INT Dialectwoordenboeken

Grauw, Sibrand de en Gerard Gast (2014), ABC Dordt. Dordtse woorden en uitdrukkingen, dialect, verhalen en versjes, gedichten en straattypes, Asaprint Uitgeverij, Dordrecht.

aannemen, annemen, daar wor geen knech voor angenomme, wie schijte wil moe zelf komme, iedereen moet het zelf maar doen; zijn eigen boontjes doppen

aap, aap, de aap der apothekers: voordat de gapers door de drogisten (apothekers) op hun vensterbanken werden gezet, was het in Dordrecht gebruikelijk dat zij er levende apen op plaatsten, die door hun grimassen de kopers lokten. Volgens dr. Johan van Beverwijck, stadschirurgijn. uit: Lof der Chirurgie, 1635; er ’n apie van make, er ’n lolletje van maken of zich er met een Jantje van Leiden van afmaken

aardbei, airebeze, aardbeien

accorderen, akkedére, klikken; goed met elkaar omgaan; z’akkedére nie mè mekaar; Gallicisme: accorder

achterkontig, achterkontig, geheimzinnig

Achterom, Achterom, ’t, oorspronkelijk aangelegd als steegje (zie Lammetjiesgang), later liep ’t Achterom achter het (inmiddels gesloopte) hoofdpostkantoor. Er was onder meer de Rumfordse soepkokerij gevestigd, de spijzen bestonden uit krachtige soep, bereid volgens een recept van de Amerikaanse weldoener Benjamin Thomson, duke of Rumford; de soep werd door leden van de hervormde diaconie aan behoeftige mensen verstrekt (zie ook: Hofbrood; Soephuis); later stond er ook een ijsfabriek. De ‘Krom-Achterom’ en ’t hofje Welgelegen behoorden tevens tot dit gebied. Nu is het een belangrijke verkeersader, die voorlangs een deel van het centrum loopt

afdrijven, afdrijve, drijf af mè je sije sokke! maak dat je wegkomt!

afgeluizigd, afgeluizig, ofgeluizig, heel erg; afgeluizig vuil op iemand zijn betekent woest zijn op iemand

afpikken, afpikken, ’t was zo koud, ik stong me eige af te pikke, het was erg koud

alblassen, alleblasse, kinderspel uit de 17e eeuw en daarna; De spelregels ervan zijn onbekend

all right, ereit, verder gaan; akkoord gaan; (afkomstig van: all right)

allemachtig, allemaggies, allemachtig; leg nie zo allemaggies te nipneuke!; zie nipneuke

aluminium, ammelullium, aluminium

alwaardig, alewalig, allewalig, dartel; druk; nerveus

ammehoela, amme hier!, amme nooit nie!, amme hoela!; nooit van mijn leven!

ampertje, ampertie, op ’t ampertie, op ’t nippertje; bijna

anderhalf huis, anderhalve huize, Vroeger was het een teken van deftigheid een breed woonhuis te hebben met aan weerszijden van de voordeur twee ramen, het zogenaamde dubbelhuis. Om zo’n huis te bouwen waren echter tenminste drie oude panden nodig en dat was veelal te duur. Daarom vindt men in Dordrecht nog veel huizen, die aan de ene zijde van de deur slechts één raam hebben en aan de andere kant twee ramen; ook wel anderhalve huizen genoemd

Apenrots, Aperots, de, bijnaam van het modern appartementencomplex op de hoek Stationsweg/Burgemeester de Raadtsingel (Ponsensteyn; naar een ontwerp van A. Alberts, 1978)

appel, gebraje appeloe!, uitroep, gedaan door de straatverkoopster van gepofte appels. In de jaren ’20 en ’30 van deze eeuw liep Dove Trui, de mangelvrouw, door de Dordtse wijken met een karretje waarop een kacheltje stond. Ze pofte appels in een rood-aarden pot. Op een schoteltje kreeg je voor één cent een warm appeltje, met stroop overgoten.

aqua Merwelata, aqua Merwelata, Dordts leidingwater; zie ook: Merwepils

Arie van de Beurs, Aai van de Beurs, het standbeeld van Ary Scheffer; zie: Beurs

armetierig, arremieterig, armetierig

arrogant, arrogant, in de betekenis van irritant; ’k vin ’m maar ’n arrogant ventjie!

augurk, agor, gor, augurk

Augustijnenkamp, Augustijnenkamp, zie: Bleyenhoek

avanceren, avesére, opschieten

Baanhoekbrug, Baanhoekbrug, spoor- en fietsbrug uit 1885, gelegen over de Beneden-Merwede, als oeververbinding tussen de polder Crayesteyn op ’t Eiland van Dordrecht en de Alblasserwaard, richting Betuwe

Babywinkel, Babywinkel, bijnaam van het Boonenpad (zie ook het gedicht Bonenpad van Cees Buddingh’), dat dwars door het Bos van de Roo (H.B. de Roo van Capelle) naar de Watermolenwei liep. Het kwam aan de andere zijde uit op de Markettenweg (tot 1946). Eigenlijk heette het Boomenpaadje. De bomen stonden er ‘scheef van het vrijen’ (zie gedicht van de moord op Jaantje Pieren, 1874 (A.B.C.-versjes en gedichten))

Bagijnhof, Bagijnhof, zie: Blaak; Bloedhal; Burgerlijke nederzetting; Centeschooltie; Dort; marte; Moordhoek; pantoffelparade; Guus (A.B.C.-verhalen) en in A.B.C.-versjes en gedichten: Aai Kiene (liedje uit 1910); Kermis; Ode aan de Dordtse student; Ode aan Dordrecht; A.B.C.

bak-aai, bak-aai, stuurman op ’n zolderschuit (platboomd vaartuig)

bal, bal, bal op t’n emmer, ruzie; onenigheid; as je zo doorga, dâ krij-je bal op t’n emmer

baleinen emmer, balijnen emmer, typisch Dordts materiaal, althans om emmers van te maken; ‘Te Dordrecht braghten de meisjes hare zoogenaemde jufferboeckjes in ebbehouten of balijnen emmertjes met zich, wanneer zij op bezoeck ginghen...’ dr. G.D.J. Schotel uit: Oud-Hollandsche huisgebruiken

Balkengat, Balkegat, zie: Papegat

ballendief, balledief, politie-agent

bamismarkt, Bamismart, één van de drie jaarmarkten. Deze begon tien dagen na Sint-Bavodag (l oktober), duurde veertien dagen en stond bekend als ‘kouwe kerremis’. Voordat men naar de kermis ging, woonde men eerst de Bavo-Mis bij in de kerk (verbasterd tot Bamis). Reeds in 1342 waren er twee jaarmarkten (zie Meimart) en deze oktobermarkt. Ook was er buiten Dordrecht nog de jaarmarkt van Heer Daniëlsambacht. De Bamismarkt werd in 1685 afgeschaft, vanwege de grote concurrentie met de handeldrijvende middenstand. Later was er nog maar één jaarmarkt (kermis), die een week na Pinksteren begon en acht dagen duurde. Zie ook: kerremis

Bazengraf, Bazegraf, voormalig café op de hoek Korte Breestraat/Lombardstraat. Alle kleine baasjes verdronken er hun laatste centen

Beatrix, Beatrix, Baete, Baetken, Bate, naam van het dobberend kind in de wieg; Volgens overlevering werd ze in Dordrecht in Dordrecht ‘bij grooten winde’ tijdens de Sint-Elisabethsvloed van 18 november 1421, wiegend op de woeste baren van een in barre zee herschapen ‘Groote of Zuidhollandsche Waert’ en in een wankel biezen wiegje gelegen, dat in evenwicht werd gehouden door een trouwe kat, spoelde ze te Dordrecht aan land; volgens sommige geschiedschrijvers in de buurt van de Spoeypoort (Spuipoort). Het kind is gered en is later getrouwd met Jacob Roerom en zou vele nakomelingen hebben gekregen

bed, bed, hij is van ’t echte bed, ruw; ongemanierd; (oorspronkelijk: uit een wettig huwelijk)

beeldenverkopertje, beeldeverkopertie, tikspel; Degene die wordt getikt, wordt met één arm rondgedraaid en blijft staan in de houding, waarin hij terechtkomt (ongelukstikkertje)

Beeldjeshaven, Beeldjeshaven, andere benaming tot 1885 van de huidige Singel; daarna zijn de verschillende delen van de Singel genoemd naar Dordtse schilders, van wie de meesten leerlingen van Rembrandt waren. Beeldjeshaven: In de nabijheid van molen ‘De Hogemoet’ (de Hoogmoed en later, tot de sloop ervan in 1919, molen de Maagd geheten) mondde de Oude Dubbel in de Spuihaven uit. Die monding was overbrugd.

been, been, m’n ene been is nog net zo licht as ’t andere, ik ben van de zorgen af; (letterlijk: ‘ik loop niet meer scheef van de zorgen’)

begang, begang, verkeer; drukte; d’r is hier veel begang

begorren, begorre, spel met knikkers

bek, bek, z’n bek maar ’n douw geve, vertellen waar ’t op staat zonder eerst na te denken

bekaaien, bekaje, ’t is hier om te bekaje, ’t is hier niet te harden

bekje, bekkie, ’n borreltje of ’n kleintje pils

belazerd, belakketôôt!, bè-je belakketôôt!, ben je nou helemaal!; hoe kom je daar nou bij?

bellen, gebeld, er wordt (wier) gebeld, een stille wenk; het wordt ook gezegd met de bedoeling iemand terloops, maar nadrukkelijk op iets te wijzen

beneden, benijje, beneej, beneje, beneden

berachelen, beraggel, betingel

beris, berus, bérus, ik lôôp me ’t berus, ik loop me ’n ongeluk

berookt, berôôkt, beroerd; da’s ’n berookt ding

beslaan, beslag-ie-mijn wâ!, vertel mij wat!; dat geldt ook voor mij!

beslachten, beslachte, aarden naar; die jonge beslacht z’n vader of: die jonge slacht z’n vader

betobben, betobbe, betijen; laat hem maar betobbe!

beukenboom, bokkeboom, beuk

beukenhout, boekehout, beukehout

Beurs, Beurs, Scheffersplein (sinds 1862); voorheen stond er het Beursgebouw (van 1659 tot 1837). In 1862 werd het standbeeld van de in Dordrecht geboren en opgegroeide schilder Ary Scheffer (1795-1858) onthuld. Zie het gedicht ‘Ary Scheffer is onthuld’ (A.B.C.-versjes en gedichten. Komische uitdrukkingen met betrekking tot Aai van de Beurs: Op zaterdagavond wordt de Beurs afgezet. Weet je waarom? Wel, dan moet Ary Scheffer fietsen leren. Op maandagavond moeten de mensen de was op de Beurs binnenhalen. Waarom? Wel, dan wil Ary Scheffer schone kleren aan. Op vrijdagavond moeten de lakens gespannen worden. Waarom? Wel, dan gaat Ary Scheffer in bad

biezenbazen, biezebaze, rondhangen; niets doen (genoemd naar de baas van de biezensnijders)

bijkans, bekant, bijna; bijkans

bikkelen, bikkele, as je me nou bekôte bikkelt, ik heb nieuws te vertellen; hoor nou ’s!

binnenbuit, binnebuit, leren voetbal

binnenstad, Binnenstad, zie: de Stad

bisschopsgeld, bisschopsgeld, bepaald Dordts gebruik bij kinderen. De oudste sporen in Nederland van de viering van Sint-Nikolaasdag als kinderfeest vinden we in de Dordtse stadsrekeningen van 1360 en 1363. Hieruit blijkt, dat de scholieren (koorknapen) op de vijfde december vrijaf kregen en wat geld om feest te vieren. Eén van hen werd tot bisschop gekozen. Onder de vespers kreeg hij de mijter op het hoofd en de kromstaf in de hand. Met deze kinderbisschop trokken de overige jongens in optocht langs de straat en vroegen aan de voorbijgangers een kleinigheid (bisschops- of kaarsengeld). Van de ene helft van de opbrengst kochten zij kaarsen, die zij bij hun avondommegang zullen hebben gebrand; van de andere helft van het geld maakten zij goede sier. dr. C. van de Graft uit: Nederlandse volksgebruiken bij hoogtijdagen

Blaak, Blaak, Bagijnhof; ‘n blaaikie pikke’ betekent wandelen op het Bagijnhof. Zie ook: marte

blad, blaar, blad; d’r lei ’n blaar in de sloei

Blanus, Blanus, ’t Spul van Blanus, Bij ’n rommelige toestand of troep wordt wel eens gezegd: Wat ’n spul, ’t lijkent ’t spul van Blanus wel! Verklaring: Het circus van M. Blanus en zijn ‘gerenommeerd paardenspul’ werd eerst op het Stek en na 1870 op het grotere Weeshuisplein gehouden

blauwe wees, Blauwe wezen, benaming van weeskinderen, gehuisvest in het wees- en kindertehuis aan de Lindengracht (de huidige Museumstraat). De wezen werden gestoken in staalgrauwe kleren, met op de linkermouw het wapen van Dordrecht. De bewoners en hun onderkomen werden derhalve genoemd naar de kleur van hun kleding. Ook pestlijders en krankzinnigen werden er ondergebracht; tot dan toe werden ze verpleegd in het Leprooshuis en in het Cellebroedersklooster (zie: Swindrechtstraetgen) (’t Heyligh Geest- en Pesthuys ter Grooter Kercke; ’t Sieckhuys). In 1853 werd het Blauwhuis veranderd in een geneeskundig gesticht voor krankzinnigen en sindsdien zei men dat een gestoorde ‘rijp was voor ’t Blauwhuis’. Die situatie duurde tot 1898. Nu is het gebouw in gebruik van het Dordrechts Museum

