructuur

Begrafenis - Zieken- en armenbezoek - Klokluiden - Kerk- en kerkhofwijding - Plaatsen van kruisen en het maken van kruistekens - Controversprediken - Volksmissie - Plechtige intocht of inhaling - Kerkelijke kledij - Broederschapsactiviteiten

4.2. Overige publiek-religieuze thema’s

Kerkgebouwen - Zondagsrust - Hervormingsdag - Dank- en bededagen - De Afscheiding - Zendingsfeesten - Katholiekendagen

4.3. Religieuze optochten

Kerkparade - H. Kindsheidoptocht - H. Hartstoet - Optochten van de H. Familie

4.4. Profane optochten

 

Deel II - Rituelen in conflict

5.Rituelen ter discussie: cultuurhistorisch perspectief

5.1. Reformatie, katholieke- en contrareformatie

5.2.Problemen rond de katholieke rituele infrastructuur tijdens de Republiek

Accommodatie - Overheidsmaatregelen - Desacralisatie van het landschap - Processies en ommegangen - Overige rituelen - Generaliteitslanden - Tijdelijke restauratie (1672-1673)

5.3. Processiebarok en Verlichting

Maria Theresia, Jozef II en het Jozefisme - Invloed op de Zuidelijke Nederlanden - Kerkelijke hervormingen

5.4.De uitwerking van de Franse revolutie

‘Vrijheid’ van godsdienst - Napoleon - Gebonden processieritueel in 19e-eeuws Europa

5.5.Beeldvorming van ‘rooms’ en ‘katholiek’

 

6.De Teedere Quaestie: rituele confrontaties in de 19e eeuw22

6.1.Revolutie en restauratie: de periode 1795 - 1830

6.1.1.Maria in nood: de casus Heiloo 1806-1807

Devotionele herleving - De Bataafse omwenteling - In processie naar Capel - Wereldlijke en kerkelijke bemoeienis - Vormgeving en deelname - Conclusie - Nawerking

6.1.2.De Bataafs-Franse Tijd

Verwachtingen rond 1798 - Nieuwe rituelen - Nieuwe wetgeving

6.1.3.Een nieuw ‘Koningrijk der Nederlanden’

De grondwetten van 1814 en 1815

6.1.4.Vrees voor problemen

6.1.5.De beperking van het aantal processies

Processielijsten - Processies in Outre-Meuse en Oudewater

6.1.6.Het koninklijk besluit van 1822

Provincie versus koning - De verdere jaren twintig - Conclusie

6.2.De zuidelijke provincies, 1815 - 1830

‘Den kostelyken hemel van Koudenberg’ - Overdaad en overvloed - De tableaux de processions: processiecanonisatie - Aantallen - Enige aspecten van de processiepraktijk - ‘Uitwas’ in de praktijk: het voorbeeld van Veurne - Het vervolg op de tableaux - Conclusie - Na 1830

6.3. Het ‘processieverbod’: de periode 1830-1870

6.3.1.De dominee onversaagd: de casus Ossendrecht

Het dorp - De eigenlijke kwestie - Nader onderzoek - Het jaar 1848 - Vormgeving - Omslag- De jaren 1854-1856 - Rond het kerkhof en over de staatsbegroting - Conclusie - Doorloop

6.3.2.Accommodatie en confrontatie

Uitbreiding van rituelen - De Heilige Rok versus het Sacrament van Mirakel

6.3.3.De grondwet van 1848

Wetboek van strafrecht - Het ‘processieverbod’

6.3.4.1853: de Aprilbeweging en haar repercussies

De Wet op de kerkgenootschappen - Vervolging - De definitie van een ‘besloten plaats’ - Duidelijkheid door inventarisatie - Verhouding overheid en kerk - Conclusie

6.4. ‘Processiejacht’ en Kulturkampf: de periode 1870 - 1900

6.4.1. Een pastoor in de confrontatie

Heiligdomsvaarten - Het proces en de politiek

6.4.2.Processiejacht

Kulturkampf - Strijd om de processie - Buiten Limburg - Houding kerkelijke overheid

6.4.3. De jacht beëindigd

Nieuw onderzoek - Een volgende fase

6.5.Militairen in ritueel en processie

Achtergrond - Terugdringing militaire invloed - Protestantse kerkparade en het KB van 1819 - De kwestie Venlo - Luister voor St. Servaas - Persoonlijke gevaren - Na 1853 - Maastricht 1875 - Conclusie

6.6.Overige conflictueuze rituelen

Algemeen - Begrafenissen - Zieken- en armenbezoek - Klokluiden - Kerk- en kerkhofwijding - Plaatsen van kruisen en het maken van kruistekens - Controvers-prediking - Deelname mis en knielen op straat - Plechtige intocht en inhaling - Eerstecommunieoptocht - Ambtsgewaad en kleding - Dank- en bededagen - Jubeljaren - Volksmissie - Broederschapsactiviteiten - Vlagvertoon - Conclusie

 

Deel III - Interpretatie en synthese

7.De paradox van de 19e eeuw - betekenissen

7.1. Ritueel conflict

De wisselwerking tussen regering en kerkelijke overheid - Kerken en kerkvolk - De wetgeving voorbij - Confrontatie en (proto-)verzuiling

7.2. Devotionalisering

Devotionalisering en revitalisering - Traditie - Identiteiten - Confessioneel nationalisme

7.3. Religieus-rituele fascinatie

Fascinatie en drama - Onder de vrije hemel - De processiewens - De processiepraktijk

7.4. Ruimtelijke en natuurlijke dimensies

Modern sacraal landschap - Ritueel-ruimtelijke innovaties

7.5. Rituele interferentie

Profane optochten - Religieus-culturele uitwisselingen

8. Samenvatting

 

Deel IV - Nasleep, bijlagen en bronnen

9. Nasleep: 1900 - 2000

9.1. Een nieuwe eeuw

Omgekeerde bewijslast - De revival van de ommegang

9.2.Crisis, Tweede Wereldoorlog en bevrijding

9.3. De jaren vijftig en zestig: laatste stuiptrekkingen

Amerikaanse processies in Nederland - Nieuwe Nederlandse processies - Het verdrag van Rome en de casus Geertruidenberg

9.4. De afwikkeling: het einde van het processieverbod

Het processieverbod opgeheven - Postmoderne rituelen

 

10. Bijlagen

10.1. Lijst van conflictcasussen na 1795

10.2. Juridisch kader

10.3. ‘Processie’ in het Rituale Romanum en de Codex Iuris Canonici

10.4. ‘Over processies’ (‘De processionibus’) door P.J.B. De Herdt

 

11. Bronnen

11.1. Afkortingen

11.2. Archieven & collecties

11.3. Gedrukte bronnen & literatuur

Summary

Register

Curriculum Vitae

Peter Jan Margry

© 2000-2007 KNAW/Meertens Instituut