Blauwhuis, Blauwhuis, rijp voor het Blauwhuis zijn, krankzinnig worden. Het voormalig krankzinnigengesticht het ‘Blauwhuis’ aan de Lindengracht (gedempt in 1883) is genoemd naar de kleding van de verpleegden. Ze droegen een blauwe lap om de rechtermouw. Zie ook: Blauwe wezen

Blauwkind, Blauwkinderen, zie: Blauwe wezen

bleekpoepje, bleekpoepie, te licht voorwerp. Oorspronkelijk: te licht afgedrukte foto

Bleijenhoek, Bleyenhoek, een van de oudste delen van de stad (nu onderdeel van het Centrum). Het is een van oudsher veelbesproken buurt; de achting voor bewoners van de Augustijnenkamp was vroeger echter vaak nog lager. Zie ook: Nieuwkerk; Riedikstraatje; Schotse Tuin; Schotsendijk; Toregriebus

bliek, Dordtsche bliek, lekkernij

blikzult, blikzult, boterhamworst

blinken, blinke, blinke as ’n hondekullechie, dâ vertind is in de maneschijn, erg glimmen

bloed, bloed, ’t bloed uit je tene hale, het bloed onder de nagels vandaan halen; bloed voor je hart zette, veel kracht kosten; dâ zal t’m wel vil bloed vor z’n hart zette!; iemand kwaad of verdrietig maken; boos of verdrietig zijn; ’t bloed stotterde in m’n are, het bloed stolde in mijn aderen; mijn hart stond bijna stil van de schrik

Bloedhal, Bloedhal, dansgelegenheid in een gebouwtje achter de voormalige Waalse Kerk (ingang Visstraat). Er werd daar vroeger veel gevochten

Bloemenbuurt, Bloemenbuurt, Dordtse wijk; dit gebied wordt met de Indische buurt, het Land van Valk en de Centrale Scholenbuurt doorsneden door de spoorweg Dordt-Breda, met in dit baanvak de scherpste spoorwegbocht van Europa

bloody hoera, bluddie hoera, flauwe kul; geënsceneerd; opschepperij

bobberd, bobbertie bloedwors, dik persoon; onnozele sukkel

bochelen, bochele, benaming van een spel, waarbij een jongen krom gaat staan en de anderen hem met een bal tegen zijn rug gooien

Bocht van Guinee, Bocht van Guinee, benaming van een huis in de Torenstraat (gesloopt in 1941)

bode, booj, boje, bode; dienstmeid

boeier, Dordtse boeier, bepaald type houten zeilschip. Het schip was overnaads gebouwd, wat wil zeggen dat de huidplanken niet tegen elkaar, maar over elkaar heen lagen. De Dordtse boeier had de meeste planken van de in Nederland gebouwde boeiers en daarmee was het de meest ronde boot

boekstaven, bokstapele, zeuren; goed op ’t hart drukken. (van ’t Duitse buchstabieren?)

boerenvismarkt, boere-vismart, verkoopplaats van de in de omgeving van Dordrecht gevangen riviervis, zoals zalm, elft en steur. In vroeger tijden waren in onze stad twee van dergelijke markten

Boezeroen, Boezeroentjie, ’t, voormalig Dordrechtsch Nieuwsblad

bofkonten, gebofkont worre, een pak rammel krijgen; ’k wou dâ je gebofkont wier!

bok pied, bokkepiejeje, bokkebiejeje, bokkiepiejeje, haasje-over; (van bokke-pied: de bok gaat telkens een voet verder van de beginstreep af staan)

Bokkenhof, Bokkehof, Musenhof . Het was een voormalig Hofje aan de Burgemeester de Raadtsingel. De sociëteit Musis Sacrem was er gevestigd. In 1915 brandde het gebouw af en op dezelfde plaats werd de Antoniuskerk gebouwd

bokkenzuur, bokkezuur, apezuur; ’k mos m’n eige ’t bokkezuur lôpe!

bokstavast, bokstavast, kinderspelletje; Eén kind staat gebogen met de handen tegen een muur. De andere kinderen springen bovenop hem/haar en gaan zitten

bonnefooi, bollefooi, op de bollefooi, op de bonnefooi; zonder afspraak vooraf. (het Franse bonne foi betekent: in goed geloof)

bont, bont, van bove bont, van ondere stront, dit wordt gezegd wanneer iemand wel netjes is aangekleed, maar erbij loopt met ongepoetste schoenen

Boom, Boom, de, zie: Boombrug

Boombrug, Boombrug, de namen zijn ontleend aan het feit dat ’s nachts de toegangen tot de havens met bomen werden afgesloten. Op de wal en in de rivier waren tevens houten palen geslagen, die een overval van vijandige schepen moesten verhinderen

Boomstraat, Boomstraat, zie: Boombrug

Boonenslaan, Boonenslaan, andere benaming van de Hallincqlaan, genoemd naar burgemeester Halling

bordje, borretje, borrechie, bordje; schoteltje

bosman, bosman, ziekenfondsloper; ‘bos’ is ziekenfonds

Bosschool, Bosschool, Buitenschool

Botgensstraat, Botjesstraat, Botgensstraat

Botgensstraat, Butgensstraat, Butkensstraat, Botjiesstraat, Botgensstraat, andere benamingen van de Boogjes (de Butgenspoort stond er). De straat is genoemd naar de familie But of Butkens

bottine, patien, laars (Frans: bottine)

boutplukker, boutplukker, poelier. In vroeger tijden werden er rond Dordrecht veel wilde vogels door zogenoemde vogelaars gevangen en werden op de Vogelmarkt (de latere Groenmarkt) verhandeld. In de stad woonden daardoor veel boutplukkers en hoenderkropsters, die pluimvee mestten

bovenbrengen, bove brenge, opbrengen; naar het politiebureau brengen, alwaar men eerst de trappen op moest (hij wier op te Groenmart bove gebroch). Na het verhoor werd de verdachte via de Groenmarkt naar de kelders onder het stadhuis gebracht, waar zich gevangeniscellen bevonden. In de jaren daarvóór (na 1544) heette die ruimte de Leeuwenkuil, de naam van de beruchte gevangenput, die onder het stadhuis lag. zie ook: Vlaamsche Hal

braadje, braaitjie, buitenkansje; voordeeltje; van de gelegenheid gebruik maken (Nederlands: ergens een slaatje uit slaan)

brand, brand, ’t brand van Dordrecht, term uit de haringhandel. In 1455, toen Dordrecht een belangrijke haringstad was, werd een aantal nieuwe en strengere regels voor het keuren en verwerken van haring vastgesteld. De door de stad aangestelde keurmeesters gingen bepalen of de vis goed genoeg was om ’t ‘Brand van Dordrecht’ te krijgen. Daartoe plaatsten zij een brandmerk op de harington, waarin volgens vaste regels de vis aan de wal verpakt was. In 1493 werd de Dordtse tonnemaat de standaardmaat in Holland; de bloeiperiode van de haringtrafiek in Dordt duurde tot 1775. Zie ook: Pikkelstraatje

brandpoort, brandpoort, brandgang

Bredeweg, Bredeweg, Breeweg, zie: Beeldjeshaven

broeinetel, broeinekels, brandnetels; broeinetels

Bruggehof, Bruggehof, camping, gelegen aan de Zuidpunt van het Eiland van Dordrecht, tussen de Dordtse Kil en de oprit naar de Moerdijkbrug (verkeersbrug).

bruinwerken, bruinwerke, beunhazen

buik, buikie, onderste stuk van de haring dat werd afgesneden, teneinde de ingewanden te verwijderen. Het buikie betekende voor velen juist een lekkernij. “’t Hart, hep-ie nog ’n buikie vor me?” (’t Hart was een visboer in Dordt in de jaren ’30)

buitenkant, Buitenkant, naar de Buitenkant gaan, naar de Hooikade gaan

bul, bul, bullebak; snottebel; d’r hank ’n bul aan je neus

bult, bult, d’r gaat ’n bult voorbij, we krijgen regen

Burgerlijke nederzetting, Burgerlijke nederzetting, benaming van één van de twee oudste stadskernen (ontstaansgebied van Dordrecht). Het was gelegen tussen de Voorstraatshaven, Suikerstraat, Spuihaven en Visstraat. Zie ook: Grafelijkheidscentrum

bussenzult, busse-zult, boterhamworst uit blik

Buurt, de Buurt, het gebied rond de Zeehavenlaan. Zie: Wielwijk

buut, buut, kinderspelletje. Eén kind staat met het gezicht tegen een muur. De anderen moeten naar hem/haar toelopen, meestal door de straat over te steken. Wanneer degene die bij de muur staat zich omdraait, moeten de lopers stilstaan. Wie nog doorloopt is af. Het kind dat de muur als eerste onopgemerkt haalt, wint

C.J.M.V.-gebouw, C.J.M.V.-gebouw, uit 1933 daterend pand aan de Burgemeester de Raadtsingel, naast Rhetorica. Het is ’t ontmoetingscentrum van de Christelijke Jonge Mannen Vereniging

Cellenbroedersstraat, Cellebroersstraat, zie: Swindrechtstraetgen

cent, cent, ’n cent kope, naar de snoepwinkel gaan; ga je mee ’n cent kope?; verkleinvorm centjie; ’n centjie voor den erepoort, onder dit motto collecteerde de Dordtse schooljeugd om de kosten te betalen van kinderspelen en vuurwerk voor het jaarlijks terugkerend Oranjefeest. Er werden tijdens dit feest erepoorten opgericht, die vaak slechts bestonden uit ’n over de straat gespannen touw met groen, slingers en lampions. Elke straat had zo zijn eigen erepoort; centjie tikke, kinderspel: elkaar aftikken om geld. Een aantal centen werd tegen een muur gegooid en moest zo dicht mogelijk vóór een op de stoep getrokken streep terechtkomen. Wie won, kreeg het geld

cent-de-bom, senniebom, augurk van een cent (van: ’n cent-de-bom)

centenmolen, centemole, draaimolen, die rondgedraaid werd door ’n paard (’n ritje kostte één cent)

centenschool, Centeschooltie, bijnaam van de eerste openbare stadsschool met kinderen van ouders die niet tot de Hervormde Kerk behoorden, en werd in 1837 in de Statenzaal van Het Hof gevestigd. Het schoolgeld bedroeg één cent per kind per dag; kinderen van bedeelde ouders kregen gratis onderwijs. In 1844 ging aan het Bagijnhof de eerste openbare kleuterschool van start; het R.K. lager-onderwijs begon in 1854 aan de Wijnstraat

centrum, Centrum, ’t, oudste wijk van Dordrecht

Ceramstraat, Serumstraat, zo werd de Ceramstraat wel genoemd, omdat deze in de buurt van het inmiddels gesloopte Gemeenteziekenhuis ligt. De Timorstraat werd om dezelfde reden ook wel spottend Tumorstraat genoemd; de Riouwstraat zelfs Rouwstraat

chic, chic de friemel, heel chic; weelderig

cito, sito, direct; meteen; hij mos sito naar ’t ziekehuis

competentie, competentie, z’n competentie hebbe, genoeg gegeten hebben (letterlijk: ik heb m’n kont en pens vol)

concubinen, kokkebijne, samenwonen, hokken. (Frans: concubine)

Crabbehof, Crabbehof, Crabbenhof, Dordtse wijk, genoemd naar de hofstede Crabbehoff. Deze buitenplaats met een in neo-romantische stijl gebouwd kasteeltje werd in 1628 aangelegd door Damas van Slingelandt. In 1958 werd met de bouw van de wijk begonnen; in 1962 werd het winkelcentrum Crabbehof door Prins Bernhard geopend en gold in de zestiger jaren als één van de modernste in Europa.

Crabbewijk, Crabbewijk, zie: Crabbehof

D.E.E.T.O.S., D.E.E.T.O.S., Deetos, korfbalvereniging sinds 11 juli 1919; de eerste wedstrijd werd gespeeld op een veld aan de Jacob Catsstraat. De naam is een afkorting van Dordt En E.D.N. Ter Overwinning Saam (E.D.N. stond voor Ende Dispereert Niet). De club, die nu zijn home vindt in de eerste korfbalsporthal van Nederland aan de Vorrinklaan, is negen maal nationaal kampioen geweest: zeven keer op het veld en twee keer in de zaal. Dordt mag met elf korfbalverenigingen bij uitstek een korfbalstad genoemd worden

D.F.C., D.F.C., Dordrechtsche Football Club (de club van Dirk Lotsy); oudste voetbalvereniging van Dordrecht, met een roemrijk verleden D.F.C. is opgericht in 1883 als Dordtse Cricket Club door H. van der Linden van Snelrewaard. De voetbalorganisatie heeft jarenlang in de eerste klasse van de Dordtsche Voetbal Bond en de (K.)N.V.B. gespeeld en is zelfs bijna enkele malen kampioen van Nederland geweest. De club kreeg later de namen F.C. Dordrecht en D.S.’79 (déjes) en heet nu Dordrecht ’90. Zie ook: Wie kent niet die fijne meneertjes (A.B.C.-versjes en gedichten)

daarnet, danet, zojuist; daarnet

daarzo, daro!, daar!

dag, nou, dag hor, dá-hááág!!, typische afscheidsgroet (het laatste woord wordt nogal lang en zangerig uitgesproken)

Dag van Dordt, Dag van Dordt, regelmatig terugkerende manifestatie (sinds 1990), waarbij het gemeentebestuur, openbare bedrijven en instellingen informatie verschaffen aan de burgers en men met elkaar van gedachten kan wisselen

dalles, dolles, Je krijg ’ne dolles mè ’ne kale kont betekent: je krijgt niets. Dolles mè ’ne kale kont heit ’r mir fedusie in ’m betekent: geen mens vertrouwde hem meer (zie: Slejen Aai, in A.B.C.-verhalen)

Damiatenbrug, Diamantebrug, volkse benaming van de Damiatenbrug, dat in 1854 gebouwd is naar een ontwerp van stadsarchitect G.N. Itz. De ‘houtkooperij Damiate’ was er gevestigd. Zie ook: Scheyersdycksie (De Galgebrug is genoemd naar het typerende ophaalmechanisme van de brug. De Dordtse stadsgalg stond echter vanwege de stank bij Zwijndrecht op het galgeveld: ver uit het zicht op een uiterwaarde in de Noord)

dansen, danse, ik zie ’t nog nie dâ m’n kindere danse, zei de blinde, ik denk niet dat het gebeurt; ik geloof er niet in (ironisch bedoeld)

deemsteren, démsere, stuiteren met een balletje

demmen, demme, banjeren; struinen; lôôp nie zo door die plas te demme!

des te beter, omstebeter dan, des te beter dan

deus, deus, gestoord persoon; daar lôôp wir zo'n deus

diefsteiger, diefsteiger, naam van ’n steiger, die was gelegen tussen het Gat van de Marktschuit en de Boombrug. Van dat punt uit werden misdadigers verscheept naar het galgeveld, aan de overzijde van de Oude Maas (zie: Diamantebrug)

diender, diender, ’n dôôjen diender, ongezellig, nogal zwijgzaam persoon

dingetje, dingchie, dingsie, dingetje

Dirk Solders, Dirk Solders, onbehouwen jongen; je lijkent wel Dirk Solders!

dodenbus, dôôjebos, begrafenis-vereniging

Doelesteyn, Doelesteyn, zie: Heelhaaksdoelen

Doelstraat, Doelstraat, in de Doelstraat logere, in de gevangenis zitten. Het Huis van Bewaring bevond zich in de Doelstraat, achter de huidige arrondissementsrechtbank. Vraag: ‘Wat is de langste straat van Dordt?’ Antwoord: ‘De Doelstraat. Daar is vorige week ’n vent ingegaan en hij is er nog steeds niet uit!’ Zie ook: Stek; Voetboogsdoelen. De Doelstraat is genoemd naar het oefenterrein van de Schuttersdoelen, gevestigd aan het Steegoversloot

Dolhuisstaat, Dullestraat, Dolhuisstaat, zie: Swindrechtstraetgen

Dolofa, Dolofa, de Dordtse Loon Fabriek, tot halverwege deze eeuw gevestigd in de Gravenstraat. Er werd van alles gemaakt in opdracht, voornamelijk werkkleding. De medewerksters stonden er op stukloon. In de volksmond werd het bedrijf de Dordtse Lorre Fabriek genoemd

dom, Dordtse Dom, zie: Groote- of Onze Lieve Vrouwekerck

dominee, Portugese dominee, niet zo’n goede dominee

donderhoed, donderhoedjie, kleine herenhoed, aan de achterkant voorzien van een opgeslagen rand

doorgaan, doorgaan, ga jij maar door mè je nat hooi! hoepel maar op!

doorzalen, doorzale, doorzeuren (herhalen); doorbuigen van een zitting of van hout

doos, dôôs, dôôs mè gezichies, een tasje met iemands hele hebben en houwen erin

Dordt, Dordt, Thuredriht, Thuredrech, Thuredrecht, Turdrecht, Du, andere benamingen voor Dordrecht als ’n doortrek-plaats in de rivier de Thure of Thured. Zie ook: Dort; Dubbel; hoe dichter bij Dordt, hoe rotter ’t wordt, landelijk bekende uitdrukking, afkomstig uit de scheepvaartwereld. Er zijn meerdere verklaringen voor deze term: - Door het privilege van het Stapelrecht in 1299 moesten alle schepen die langs Dordt voeren, hun goederen in de stad laten lossen, opslaan, keuren of op de markt brengen, soms onder dwang. Dit zinde veel schippers niet en ze waren er dan ook al ontstemd bij de gedachte wat er met hun lading zou gebeuren, zodra ze Dordrecht naderden. - De waterweg naar Dordrecht werd vanuit Zeeland en Rotterdam op ’t einde van de vorige eeuw steeds ondieper en dus minder bevaarbaar. Stoomboten liepen aan de grond, schippers moesten beter tij afwachten en de spoorbrug was na de aanleg in 1872 al te laag. De stoomsleepboten moesten de schepen vaak langs zandbanken loodsen om verder te varen of voort te trekken tot in de haven. - De windrichting was voor zeilschepen vaak tegenovergesteld aan de stroming. De getijdestroom echter was niet te voorspellen en vaak zeer ongunstig (het Wantij dat in de Beneden-Mederwede uitkomt, dankt er zijn naam aan). Het was dus vaak een kwestie van goed laveren. Ook de smalle Dordtsche Kil kende een behoorlijke getijdestroom (tot 1970), wat het manoevreren moeilijk maakte. Het stellen van de zeilen gebeurde in vroeger tijden dan ook op goed geluk, in de hoop niet tegen de kade of oever te slaan. - Dordtse schippers beweerden dat vreemdelingen bij doorvoer gebruik moesten maken van hun schepen. Er kwamen dan Dordtse makelaars aan boord en namen de bemanning mee naar een herberg of kroeg, waar altijd wel liefhebbers waren voor een ‘vrâchie of agooisie’. Bleef de vreemde koopman nuchter en niet bereid tot verkoop van de lading, dan moest hij toch nog aan de makelaar belasting betalen. Pas na acht dagen mocht hij de stad dan weer verlaten. Zie ook: Scha’verhaling

Dordt in stoom, Dordt-in-stoom, regelmatig terugkerend evenement, waarbij in de Dordtse binnenstad - vooral op en rond het water - allerlei op stoomkracht werkende machines, voer- en vaartuigen te zien zijn

Dordtenaar, Dordtenaar, ’n, inwoner van Dordrecht; hij is ’n Dordtenaar, hij hep van den os gegete, een historie uit de 18e eeuw. Een zekere Godschalck gaf een os iets wildmakens te eten. Hij brak los en richtte veel schade aan in straten en op het marktplein. De os werd een tweede maal dol en ging weer in de stad tekeer, ondanks het bevel van de burgemeester hem beter te bewaken. Godschalck moest de os slachten en schonk het vlees aan de leden van het Stadsbestuur. Sindsdien werd over de leden van het vroedschap, als ze iets nogal streng aanpakten gezegd: ‘Daar heb je weer zo’n Dordtenaar, hij heeft zeker van de os van Godschalck geproefd!’ S. en J. Luchtmans, uit: Nederlands Archief voor Kerkelijke Geschiedenis, Leiden, 1843

Dordtenees, Dordtenees, andere benaming van een Dordtenaar (wordt vooral door Dordtenaren zelf gebruikt)

Dordts, Dordts, Dors, Dordts taaleigen; Dordts dialect. ’n Voorbeeld van ‘ech Dors’: d’r lei ’n klauwchie mullevers in de sloei (er ligt ’n handvol knikkers in de straatgoot)

Dordtse, Dordtse, ’n, inwoonster van Dordrecht

Dordtse Dom, Dordtse Dom, zie: Groote Vrouwekerck

Dordtse last, Dordtsche last, oude Dordtse korenmaat van 24 zakken of 96 achtendelen. Eén zak had ’n inhoud van 125,16 liter; één achtendeel 31,29 liter. Later werd de maat 32 zakken (96 schepsels, oftewel 384 spinten). Zie: mazelaar

Dordtse zak, Dordtsche zak, korenmaat, eeuwenlang in de graanhandel gebruikt, tot ver in de 19e eeuw. zie: Dordtsche last

Dorreboom, Dorreboom, andere naam voor de straat Twintighuizen. In 1663 liep er al ‘de Dyck, ghenaemt den Dorrenboom’

dot, dotjie, verstand; gebruik toch 's je dotjie!

Draaiom, Draaiom, Draijomme, torentje van de voormalige Kloveniersdoelen

Drapierskade, Drapierskade, zie: Scheyersdycksie

Drechtstad, Drechtstad, Dordrecht, één van de Drechtsteden (meervoud Drechtsteden)

Drechtstedenhal, Drechtstedenhal, ijshal aan de Karel Lotsyweg

Drechtstedenziekenhuis, Drechtsteden Ziekenhuis, Diaconessenhuis Refaja aan het Van der Steenhovenplein. Dit ziekenhuis werkt samen met de locatie Jacobus op Zwijndrecht

dreg, dreg, twee hale met ’n dreg door de Voorstraatshave en je kossjie is gekoch! iets heet tegenwoordig nogal gauw ‘antiek’ (letterlijk: ‘twee keer dreggen en je hebt genoeg oude rommel, die je voor veel geld kunt verkopen’)

drijfijs, drijfijs, koekje, gedoopt in de koffie

drijtelen, drietele, grote boodschap doen achter ’n struik. Achter de Weeskinderendijk lagen stapels bielzen van de spoorwegen. Er waren nauwe gangetjes tussen om te drietele

druilen, druile, over de grond rollen van knikkers; je mag nie druile. Bij het spel schotgooie moest je je knikker op die van een ander gooien zonder erbij te druile

drukte, drukte, ze hep drukte as man’s moer mè t’n luurkorf, werd gezegd van iemand die zich iets verbeeldt (moer is moeder, luurkorf is luiermand)

drussen, drusse, doordrammen in een gesprek; “zit nie zo te drusse!”

dubbel, dubbeld, dubbelt, dubbel

dubbeltjesschip, dubbeltiesschip, salaris; end van de week kom me dubbeltiesschip wir binne

duimeling, duimelessie, boekband; bekleding van een boek

duister, duch, donker; zie ook: ’t is maar luch en duch

Duivelaarsgat, Duivelaarsgat, donker, nauw straatje bij de Lutherse Kerk. Benaming van de huidige Blindenliedengasthuissteeg (zie ook: Crommenellebooghstraat), die vroeger ook wel Duvel(n)aarsgat of Achter de Luthersche Kerck werd genoemd. Het was er vaak vuil, stil en aartsdonker

Duivelseiland, Duivelseiland, zie: Louterbloemen

duizendgelukje, Duizendlukkie, ’t is ’n Duizendlukkie, een kans van één op duizend

dwanggareel, dwang-gareel, Zij (Dordrecht) voert een Hoogheid van gezag / dat elck t’ontzien heeft en te vreezen / Maar gold de wensch, en vloeck, van velen / men scheurde zulcke dwanggareelen. Uit: Oudaan, Poëzy 2,51

dwars, dwars door Dordt, vaak ironisch bedoelde uitdrukking, met betrekking tot iemand die nogal onbehouwen en met grote stappen loopt of aan één stuk een lange wandeling door Dordt maakt. Oorspronkelijk: naam van een zwemvereniging, opgericht in 1928, die jaarlijks zwemwedstrijden organiseerde

E.B.O.H., E.B.O.H., Dordtsche Voetbal-Vereniging Eendracht Brengt Ons Hooger (spreek uit: ébo). Opgericht op 27 november 1921 als O.V.D. (Onze Vrienden Dordt). E.B.O.H. is een bekende Dordtse voetbalclub, met een roemrijk verleden. Het heeft in de hoogste regionen van de Dordtsche Voetbal Bond en de (K.)N.V.B. gespeeld. In de volksmond heeft de vereniging de bijnaam: Elf Boeren Op Hol. N.B.: Het ligt niet de bedoeling van A.B.C. Dordt de tientallen Dordtse sportclubs te beschrijven; wel opmerkelijke zaken en bijnamen in de volksmond worden genoemd, ook al zijn die soms ‘op het randje’. Zo is D.B.C. ontstaan uit zomeravond-voetbal van de Dordtse bakkers en ging de Dordtse Bakkers Club heten, wat later werd gewijzigd in Dordtse Boys Club. R.I.O.S. noemt men wel schimpend: Rukke Is Ons Streve. O.D.S. (Oefening Doet Slagen) heeft de bijnaam: Onze Dordtse Schoffies

E.D.A.D., E.D.A.D., Eerste Dordtsche Autobus Dienst. De particuliere busdienstonderneming is in 1923 opgericht door de Papendrechtse garagehouder C. Bongers en al in hetzelfde jaar overgenomen door Willem van Twist. De E.D.A.D. was de voorloper van het G.A.D. (1957), sinds 1968 het huidige G.V.B.

eenboom, eenboom, eenzaam persoon; eenling

eerste, eersie, twees, ders, op de eerste, tweede of derde plaats geëindigd bij kinderspelletjes. Tijdens het verstoppertje spelen degene die zich als eerste, tweede of derde persoon vrij buut. De term wordt ook gebruikt bij knikkeren

eerste, in den eerste, opeens; ineens

ei, eiere, mè eiere lôpe, zwanger zijn; jouw tante lôôp mè eiere, hé?

eikenhout, eikehout, stijf; houterig; doe nie zo eikehout!

Eilandbrug, Eylandtbrugh, over de verbinding van de ‘Bom’ (Bomkade) en de ‘Kalckhaven’ lag tussen de ‘Koorenbeurs’ en het pakhuis ‘Vreedenburgh’ een brug, die toegang gaf tot het Nieue Eylandt (benaming van de Binnenkalckhaven en Buytenkalckhaven rond 1655). De verbindingen van de Bom met het Maartensgat en Kalckhaven werden in 1722 opgeheven, waardoor de brug kwam te vervallen

eindje, eindjie, je eindjie ga t’r van uit, ik erger er me dood aan; ’n eindjie gunnekamp dut op, een eindje verderop; (ook: gunnekant, gunnekom dut op)

eitje, aaichie och herre, vroom mannetje

embouchure, amezuur, asem; adem; ’k hep geen amezuur; Uit ’t Frans: een embouchure is een mondstuk (vergelijk: zich ’t apezuur lope, hetgeen betekent: buiten adem zijn van ’t lopen)

Emma, EMMA, bekende Dordtse voetbulclub uit 1911. Het heette aanvankelijk D.V.O. (Door Vrienden Opgericht) en is gevestigd aan het Sportpark. De vereniging heeft sedert 1933 in de hoogste afdelingen van de Dordtsche Voetbal Bond en de (K.)N.V.B. gespeeld en wordt wel genoemd de Club van de Van Der Gijpies

eng, eng, zich niet lekker voelen; misselijk, duizelig zijn; ’k voel me vandaag toch zó eng

Engelenburgerhaven, Engelenburgerhaven, zie: Roodermondshaven

enkel, enkelt, enkel

fiebelefors, fiebeldefors, snel; (uit ’t Frans: vive la force)

fieselefacie, fieselefasie, gezicht

fietsenstalling, fietsestalling, Dordt is de fietsestalling van Rotterdam, Dordrecht ligt onder de rook van Rotterdam; Dordt is het voorland (Rotterdamse uitspraak)

floraliafeest, Floraliafeeste, heidense volksgebruiken ter ere van de Godin Flora en uitgevoerd op Pinksteren (17e en 18e eeuw). Men kleedde jonge meisjes in het wit (‘Pinksterblommen’) en voerde ze met bloemen en slingers versierd langs de straten, onder het zingen van liedjes en het vragen om een aalmoes

florsen, florse, met water knoeien; je mot onder ’t floddere nie zoveel florse!

fluit, fleut, met moeite; hinderlijk; ’k Lôôp me fleut betekent: ik moet veel (lang) lopen. ’k Ben me fleut gewaaid wil zoveel zeggen als: ik heb tegen een fikse wind in moeten optornen en ben daardoor nog een beetje buiten adem

fluitkikker, ruige fluitkikker, vreemd persoon; hij is voor z’n ruige fluitkikker, hor! ’t is voor elkaar; ’t is voor de bakker

fluweel, freweel, fluweel

forceren, foxére, forceren

forten, forte, samenwonen; hokken; ze zit mè t’r knurfie al jare te forte

frotserig, frotserig, dikkig

frutsen, frutse, prutsen; frutselen

fuse, frizee, fusée, soort vuurwerk

Galgenbrug, Galgebrug, zie: Diamantebrug

Galgenlaan, Galgelaantjie, andere benaming van de Hallincqlaan, genoemd naar burgemeester Halling

Gang van het Eeuwige Leven, Gang van het Eeuwige Leven, de, bijnaam van een zijstraatje van het Stek, uitkomend in de Mariënbornstraat. Het werd zo genoemd, omdat de bewoners bij hun onderlinge ruzies voor het nodige leven zorgden. Later heette het ’t Stekdwarsstraatje

gasmachine, gastmaschien, gasfornuis

Gat, achter het Gat, meerplaats in de monding van de Vest, aan de Riedijkshaven (bij het Papendrechts veer); zie: ’t Gat van de Marktschuit

Gat van Cohen, Gat van Cohen, ’t, vrijgekomen stuk grond op de plaats van het huis van de arts E. Cohen aan het Steegoversloot. Het lag in de bedoeling het Statenplein naar het Weeshuisplein door te trekken (parallel aan de Voorstraat). Zover is ’t nooit gekomen; nu staat er nieuwbouw

Gat van de Marktschuit, Gat van de Marktschuit, ’t, benaming van de inham van de Wijnhaven bij de Boombrug aan het noordeinde van de Mattenkade, vanwaar de Zwaan, het beurtveer op Rotterdam, vertrok (gedempt)

gebbetje, gebbetjie, lichaam; iemand op z’n gebbetjie geve. Ook: gebbetjie make (’n lolletje maken)

gebbetje, gemmetjie, lijfje, borstrok

gek, gek, hij is zo gek as ’t paard van Loeve, uitdrukking, waarmee handelaar Loeve werd bedoeld, die langs de deur trok met wasmiddelen en zeeppoeder. Zijn paard graasde op het veld van Fluks. bè-je gekkies! ben je mal!

geklonken, geklonken, bij Hoebée geklonken, in de Noord al gezonken, negatieve uitdrukking, betrekking hebbend op de kwaliteit van het klinken van stalen platen op scheepswanden. Niet de klinker zelf, maar de aanhouder (dat is degene die aande binnenkant van het schip stond) bepaalde of het schip wel waterdicht genoeg werd gemaakt. Vandaar de uitdrukking ‘de aanhouder wint’. [scheepswerf, gebouwd in 1792 door Pieter Hoebée. Nu bevindt het bedrijf zich aan de Merwedestraat]

geldjespoten, gellekenespôte, rare benen. Gellekenes was de benaming van een aanzienlijke hoeveelheid geld, dat vaak werd gedragen in een opgeknoopte schort, waardoor de benen vanwege de zware last krom gingen staan

gele boon, gele boontjies, spercieboontjes

gelijk, gelijk gaan, flauw vallen; plat op de grond vallen; hij gong gelijk op z’n’n taas

geloven, gelove, hij geloof nog an Hein, hij is ’n onnozele sukkel, ’n fantast

gelukkige, de Gelukkige, zie: Beatrix

gelukspiemel, gelukspiemel, bofkont

geresolveerd, gereseleveerd, koppig; tegen de draad in; gereserveerd

Geschreven straat, de Geschreven straat, benaming van de Schrijversstraat. Het straatje heette voordien Vranckenstraetgen (1463), waarschijnlijk genoemd naar de aldaar wonende familie Schrijver

gespelen, gepse!, lopen!; hollen! (bij ’t voetballen); maak dat je wegkomt!

gierelegooiig, gierelegoojig, slap; waterachtig (van soep, koffie e.d.)

glipin, glip in, meel, met water stijf gekookt (zie ook: dood over de onderdeur, kijk-over-den-heining, meeldenbrij)

glipstevel, glipstiebels, grote schoenen

glis-in, glis in, meel, met water stijf gekookt (zie ook: dood over de onderdeur, kijk-over-den-heining, meeldenbrij)

Goddeloze pad, Goddeloze pad, verbastering van het Geldeloze pad; (het werd ook wel ’t Paadje van de Hoogt genoemd)

goorjan, goorjandet, ongewassen, onguur persoon

Gordel van Smaragd, Gordel van Smaragd, naam van de bebouwing aan de rand van de stadskern. Benaming van het Singelgebied, waar onder meer veel villa’s (een groot aantal ervan is gesloopt) en herenhuizen gebouwd zijn. Zie ook: Beeldjeshaven

gortbuik, gortbuik, niet tegen heug en meug; “Ze zal ’r eige d’r heus gene gortbuik an drinke” (an ete) betekent: ‘ze zal er heus niet te veel van drinken’ (van eten)

gouden ketel, gouwe ketel, kinderspel (spelregels onbekend), waarbij het volgende werd gezongen: Wie zit ’r in m’ne gouwe ketel? / Die kan draaie, die zal gouwe poppetjies draaie. / Ha, haasjie, / ingelingelaasjie, / bordpampier, / tingelingelier!

Grachtje, Grâchie, Bagijnestraat (Begynenstraetgen). De oude stadsgracht (Binnengracht, zie ook Steek-over) liep er vroeger.

Grafelijkheidscentrum, Grafelijkheidscentrum, benaming van één van de twee oudste stadskernen (waar Dordrecht is ontstaan). Het bestrijkt het gebied Groenmarkt-Wijnstraat-Gravenstraat. Zie ook: Burgerlijke nederzetting

Groothoofdspoort, Groothoofdspoort, poort van het ‘Groote Hoeft’, die over de Oude Haven waakte. Met de Catharijnenpoort is ’t de enig overgebleven stadspoort. Het poortgebouw dateert uit omstreeks 1400. Naast de poort stond de Putoxtoren, die al in de 13e eeuw als beveiliging diende van de ingang van de Oude Haven. Hij stond aan de westzijde van de ‘Groote- of Boombrugh’ en deed tevens dienst als tijdelijke gevangenis voor lieden, die verzuimd hadden tolgeld te betalen bij het toetreden van de stad. Deze toren viel in 1607 om van ouderdom en in 1617 is hij vervangen door een koepel met de wapens van de regerende burgemeesters. Het Groothoofd en de Merwekade bieden al eeuwenlang een wijds uitzicht over Europa’s drukst bevaren rivierenkruispunt. Talloze schilders hebben dit tafereel vastgelegd, vanwege het kleurrijke spel van water, lucht en land. Het biedt de aanblik van een pittoresk stadssilhouet, opkomend uit het water, hetgeen vooral vanuit de overzijde van het waterfront (de ‘Goudkust’ op Zwijndrecht en het Slobbengors aan Papendrechtse zijde) het best is te aanschouwen. Zie ook: Joppentoren; Noord; Uythoeck; Vereniging ‘Oud-Dordrecht’; Sint-Christoffel en de Stedemaagd, in A.B.C.-versjes en gedichten

groots, groos, groos as ’n haan, die in de stront getrap heit, erg trots

Grote Kerk, Grote Kerk, Grootekerk, hij klim nog tege de Grote Kerk óp, dit wordt gezegd van een ouder iemand die nog goed ter been is en erg lenig; achter de Grote Kerk staan, scharrelen, vrijen; ze stong wir met ’r knurfie achter de Grote Kerk; zie: Groote Vrouwekerck

Grote Vrouwenkerk, Groote Vrouwekerck, de stadskerk is volgens een legende uit de 11e eeuw gesticht door Sint-Sura, heilige en martelares. Over een juiste datum waarop met de bouw is begonnen, valt niets met zekerheid te zeggen. Wel heeft men een kroniek gevonden, waaruit blijkt dat als men vrij gaat terugrekenen, er op de plaats van de Grotekerk al rond 1030 een kapel stond. Anderen beweren dat het de kapel was van de latere Nieuwkerk. Algemeen wordt aangenomen dat de fundering van de toren omstreeks 1339 heeft plaats gevonden. Toch zijn er veel ‘verglaasde’ stenen in de toren ingemetseld. Dergelijke stenen dateren ongeveer uit het jaar 1200. Uit bouwtekeningen blijkt, dat het de bedoeling was de toren een spits te geven met een hoogte van 108 meter. Door verzakkingen in het muurwerk moest men dit werk staken. De toren staat 225 cm. uit het lood. Het gedeelte dat reeds was opgebouwd heeft men weer afgebroken en de toren werd afgesloten met een zogeheten wolvedak, een dak dat met vier hoeken schuin afloopt. Op 741 cm. beneden de begane grond rust het fundament in een blauwe kleilaag. Dit fundament bestaat uit drie boven elkaar liggende lagen balken. Op het hout ligt een laag Namense steenstukken, daarop een laag beukenbalken waarop het metselwerk rust. De kleilaag is aan de noordzijde dikker dan aan de zuidzijde. Door het enorme gewicht van de toren (zo’n 12 miljoen kilo) werd de dikkere kleilaag meer en meer samengedrukt, waardoor de toren langzaam ging zakken en begon over te hellen naar het noorden. Tijdens de restauratie van 1953 tot 1973 is een verdergaande verzakking bezworen. De bestaande fundamenten werden verbreed door middel van een gewapendbeton-constructie aan de buiten- en binnenmantel en werden er vijf hoofdbalken aangebracht, dwars door de oude fundaties. In de toren hangt een beiaard van 48 klokken; het uurwerk dateert uit 1624. Zie ook: het Heilig Hout van Dordrecht; Nieuwkerk; Sint-Sura; Grote brand van 1457 (in A.B.C.-versjes en gedichten)

Grote Weg, Grootenweg nr. 7, voormalige Straatweg van Amsterdam naar Antwerpen. Het jaar 163l: ‘Den Regeeringh van Dordrecht laet den straetweg op Swyndrecht aanleggen tot geriefelyckheit van den huysluyden om hare waer hier te brenghen’. De straatweg werd de ‘Lange Weg’, thans de Rotterdamse Weg. Er wordt beweerd dat de huidige route: Rotterdamse Weg (verlengd naar de Vriesestraat) - Vrieseweg - Reeweg-Oost (Reeweg) - Haaswijkweg - Provinciale Weg naar de Kop van ’t Land (ook wel Nieuweweg! genoemd) in het begin van onze jaartelling een zuidelijke Romeinse Heerbaan (legerweg) zou zijn geweest. Opgravingen in de buurt van onder meer de Dubbeldamse watertoren zouden dat hebben aangetoond

Grotekerk, Grotekerk, komische bewering: de Grotekerk, hij staat 225 cm. uit 't lood, maar gistere zag 'k d'r nog 'n meeuw op zitte en die zat hartstikke kaarsrech!; uitdrukking bij een moeilijke bevalling: ’t is wat as de Grotekerk door ’t Zakkertie mot! (’t Zakkertie is het Zakkendragersstraatje); uitdrukking van iemand die graag drinkt: ’k hep liever dâ de Grotekerk omval dan m’n glaasjie!

hak, Dordtsche hakke, speciaal Dordts gebak: peperkoek in de vorm van zolen of hakken

Hallincqlaan, Hallekelaan, Halligelaan, andere benaming van de Hallincqlaan, genoemd naar burgemeester Halling

Halve Mijl, Halve Mijl, naam van een gebied over water, dat tot Dordrecht behoorde of binnen de invloedssferen van Dordt lag. Binnen dat gebied werd accijns op ingevoerde goederen geheven (’t is nog ’n Halve Mijl gaans). Groot Plackaet Boek (1779): ‘Des stads Excyns van Wyn en Bier in den Swindrechtschen en Papendrechtschen Waert, betekent onder de naem van den Excyns over den halven Mijl’. [De stad hief vanaf 1580 accijns op wijn en bier. Het hield in dat dorpen in de omgeving alleen bier mochten tappen, als de Dordtse belasting op bier was betaald.]

Hang, Hang, ’t, Haringstraat. Dit straatje tussen Voorstraat en Lange Breestraat werd zo genoemd, omdat verschillende Dordtenaren zich er hebben opgehangen

harde worst, harde wors, cervelaatworst; snijworst

haren terughalen, hare terughale, z’n Hare terughale, teruggaan naar de plek waar men zojuist gevochten heeft; zijn vijand weer opzoeken

hassewasje, hassewassjie, akelig persoon; nietsnut. Ook: geringe, gemakkelijke klus (mogelijk afkomstig van één hand één wasjie)

Havelmiet, Havelmietjie den dweil, iemand die geestelijk in de war is; daar ga wir zo’n Havelmietjie den dweil. De term is waarschijnlijk afkomstig van de benaming van een vrouw die erom bekend stond, dat ze altijd en eeuwig aan het schoonmaken was

hè, hé!, vaak gebruikte uitroep aan het eind van een zin, die suggestief wordt uitgesproken. Het is niet zo zeer een vraag, als wel een bewering; er wordt van de ander verwacht dat hij instemmend reageert. Voorbeelden: ’t is nie zo best met ’m, hé?! en ’t kè-je niks meer verschele, hé?!

Heelhaaksdoelen, Heelhaaksdoelen, Heelhaecxdoelen, één van de drie voormalige Dordtse Schuttersdoelen (vanaf ± 1450) [de schutters schoten met een ‘heelen haecke’; een vuurwapen dat met een haak kon worden vastgezet om de terugstoot op te vangen]. De andere schuttersdoelen waren de Kloveniersdoelen en de Voetboogsdoelen. De schutspatroon van de heelhakers, die de stadsverdediging op zich namen, was Sint-Christoffel. In 1559 bezat deze schutterij een doelhuis naast de St.-Jorisdoelen. Kort na 1572 verhuisde men naar Het Hof, waar de schutterij tot de opheffing ervan verbleef. Aangekocht door S.M. Hugo van Gijn, vestigde de Dordtsche Industrie- en Huishoudschool voor Meisjes zich in 1901 in het Huis Doelesteyn, op de plek waar eens het gildehuis stond

heen en her, hin en her, heen en weer

Heer Boeijenstraat, ’s, Heer Boeydenstraatjie, ’s, zie: Schijtstraatjie

Heer Daniëlsmarkt, Heer Daniëlsmart, één van de drie Dordtse jaarmarkten. De andere twee waren de Bamismart en de Meimart. Deze markt of kermis, gehouden in de Boomstraat buiten Dordrecht (in het zogenoemde Heer Daniëlsambacht, een heerlijkheid rond de Nieue Kerck (zie Nieuwkerk) en begon op 5 juni, de patroonsdag van Sint- Bonifatius. De jaarmarkt duurde acht dagen. In 1572 werd de jaarmarkt er gehouden van 15 tot 23 juli, tot 1790. In 1795 hield de heerlijkheid op te bestaan. Het gebied werd vervolgens ingelijfd door de gemeente Dordrecht, waarna op genoemde plek nog maar één jaarmarkt (met kermis) werd gehouden, die een week na Pinksteren begon (de zogenaamde Meimart) en eveneens acht dagen duurde.

Heer Frederiksstraat, Heer Vredericxstraet, zie: Marrebonstraat

Heer Heymansuysstraat, Suis, Heremesuis, Herremesuisstraat, Seremesuisstraat, H, verschillende benamingen van de Heer Heymansuysstraat, genoemd naar de Dordtse burgemeester Heyman Suus (omstreeks 1285). Eén van de weinige straten van Dordt die niet van naam is veranderd

Heerengracht, ’s-Heerengracht, zie: Lindengracht

heidelandij, heidelandij, hij is de heidelandij op, hij is weggegaan met onbekende bestemming

Heidendom, Heidendom, zie: Heidenpaadjie

Heidenpad, Heidenpaadjie, eertijdse benaming in de volksmond van het Papeterspad. Was het een pad door de hei? Was het eten van pap een heidense gewoonte in het ‘christelijke’ Dordrecht? Was Pa Peter een heiden? Vele Dordtenaren hebben zich dat in de loop der jaren afgevraagd. Het antwoord is: nee. Hoewel de herkomst van de naam van het pad moeilijk is na te gaan, zeker is dat er in vorige eeuwen papiermakers werkzaam waren, die ook wel in het Frans ‘papetiers’ genoemd worden, hetgeen na de Franse overheersing gemakkelijk te verbasteren viel tot papeters (spreek uit: pápputters)

heilig hout, het Heilig Hout van Dordrecht, de legende van ‘den Heylighen Houte’. Dordrecht bezit vanaf het begin van de 15e eeuw een stukje van het kruis van Christus. Het schijnt niet meer dan een splinter te zijn en werd aan de stad geschonken door de Dordtse jongeling Claes Scoutet, die het verkreeg na omzwervingen als leerling koopman door het Midden-Oosten. Van de sultan van Babylonië kocht de baas van Claes het kleinood, verborgen in diens scepter. Vóór hij doodging, stond de koopman het stukje hout af aan Claes, die het via Brugge naar Dordrecht bracht en het, verborgen in een kistje, schonk aan de kerkmeesters van de Groote- of Onze Lieve Vrouwekerck (zie: Grotekerk). Het Heilig Hout doorstond een brandproef, uitgevoerd in 1431 onder toeziend oog van de Bisschop. Ook uit de grote stadsbrand van 29 juni 1457 kwam het ongeschonden tevoorschijn, terwijl toch de Groote Kerck een prooi der vlammen was, alsmede 600 huizen. [zie: 1457 Grote brand, in A.B.C.-versjes en gedichten] Van toen af aan was de relikwie beroemd en trok duizenden pelgrims. In 1458 besloot de ‘Steedelycke Regeeringh’ elk jaar een grote processie of ‘Cleyne Ommegangh’ te houden op de eerste zondag na de feestdag van Petrus en Paulus; de bewuste 29-ste juni. [De ‘Groote Ommegangh’ was de Sacramentsprocessie op de laatste zondag van juli] In de stoet werd het Heilig Hout meegedragen. Die dag was een feestdag voor de poorters en voor de inwoners van alle omliggende plaatsen. Volgens oude stadsrekeningen hadden de katholieke plechtigheden in het openbaar plaats tot het jaar 1571, toen een omwenteling in de godsdienst zich voltrok. Van het bestaan van het Heilig Hout werd daarna niets meer vernomen; er wordt beweerd dat het stukje kruishout na de Hervorming door de katholieken zorgvuldig is bewaard en zich nu bevindt in de R.K. Onze Lieve Vrouwekerk aan de Brouwersdijk

hek, hekkes, hekkens, hek; doe ’t hekkens ’ns dicht!

Hellingen, Hellingen, de, de Platte Hellingen, benaming van een van oudsher veelbesproken buurt ten zuiden van de Spuigracht (Vest), tussen de Boogjes en de huidige Van Strijsingel (zie: Beeldjeshaven), genoemd naar de vroegere hellende scheepstimmerwerven, touwslagerijen en houtbewerkingsbedrijven aan de Spuihaven (zie: achter ’s Lands-werf) en Achterhakkers. Het Moordhofje was aan de Hellingen gelegen

helpen, hellepe, water geven; ’k hep gistere de plante nog gehollepe

helpen, gehollepe, ze wor van d’n emmer gehollepe, van de bijstand leven; (afgeleid van: ze wor van d'n arme gehollepe)

hemd, hempie, hempie kreukel m’n aasjie nie, hempie kreukel me naadjie nie, werd gezegd tegen iemand, die zich nogal gauw op z’n teentjes getrapt voelde. [aasjie = aars]

hemdje, gemmetjie, grapje

hiepenkont, iepekontjie, kindje; klein mannetje

hiepenkontig, iepekontig, iepekonterig, benepen; schriel

hier en ginds, herres en guns, heen en weer

hier tot daar, van hierente tot darente, van hier tot daar

hobbel, hobbel, dijkovergang; hoger gelegen straatdeel (bijvoorbeeld: de Hoogt). Het is ’t tegenovergestelde van een zeegt

hobbelfrank, hobbelefrank, grote schommel in een speeltuin

hoed, hôge hoed, mè je hôge hoed opzitte, met je beste kleren aan erbij zitten

Hoevenaarslaan, Hoevenaarslaan, zie: ’t Paadje van de Heer

Hof, Hof, cultureel centrum sedert 1972; beroemd om zijn Statenzaal. Omstreeks 1275 gesticht als Augustijnenklooster, ernaast werd de nog bestaande Augustijnenkerk gebouwd. In 1572 betreden de Watergeuzen de stad en kiest Dordrecht voor de prins van Oranje. De schutters van de heelhaak (zie: Heelhaaksdoelen) verdreven de kloosterlingen en betrokken daarop het gebouw. In dat jaar werd de Eerste Vrije Statenvergadering in Het Hof gehouden en de Staten van Holland sloten er, ook in 1572, de Unie van Dordrecht. In 1575 logeerde prins Willem van Oranje met zijn bruid Charlotte de Bourbon in het tot Prinsenhof omgedoopte gebouw; in 1585 de graaf van Leicester en stadhouder Prins Maurits. Het Hof deed ook nog dienst als plaats van onderhandeling tussen de Spanjaarden en de Nederlanders, volgens de Vrede van Münster in 1648. Na het vertrek van de Heelhaaksschutters werd het beneden-gedeelte van het complex tot in de vorige eeuw gebruikt voor ‘eene Stadsschool voor minvermogenden’ (zie: Centeschooltie); de lokalen erboven vanaf 1836 tot 1900 door leden van het ‘Teekengenootschap Pictura’. Zie ook: Hofbrood; Soephuis

hofbrood, hofbrôôd, voedsel dat uitgereikt werd aan behoeftige mensen. Met de uitdrukking: we zulle je opschrijve voor ’n hofbrôôd en ’n paar klompe of we zulle je opschrijve vor 'n stropdas mè pinne werd bedoeld: je kunt de pot op, loop naar de pomp. Verklaring: In het Hof hielden vroeger de diakenen van de hervormde kerk zitting voor de ‘bedeelingh’ van de armen. Ze hadden in de Hofstraat een spijskokerij en een eigen bakkerij, waar voor de diaconie brood werd gebakken, dat echter ook bestemd was voor behoeftige mensen. Later was er de Rumfordse soepkokerij gevestigd. Iets verderop, op de hoek Steegstraat/Kromme Elleboog, stond het Turfhuis, vanwaar uit turf werd uitgedeeld door de diaconie. Zie ook: ’t Achterom (naamsverklaring Rumfordse soep); Soephuis

Hoge Eind, Hôge End, ’t, de buurt rondom de Riedijk

Holland, de Holland, stoomboot op het droge; koekjestrommel; bonbonnière; hoedendoos met een pijp erop. Dat waren in en na 1939 enkele bijnamen, die onder de Dordtse bevolking de ronde deden over het hoofdkantoor van de Brandverzekeringsmaatschappij ‘Holland van 1859’ aan de Burgemeester de Raadtsingel, langs de spoorlijn naar Rotterdam. De architect van het gebouw was Sybold van Ravesteyn, die ook in ’39-’40 Kunstmin heeft herbouwd. De beeldengroep is van Van Kuilenberg. Later ging de N.V. Holland, met inmiddels nieuwbouw erachter (ontwerp van H. Oud), over naar de De Utrecht (AMEV) en in de tachtiger jaren werd het hoofdgebouw omgevormd tot een supermarkt

Hollands Diep, Hollands Diep, één kilometer brede rivier aan de zuidpunt van het Eiland van Dordrecht (Willemsdorp, Bruggehof, Zuidpunt), op de grens met Noord-Brabant. Uitdrukking: ‘boven de Moerdijk’. Het Hollands Diep, gelegen ten noorden van het Noordbrabantse dorp Moerdijk, wordt door Hollanders en Brabanders gebruikt als scheidslijn tussen de bevolkingsgebieden van Noord- en Zuid-Nederland, ieder met een eigen cultuur, die geënt is op een calvinistische, c.q. katholieke inslag. Over het Hollands Diep lopen een verkeers- en een spoorbrug (Moerdijkbruggen).

hompendoos, hompedôôs, eigenaardig dik vrouwspersoon

Hondenhemel, Hondehemel, een landje, gelegen in de bocht van het Wilgenbosch en de Korte Parallelweg; onderaan de spoorbrug. In de 16e eeuw stond er op deze plek, naast het ‘Varkensoort’ aan de Achterhakkers, de legendarische ‘Dorrenboom’ met een kapelletje, gewijd aan Onze-Lieve-Vrouw. Later werd dit het balkengat van de houzaagmolen ‘De Goede Verwachting’. De naam Hondehemel is niet afgeleid van de dog-cake ‘Flora’, die er recht tegenover stond (na 1911 de E.M.F.), maar omdat men zich daar graag van jonge hondjes ontdeed. Zie ook: Paardekerkhof

Hondenkerkhof, Hondekerkhof, zie: Hondehemel

hondenkreng, hontenkreng, zeer vervelend persoon; hij is toch zo'n hontenkreng! Is afkomstig van: ’n hond van ’n mens

honderd-en-een, honderd-en-één, paardetram zonder passagiers (beeldend: 1-0-1: 1 koetsier, 0 passagiers en 1 conducteur achterop)

hoofd over bol, hôôd over bol, hôôf over bol, hals over kop

hoog, hôôg, ’t zit wel hôôg bij jullie!, nou, nou, jullie hebben ’t blijkbaar nogal breed!

hoogje, hôôgjies, koekjes, gebakken door bakker Hoog op het Steegoversloot . Hij bakte ook ‘duimpies’

hooipak, hooipakkie, pyjama

hooploper, hôôplopers, avontuurlijk ingestelde jongelui. Ze scholen vaak samen en worden ook wel halfwassen brazems genoemd

hor, harrechie, horrechie, hor; op ’n harrechie, op ’n horrechie, op ’n kiertje; bijna

horloge, horreloosjie, ’t is nogal ’n eike horreloosjie ok!, ’t is niet veel bijzonders

horrelpoot, horlepôte, horlewietpôte, misvormde benen

hotel, hotel Nassauweg, het hoofdbureau van politie (je kunt er ‘logeren’!)

hotteren, huttere, wiebelen

houdenis, houwenis, ten houwenis komme, op zijn bestemming komen

huilen, huile, huile mè de klep dich, huile mè de lamp an, huilen met de pet op

huisbakker, huisbakker, een half bruin brood

huisje-ruim-op, huisjie-ruimt-op, huisterremop, het van deur aan deur bezorgen van folders

hurry-up, horrie-op, vlug; gehaast; schiet ’s op! (Engels: hurry-up!)

ijstoot, ijstoot, ijsje; hoorntje met ijs

ijsvrijer, ijsvrijer, ’n ijsvrijer smelt, de vriendschap met een schaatsvriendje raakt snel uit

Indische buurt, Indische buurt, Dordtse wijk, ten oosten van de Krommedijk (vanaf 1910)

inpingelen, inpingele, het intrappen van een ruit met een bal

Jaap, Japie van alle weke, vroeger kwam op gezette tijden een handelaar langs de huizen met paard en wagen, later met een kar. De kar was volgeladen met serviesgoed. De verkoper riep dan: Hier is Japie van alle weke, la de kindere de boel maar breke!

jakkeren, jakkere, druk spelen; niet van elkaar af kunnen blijven (op speelse wijze). (in ’t Nederlands: zich haasten)

Jan de Witt, Jan de Witt, jongens van Jan de Witt, bijnaam van de ‘oprechte en flinke Hollandse man’. Genoemd naar de in Dordrecht geboren Mr. Johan de Witt (1625), Pensionaris van de stad van 1650 tot 1653, Raadspensionaris van Holland van 1653 tot 1672. Hij werd terechtgesteld samen met zijn broer Cornelis in ’s-Gravenhage in 1672. Zie ook: Spookgang; over de Visbrug

Jan Pik, Jan-Pik, ook wel genoemd Josje-Pik. Om kinderen niet vlak langs het water van bijvoorbeeld havens te laten lopen, werd als bangmakerij verteld dat er in het water een reusachtig persoon leefde met lange armen, Jan-Pik genaamd, die ongehoorzame kinderen met zijn lange armen het water insleurde

janjurk, Jan-Jurk, sloompie; langzaam persoon

jodenlak, jodelak, spuug

Jodenstraat, Jodestraat, zie: Marrebonstraat

jongen, jôh, jongens; mensen (in negatieve zin); die jôh van hienaas zijn wir ’s bezug gewees!

jonker, kind van jonker Stoop, wâ denk je wel, dâ je ’t kind van jonker Stoop ben?! [jonkheer Stoop bewoonde een villa aan de Albert Cuypsingel] Uitdrukking, te vergelijken met: wij hebben ’t geld niet op onze rug groeien!

jonkie, jonchie, jongetje

joodje, joodjie, glazen klepper (tol), die ietwat afgesneden was

Joppentoren, Joppentoren, verdedigingstoren, gebouwd op de doorgang van de Kuipershaven naar het Groothoofd en waakte over de in 1609 gegraven Wolwevershaven (zie ook: Groothoofdspoort; Scheyersdycksie). Het was oorspronkelijk een toltoren, genoemd naar Adriaan Joppen van Teresteyn, een 16e eeuws burgemeester. In 1834 was de toren nog verbouwd tot woonhuis en stond lange tijd tussen de huizen van de Palingstraat en het water, zodat het Groothoofd alleen via de Groothoofdspoort kon worden bereikt. Om een betere toegang te krijgen moest óf de poort óf de toren worden gesloopt. Men koos in 1851 voor de laatste

Jubal, Jubal, op 11 april 1911 opgericht als Dordts Christelijk Tamboer- en Pijperkorps; tegenwoordig is het nationaal en internationaal een befaamde showband. Jubal heeft eind jaren zestig als eerste showband in Europa het fenomeen drumcorps geïntroduceerd. Het Drum & Bugle Corps is in 1988 Europees kampioen geworden; in zijn bestaan werd Jubal twee maal Nederlands kampioen en Jong-Jubal drie keer de beste van Nederland. N.B.: de naam Jubal is volgens de benaming uit de Bijbel de eerste mens die een muziekinstrument bespeelde

kaarsjes springen, kaarsjiesspringe, zeer oud Dordts gebruik; reeds in de 15e eeuw werd dit spel uitgevoerd. De jeugd koos op Driekoningendag of Dertiendag [op de maandag na Driekoningen, ook wel Flora-maandag of Verloren Maandag genoemd, eindigde de schoolvakantie ] (13 dagen na Kerstavond) een ‘vroede’ Koning door op of bij het kerkhof kaarsjes te branden, er overheen te springen en erbij te bidden, uit vreugde dat de dagen weer lengden. Ook werd er gedanst met zwaarden. Niet alleen de jeugd voerde dergelijke lugubere taferelen op. Er is een brief bekend uit 1518, geschreven door Erasmus van Rotterdam aan de bisschop, waarin hij melding maakte van een Dordts priester, die in ’t geheim krabbetjes op het kerkhof neerzette, die aan één zijde van hun lichaam waren vastplakt met brandende waskaarsjes. De krabben kropen dan tussen de graven door. Niemand durfde nog op het kerkhof te komen bij het aanschouwen van dit spookachtig tafereel. De priester hield zondags de beminde gelovigen voor, dat de krabben de ronddolende zielen waren van overledenen, die hiermee de kerkgangers aangaven van hun pijnen te zullen worden verlost als ze veel misintenties en collectes aan de kerk zouden geven. Al met al een sluwe streek van de priester. Het bedrog kwam uit toen enkele krabben, met de kaarsjes aan hun lijf gebonden, werden ontdekt in de tuin van de pastorie. De priester had verzuimd ze weg te nemen

kaasje, kaasjie, da’s kaasjie!, dat is goed!

kaatjesclub, Kaatjiesclup, vare mè de Kaatjiesclup, het huren van een schuitje bij wijlen Katharina Mijnders-van Efferen aan de Nieuwe Haven bij de Lange IJzeren Brug. Later werd het verhuurbedrijfje verplaatst naar het Maartensgat (zie: Roodermondshaven)

kabinet, kammenet, kast; kabinet

kade, kaaitjie, ’n kaaitjie pikke, aan de Merwekaai gaan zitten; langs de Merwekaai wandelen

kakderrie, kakkederrie, akkederrie, akkebah, poep

kakhiel, kakhiele, ’k zal je ’ns op je kakhiele trappe! uitdrukking, gebruikt wanneer iemand achterna gezeten wordt. Oorspronkelijk zijn kakhielen te ver achteruit staande hielen bij het rund, waarop de poep terecht komt

kakken, kakke, ’t is kakke zonder douwe! het gaat wat al te gemakkelijk

kakken hebben, kakke hebbe, ’n grote mond hebben; spattjies hebbe. “doe toch gewôôn en hep ma nie zo’n kakke!” betekent: ‘doe maar niet zo verwaand!’

kalandermolen, Klandermuelen, ’t lijkent ’r wel één uit de Klandermuelen, kom je uit de Klandermuelen? uitdrukking, bedoeld voor een persoon, die in niet al te beste omstandigheden verkeert. Deze mensen woonden in een gebouw in de Heer Matthijs- of Kolfstraat op de hoek van de ’s-Heerengracht (later Lindengracht geheten, de huidige Museumstraat). De Klandermuelen: In Dordrecht ontwikkelde zich rond 1600 de lakenweverij. In een klander- of kalandermolen werd leer, papier of laken gladgemangeld en geglansd met behulp van hete persen. Vanaf 1622 werden deze bewerkingen verricht in het bovengenoemde pand aan de Kolfstraat, waar in 1646 de molen werd gebouwd. Na 1695 verdween het bedrijf en diende het gebouw daarna als woning van soms wel meer dan zestig mensen (19e eeuw), die vaak in erbarmelijke omstandigheden verkeerden

kalkbrok, kalkebrok, vierkanten kaneelbrok met kleurtjes

kalkpeuter, kalkepeuter, knikker van kalk

kalkpoeper, kalkepoeper, kleine, witte knikker; doorgaans van slechte kwaliteit en zonder enige versiering

kalkschijter, kalkeschijter, kleine, witte knikker; doorgaans van slechte kwaliteit en zonder enige versiering

kameeltje, kameeltie, klein, erg krom lopend vrouwtje

kapoeres, kapoeriat, kapoeriats, kapot; kapoerewiet

karbonade, kerremenade, karbonade

Karremansweide, Karremansweide, oude benaming van het huidige Oranjepark. Daar werd vroeger veel puin en ander afval gestort. De vuilophalers reden op ‘stadsmissie-karren’, getrokken door paarden. Zie ook: Missie-pórechie

kasuaris, kasuaris, bazige vrouw (Nederlands: struisvogelachtige loopvogel)

Kattengang, Kattegang, grachtje. Zie: Steek-over

kedin, kedin, hou je kedin! hou je gedeisd!; hou je wat in!

keet, kiet, huis; de kiet is hémaal afgebrand!

keet, keut make, lol maken

Kerkbrug, Kerkebrug, andere benaming van de Leuvebrug. De melkschuiten legden er aan. Zie ook: Latkensstraat

kerkput, kerrekepitjie, graf; kerkhof. (afkomstig van kerkeputje)

kermis, kerremis, van een kouwe kerremis thuiskomme, deze uitdrukking komt waarschijnlijk uit Dordrecht. De kouwe kerremis was de Bamismart, die tien dagen na Sint-Bavo (1 oktober) begon en veertien dagen duurde

kerstwegge, korswig, soort ruitvormig kerstbroodje met krenten (Nederlands: kerstwegge)

kiebeluttig, kiebeluttig, kinderachtig

kiestafel, kiestafeltie, snoeptafeltje. Dit was een houten opstand met drie of meer trapsgewijs oplopende plankjes, waarop allerlei lekkers werd gezet. In de winkel werd er snoep op uitgestald (je mocht uitkiezen!) en thuis werden er met Sint-Nicolaas geschenken opgelegd. Een broek met een ‘kiestafeltie’ is een broek met een klep in plaats van een gulp

Kieteltuin, Kieteltuin, bijnaam van de tuin naast de theekoepel aan de Nieuweweg (nu zijingang van de Algemene Begraafplaats). De plek was zeer in trek bij verliefde stelletjes

kijk-over-de-heining, kijk-over-den-heining, meel, met water stijf gekookt. (zie ook: dood over de onderdeur; glip in, glis in; meeldenbrij)

kijkkast, kerrekiekas, toverlantaarn (‘rare kiekkast’); poppenkast

kijkuit, kijkuit, kijk uit voor de kijkuit! pas maar op!; je mag wel uitkijken! (een kijkuit was de benaming van een persoon, die ergens toezicht hield)

kikkebal, kikkebal, kleine kaatsbal

kikker, kikker, speelgoed, bestaande uit een rond houtje met twee punten, dat door een tik met een slaghoutje tegen één van de punten omhoog werd geslagen; la mij nou ’s effe kikkere

kikkerbek, kikkerbekkie, kinderspelletje. Het was een van papier gevouwen instrumentje, waarmee je, na een paar draaibewegingen, kon laten kiezen uit acht verschillende kleuren. Van de gewenste kleur werd dan verteld welke karaktertrek onder de flap te lezen viel

kikkerschool, kikkerschooltie, school met drukke kinderen; ’k doe m’n bloedjies nie op dâ verrotte kikkerschooltie!

kind, kind in de wieg, ’t, zie: Beatrix

kinderlade, kinderlaai, opbergruimte. In het woongedeelte van oude Dordtse huizen, het enige deel van het huis dat kon worden verwarmd en dat daardoor ook als slaap- en eetkamer werd gebruikt, stonden langs de wanden bedsteden met daaronder vaak een ‘kinderlade’ of opbergruimte. Voor het kleine kind zelf was in de bedstede van de ouders meestal een kribbe getimmerd

kindje, kinnechie, is ’t nie goed voor ’t kinnechie, dan is ’t wel goed voor ’t minnechie, is iets niet goed voor de één, dan is ’t dat wel voor de ander (kinnechie is kindje; minnechie is voedster, baker)

kip, ik heb je, kip-kap-kebbie, boter, kaas en eieren (kinderspelletje) (afkomstig van: kip, ik hap, ik heb je)

Kippenbrug, Kippebruggetje, ijzeren draaibruggetje voor het voetgangersverkeer, als verbinding tussen het Groothoofd en de Merwekade (aangelegd in 1863; in 1927 afgebroken, omdat het liefst 1,40 meter lager lag dan de Boombrug)

kips, kieps, bijziend; kippig; z’is kieps

kist, kissjie mè geeuwhonger, kistje met garen en band. De marskramer die ermee liep leidde een armoedig bestaan

Klaas Klinker, Klaas Klinkert, Klaasklinker, benaming van een manwijf of bazige vrouw (afgeleid van Klazina Klinker, een voormalig feministe)

klap, klap, ’n klap op je Gerretjie, ’n klap op je gezicht

klapscheet, klipscheet, ieder ogenblik; telkens; om de haverklap; bij iedere klipscheet komp-tie wâ vrage

klauwtje, klauwchie, jij ken je klauwchie!, ‘jij hebt het door!’ (bij knikkeren). Het reglement luidde dat, wanneer de afstand tussen twee knikkers niet groter was dan de spanwijdte van ’n hand, dezelfde regel gold voor het geval ze elkaar wél zouden raken; klauwchie legge/draaie, slinkse, ongeoorloofde bewegingen maken met de werphand bij het afschieten van een knikker. Door klauwchie te legge kwam je dichter bij je doel (’n putje of streep) of je maakte zo meer kans een andere knikker te raken; klauwchie raaie, handje raden (met centen of lucifers)

kledder, kledderum, doornat; kleddernat

klein, kleinder, kleiner

Klein-Zwitserland, Klein-Zwitserland, benaming van de Dordtse buitendijken: Oudendijk, Schenkeldijk, Noordendijk en Zeedijk (huidige Wieldrechtsche Zeedijk). Het landschap in de buurt van die vrij hoge dijken zag er glooiend en daardoor nogal heuvelachtig uit

kleine markt, kleine mart, verkoopplaats van de in de omgeving van Dordrecht gevangen riviervis, zoals zalm, elft en steur. In vroeger tijden waren in onze stad twee van dergelijke markten

klepper, glaze klepper, kleine, platte drijftol die in de hoogte sprong bij ’n zweepslag; ook: puntige, houten tol met ’n metalen punt

klets, klejsjie, kleine hoeveelheid; dun laagje; geef m’s ’n klejsjie pospepier

klitten, klitte, nou, de klitte hor! tot ziens!

klompenbon, klompebon, bonnetje, dat op sommige scholen werd gegeven aan kinderen, die totaal versleten klompen droegen

klompenschool, klompeschooltie, school voor kinderen van minder draagkrachtige ouders

Kloveniersdoelen, Kloveniersdoelen, Sint-Sebastiaansdoelen, dit voor Dordrecht belangrijke (inmiddels gesloopte) gebouw bevond zich aan het Steegoversloot van 1541 tot 1857. Het is één van de drie voormalige Dordtse schuttersdoelen, naast de Voetboogsdoelen en de Heelhaaksdoelen . De Sebastiaansschutterij zelf dateert al van 1433. Op 25 juni 1572 al werd er onder een lindeboom aan het Stek gepredikt en gedoopt (onder wie vier kinderen van burgemeester Cornelis van Beveren) door een groepje calvinisten, leden van de nieuwe Hervormde Kerk. De Dordtsche Synode van 1618-1619 werd in de bovenzaal van het gebouw gehouden. De Zuid-Hollandsche Synode vond er regelmatig plaats, tot het jaar 1731. Daarna verplaatste men deze naar het koorgedeelte van de Grootekerk. Naast de deur van de bovenzaal ging men naar het torentje van het gebouw, de Draaiom genaamd, omdat de tafel en de banken daarin rondgedraaid konden worden. Later werd de bovenzaal gebruikt voor toneel- en andere voorstellingen. Het schiethuis had ook een torentje, dat bij de sloop middels verkoop werd aangebouwd aan de hofstede Crabbehoff (zie Crabbehof). In 1857 werd op de plaats van de Kloveniersdoelen, dat tot dan toe nog als veilinggebouw dienst deed, het Huis van Bewaring gebouwd, waarvan de ingang zich in de Doelstraat bevond (zie: in de Doelstraat logeren). De gevangenis werd gesloopt in 1980

kluitenboer spelen, kluiteboer spele, overloopspel met opgestapelde stenen. De tikker staat bij een kluit (twee in T-vorm opgestapelde stenen). De overlopers moeten met halve stenen proberen de kluit om te gooien. Als de kluit overeind blijft staan, kan de kluiteboer je aftikken. Wordt de kluit omgegooid, dan moet de boer hem eerst weer opzetten, voordat hij gaat vangen (aftikken). Wie gevangen wordt, moet boer zijn en dan is de vorige vrij om te lopen. Het spel wordt ook wel gespeeld met een kleine werpbal, waarmee je de bal op een houten sokkel moet afgooien

Kluizenaarspad, Kluizenaarspad, zie: ’t Paadje van de Heer

knetterlak, knetterlak, papieren strook met klappertjes

knijzen, knijze, knijnze, jennen of ‘opnaaien’: iemand opzettelijk afleiden tijdens een spel door aanmerkingen te maken, in de hoop dat de tegenstander daarmee uit ‘het veld wordt geslagen’ (bijvoorbeeld bij knikkeren of kaarten). Cees Buddingh’ omschrijft de term in ‘Dordtse Snippers’ (1960): Het op - magische - wijze trachten zijn tegenstander uit evenwicht te brengen door uitdrukking te geven aan de zekerheid - al wordt die soms ogenschijnlijk slechts als mogelijkheid geformuleerd - dat zijn volgende worp, stoot, etc. zal mislukken. Wanneer twee mannen staan te biljarten en de één merkt op, terwijl de andere zijn keu naar achteren brengt: ‘Hij kan d’r nog percies achterlangs’, dan knijst hij. Zelfs wanneer een Russisch leider zegt dat Amerika een mooie kans maakt de bewapeningswedloop te verliezen, knijst hij eveneens (...) Knijze mag! of knijze mag nie! werd vaak vóór aanvang van het spel door de deelnemers afgesproken. Tegenwoordig gebruikt de jeugd het woord bliepe in plaats van knijze. Bliep! wordt er geroepen bij het knikkeren om te pesten. En vooraf: Je mag nie bliepe!

Knoll, Knoll, de, bij de Knoll zitte, in verzekerde bewaring zitten op het Stadhuis. Dit werd voornamelijk gezegd van schutters, die de hen opgelegde boete niet op tijd betaald hadden. De bewaarder heette De Knoll

knooien, knooie, gezellig praten of keuvelen; kroelen; ook: iets doen in het donker; rommelen; duistere zaakjes uitvoeren; wâ zit jij daar nou te knooie? zie ook: snubbeke

knoop, knup, knoop

knoop, knope, politie-agent

knoopje, knopie, klein kind

knopen, knuppe, (vast)knopen

knorren, knorre, winden laten

knots, knossjies, borsten

knurft, knurfie, knurft, vrijer; ventje

Koeiendijk, Koeiendijk, bijnaam van de Krommedijk ten zuiden van de overweg (de ‘tweede lijn’; zie: Land van Valk; de Lijn), tot de tijd dat er bebouwing aan de dijk plaatsvond

koeienstront, koeiestront, spinazie

Koffiefilter, Koffiefilter, de, bijnaam in de Dordtse volksmond voor het huidige nieuwe brugwachtershuisje op de Zwijndrechtse brug. De driehoekige vorm met de punt naar beneden lijkt op die van een koffiefilter

kogel, kogels, stalen knikkers. Het waren massief ijzeren ballen, die in gewicht varieerden van ongeveer 20 gram tot één kilo en geplaatst werden in de schotten van schepen om ze in evenwicht te houden of meer diepgang te geven. Eenmaal verroest werden de scheepskogels soms te koop aangeboden

kol, kol, kollechie, pit, pitje (in ’n appel)

kolkman, kolkmannetjies, goed zittende vilten pantoffels, gemaakt door schoenmaker Willem Kolkman aan de Bleyenhoek

komen, komen, kom er maar ’ns om! een afspraak niet nakomen

komende week, kommende week, volgende week

komijnekaas, komijnekaas, hij denk dâ de luch van komijnekaas is! hij denkt dat alles zo gemakkelijk gaat

Koninklijke Halfjesfabriek, Koninklijke Halfjiesfebriek, de, de in 1843 opgerichte ijzergieterij Penn & Bauduin (de ‘Penn’). De werknemers werden er slecht betaald in het verleden

Koninklijke Roei- en Zeil, Koninklijke Roei en Zeil, de op 6 oktober 1851 opgerichte Dordrechtsche Roei- en Zeilvereeniging, gevestigd aan de Knolhaven. De Roei en Zeil verkreeg in 1925 het predikaat Koninklijk

kont, kont, ’t is één moers kont, het is hetzelfde; het komt op hetzelfde neer

kop en kont, kop en kont, klein, erg krom lopend vrouwtje

Kop en Staart, tusse de Kop en de Staart, het Eiland van Dordrecht . Kop is de Kop van ’t Land, een buurtschap ten oosten van Dubbeldam, gelegen langs de Nieuwe Merwede aan de monding van het Wantij. Het veer op Werkendam ging in 1921 van start [zie: de Staart]

koperen ding, kopere ding, stoombrandspuit

koperen Piet, kopere Piet, koetsier op de sleperswagen van brouwerij De Sleutel. De sleperswagen (slejenaarswage) werd getrokken door ’n span paarden. Het paardetuig was met koper beslagen

kopjeduikelen, koppeltie duikele, koppetje rollen (bijvoorbeeld op de lange mat)

korenbeurs, koorenbeurs, zie: pondgaarder; Dordtsche last

Koreneind, Koreneind, ’t, de buurt rond de Mazelaarsbrug (zie: mazelaar)

korte kous, korte kous, mug

kortjes lopen, korties lôpe, dribbelen; met snelle pasjes lopen

kous, kous, werk ’s door, ’n uur is geen kous, want die rek nie! bepaalde uitdrukking, te vergelijken met: ‘ik heb geen uren de tijd’

kraai, kraai, politie-agent

kraaksteen, krakesteen, kersepit

kraampjes lopen, krampies lôpe, spijbelen. Er zijn voor de term twee verklaringen: - een kramp was een straatslijper (men liep met de kramp mee); - achter de kraampies lope (van de Dordtse weekmarkt)

kraamvrouwenvet, kraamvrouwevet, speeksel

Krabbe, Krabbe, Crabbe, naam van ‘ene Heerlyckheit in den Dordrechtschen Waert’. In 1795 werd het een zelfstandige gemeente tot de annexatie ervan door Dubbeldam in 1856. Nu vormt de Krabbe de verbinding tussen Dordtse Kil en Oude Maas Afgeleide namen: Crabbehof, Krabbegors, Krabbejanus, Krabbepolder. Zie ook: Louterbloemen

krakebeen, krakebene, ’t is ’n optocht van krakebene, ’t is niet veel zaaks (krakebene zijn moeilijk lopende oude mensen)

krakeling, Dordtse krakelinge, koekjes

krakepit, krakepit, kersepit

krakepitten, krakepitte, dâ kamme nie krakkepitte, dat kan me niets schelen

kramaksel, kramiksel, hut; oud, vervallen huisje

krentenschijter, krenteschijterd, schijtluis; hobbezak

kreunkast, kreunkast, orgel

kringetjes spuwen, kringetjies spoewe, het regelmatig spuwen van pruimtabak in het water van de haven. Dit wordt veelal gedaan door oudere heren, die met elkaar staan te praten. Ook: niets doen; luilakken

Krispijn, Krispijn, Oud-Krispijn, Nieuw-Krispijn, Dordtse wijk. Chrispijn was aanvankelijk de naam van een op Dubbeldamse grond gelegen boerderij (annex herberg), en een zomerverblijf van de Heer Chrispijn van Oudgaerden. In 1774 is Pictura er opgericht. De Krispijnse Driehoek is de naam van de de buurt gelegen tussen Krispijnseweg, Brouwersdijk en Bosboom Toussaintstraat. Zie ook: Babywinkel

krom, krom haar, krullen hebben

Kromhout, Kromhout, straatnaam, afkomstig uit de scheepsbouw. Spanten maakten het scheepskarkas compleet. Loodrecht op de spanten werden planken getimmerd, die in een speciale molen werden kromgezaagd of boven het vuur werden gebogen. Aan het Kromhout stond onder meer de houtzaagmolen ‘de Zwarte Arend’, die gespecialiseerd was in het zagen van knieën en spanten uit kromme bomen, die met enorme vlotten vanuit het Zwarte Woud over de Rijn naar Dordrecht werden vervoerd

Kromme Elleboogstraat, Crommenellebooghstraat, zie: Kromme Jen. Kromme Elleboog, Kromme Jen of Manhuisstraat. Deze niet meer bestaande, maar nog veelbesproken straat werd reeds in 1434 zo genoemd. Het ‘Veld van de Oude Mannen’ was er te vinden, naast de oorspronkelijk schaarse bebouwing. In de middeleeuwen was het de gewoonte om een straat, die niet rechtdoor liep, maar een hoek had als een gebogen arm, elleboogstraat te noemen. De Kromme Elleboog begon bij de Vriesestraat en eindigde bij de Stoofstraat. Naderhand noemde men ’t eerste stuk de Dwarsgang of Dwarsstraat en nog veel later Blindenliedengasthuissteeg (zie ook: Duivelaarsgat). Omdat de Kromme Elleboog in de volksmond reeds lang een slechte naam had, verzochten in 1909 de bewoners de gemeenteraad om de straatnaam te wijzigen, doch dit werd afgewezen. In 1945 is er nog een beweging geweest de naam veranderd te krijgen in President Rooseveltstraat, hetgeen ook mislukte

Kromme Jen, Kromme Jen, uit de Kromme Jen komme, van minder sociaal gehalte zijn. Kromme Jen is de bijnaam van de Kromme Elleboog (zie ook: Crommenellebooghstraat); jij komp zeker uit de Kromme Jen?!

kromme zeven, kromme zeven, de kromme zeven rechtuit, uitdrukking om aan te geven dat iets lopend of met de fiets niet gemakkelijk te vinden is; men kan daarom beter een omweg nemen

Krooswijk, Krooswijk, zie: Beeldjeshaven

kroot, kroot, da ga je krôôt van uit! daar word ik niet goed van!

kruidenbitter, Dordtsche kruidenbitter, bepaalde sterke drank naar origineel Dordts recept

kruim, kruum, kruim; kruimels

kuieren, kuiere, laat hem maar kuiere! laat hem maar schuiven!

kwartier, Dordts kwartiertie, het ongeveer een kwartier uitstellen van het begin van een bijeenkomst of vergadering, onder het genot van het gezamenlijk drinken van een kopje koffie en het houden van een praatje. ’n Dordts kwartiertie is om ’s effe lekker mè mekaar te takkebosse (zie takkebosse)

kwat, kwajjer, spuug, rochel, dien pruimerd heit wir ’s nun kwajjer in de sloei gespoge!

kwatten, kwajjere, spugen, rochelen

kwieniebarrel, kwieniebarrels, zweetvoeten

kwijlen, kwijle, iemand zieken, dwarsbomen; kenne we ’m nie ’s effe goed kwijle?!

Kyck over den Dyck, Kijck-over-den-Dijck, nog bestaande korenmolen aan de Noordendijk, in de volksmond ook wel Kiek-over-den-Diek genoemd. Laatste van de ± 50 molens die in Dordrecht stonden. Deze molen werd reeds vermeld in 1627; hij werd herbouwd in 1713. De benaming is afkomstig van de aan de gevel geplaatste steen. Om ‘over den dijck’ te kunnen kijken, zou de molen echter niet op, doch onderaan de dijk behoren te staan

La Venezia, Laaf, La Venezia (ijssalon)

Laan, Laan, de, het gebied rond de Zeehavenlaan. Zie: Wielwijk

Laan van dominee Breur, Laan van dominee Breur, andere benaming van de Hallincqlaan, genoemd naar burgemeester Halling

Laan van Klootwijk, laantjie van Klootwijk, andere naam van het Laantje van Middenhoeve (verbindingsweggetje tussen de Ouden- en Zuidendijk; geliefd bij fietsers) en genoemd naar boer Klootwijk, eigenaar van de Middenhoeve

Laan van Toon, laantjie van Toone, bijnaam van een laantje, dat van de Oudendijk naar de Zuidendijk voerde; het tegenwoordige Deimospad en Steve Biko-pad naast het winkelcentrum Sterrenburg. Het is genoemd naar Toon in ’t Veld van boerderij Zuidwijk (tot 1965); het woonhuis ervan staat op de hoek Planetenlaan/Venuslaan

Laan van Zuidwijk, laantjie van Zuidwijk, bijnaam van een laantje, dat van de Oudendijk naar de Zuidendijk voerde; het tegenwoordige Deimospad en Steve Biko-pad naast het winkelcentrum Sterrenburg. Het is genoemd naar Toon in ’t Veld van boerderij Zuidwijk (tot 1965); het woonhuis ervan staat op de hoek Planetenlaan/Venuslaan

laatste man, laatste man, de laatste man geef de zak op, eind goed, al goed (zakkendragersterm?)

labberdepoepie, labberdepoepie, narigheid

lade, laai, lade. Zie: kinderlaai

Lakenhal, Lakenhal, zie: Vlaamsche Hal

Lammetjesgang, Lammetjiesgang, zo heette ’t Achterom voorheen

lamp, lampie, da ga je lampie van uit, hé! daar sta je van te kijken!

lampenglas, lampeglaasjie, teer gebouwd persoon

Land van Valk, Land van Valk, Dordtse wijk, gelegen tussen de Crayensteynstraat en Korte Scheidingsweg. Het gebied is genoemd naar de tuindersfamilie Valk, die een groot deel van het huidige gebied in handen had en het in 1930 voor bijna ¦ 125.000,- verkocht aan de gemeente. Boer Valk vertrok daarop naar Dubbeldam en vestigde zich in boerderij Valkhof aan de Oudendijk (nu in bezit van stichting De Hoop als therapieboerderij ‘het Anker’)

landgappertje, landgappertie, landschappertie, landhappertie, landverovertje (spel). Om beurten wordt een mes in de grond of in het natte zand geworpen. Door in de richting van de messnede rechte lijnen te trekken, worden stukken grond verdeeld

Landswerf, achter ’s Lands-werf, een deel van de huidige Spuiboulevard (tussen Johan de Wittstraat en Spuibrug) werd al in de 17e eeuw ingenomen door de rijkstimmerwerven, terwijl aan de overkant, door straten gescheiden, een groot weiland (vroeger bleekveld) tot aan de Zandweg (huidige Singel) zich uitstrekte, dat de naam Schutterswei droeg. Reeds in 1783 hield de Patriottistische Schutterij er haar wapenoefeningen en werd gebruik gemaakt van de in 1640 gebouwde tuighuizen op het exercitieveld - ook wel Drilweide genoemd. Dit rijksmagazijn, later de ‘lange loods’, heeft tot 1969 dienst gedaan. Tijdens de Franse overheersing werden op de weide, Marsveld geheten (vergelijk het Franse ‘Champs de Mars’), volksspelen en kermissen gehouden (tot 1815). In 1872 bouwde men er de Schouwburg - de houten tent - in 1877 werd het Gemeentelijk Ziekenhuis aan het Beverwijcksplein in gebruik genomen (ook wel ’t Gemeente genoemd en tot 1920 aldaar gevestigd) en in 1880 het Gymnasium. Alle genoemde gebouwen zijn inmiddels gesloopt en hebben plaats gemaakt voor nieuwbouw.

Langehoutenbrug, Langehoutebrug, benaming van de huidige Lange IJzeren brug. Deze werd aangelegd in 1590 en in 1855 afgebroken

lappertjesdag, lappertiesdag, een dag om ’t eens rustig aan te doen (veelal de maandag). De huisvrouw kookt die dag niet en de restjes van de zondag worden opgegeten. Het gebruik is verwant aan de Blauwe Maandag en Flora maandag. Herkomst: De schoenmakers (lappers) gingen op de maandag hun leervoorraad halen op de leerlooierij en maakten er meteen een uitgaansdag van. De werklust zat er na de vrije zondag nog niet erg in en er werd, al of niet voorzien van een lekkernij, zeer langzaam en met veel onderbrekingen gewerkt. Op die dag werd er tijdens het werk ‘gelapt’ om drank te kopen voor een gezamenlijke borrel na afloop. Later werd de naam ook gebruikt in de bouw en in de scheepvaart. kommende week hewwe wir lappertiesdag, hé?!

Lastige Eend, Int lastigh ent, oorspronkelijke benaming van de Lastige Eendstraat. De gevel van nummer 6 droeg vanaf 1640 een afbeelding van een eend met een grote steen op zijn staart. In de 17e eeuw betekende ‘ent’ zowel eend als einde. Het ent draagt de last werd gezegd en dit bracht men in beeld door een ent (eend) op zijn ent (einde) met een steen te bezwaren (‘lastig’ betekent lastdragend). Op de tegel wordt de eend bestuurd door een struisvogel. Het straatje dateert uit 1616 als een verbinding met de nieuwe Lindengracht, die men daarvóór via een bruggetje kon oversteken. Om die reden werd het nog tot 1640 Brughstraetgen genoemd

Lastige Eendstraat, Lastige Eendstraat, zie: Int lastigh ent

Latijnse School, Latijnsche School, oudste zelfstandige school van Nederland. In 1253 staat er in ’t Kerckstraetgen aan de noorzijde van het ‘Kerckhof bij den Grootekercke’ een school, de zogeheten Schola Magna of School ter Grooter Kercke. Het was een clercken-school (opleiding tot ‘clerck’ of geleerde), ook wel Groote School, naderhand Kapittelschool genoemd, waar aan de ‘boefkens’of ‘knechtkens’een zekere theologisch algemene ontwikkeling werd gegeven. Het waren de koorknapen van de Grotekerk en tijdens de mis zaten ze op hun eigen koorbanken. Op de avond vóór 13 december, het feest van de lichtheilige Sint-Lucia, trokken de leerlingen in processie door de stad. In 1574 werd de school door de Hervormde Kerkeraad radicaal gereformeerd, om in 1578 als Latijnsche School te worden heropend in het ‘Grauw-Susterenklooster’ (nonnen van Sint-Clara) op de hoek Nieuwstraat/Lindengracht. De geleerde Vossius [Gerrit J. Vos (1577-1649), onder meer schrijver van ‘Latijnse Grammatica’ (1625), een leerboek dat tot in de 19e eeuw op alle scholen zou worden gebruikt. Leerlingen van het Johan de Witt Gymnasium noemen zich nog steeds Vosjes] is er leerling en van 1604 tot 1615 rector geweest en ook Johan de Witt heeft de school bezocht. In het midden van de 17e eeuw werd de school verheven tot Illustere School; in 1795 werd het weer Latijnsche School. In 1853, na de Franse overheersing, ging de school over in Gymnasium. In 1865 verliet men het pand aan de Nieuwstraat om plaats te maken voor de Hoogere Burgerschool, die er tot 1909 zat (in dat jaar ging de H.B.S. naar het Oranjepark). Het Gymnasium nam zijn intrek in het (onlangs gesloopte) gebouw aan de Cornelis de Wittstraat (achter ’s Lands-werf). Tegenwoordig is het Johan de Witt Gymnasium gevestigd in nieuwbouw aan de Baden Powelllaan

Leeuwenkuil, Leeuwenkuil, zie: bove brenge

Legodorp, Legodorp, Deel van de Dordtse wijk Sterrenburg, zo genoemd omdat de witte, vierkanten huizen in korte tijd met geprefabriceerde onderdelen zijn opgebouwd

leijonker, lei-jonker, vriend, vriendin. Oorspronkelijk was het de benaming van jonge mensen, die bruiden of rijke lieden begeleidden (vergelijk huidige bruidsjonkers); d’r stonge wir ’n stelletjie lei-jonkers vor de deur!

leugen, leuge, jij ben ok nie van den eerste leuge gebarste! je liegt nogal wat af!

Leugenaar, Leugenaartie, ’t, zie:’t Boezeroentjie

Leuvebrug, Loegenbrug, Logenbrug, andere benaming van de Leuvebrug. De melkschuiten legden er aan. Zie ook: Latkensstraat

Leviticus, leviticus, algemene naam voor opkoper, uitdrager. Oorspronkelijk was Leviticus een Dordtse handelaar in oud-ijzer; ’t lijkent hier wel Leviticus werd gezegd als het ergens een zootje was

licht, luch, ’t is maar luch en duch, ’t is niet veel zaaks. Letterlijk: het is licht en donker tegelijk

liegbast, liegbast, liegbas, liegbeest; leugenaar (bast is lichaam)

liegen, liege, ik hiet ’t liege, ik heet ’t liege, ik lieg dan maar; ik lieg er dan maar om (leugentje van bestwil)

lijken, lijke, ’t lijkent wel, ’t lijkt wel

lijn, Lijn, de, spoorwegovergang; overweg. ‘De tweede lijn was dich’ betekent dat de overweg op de Krommedijk gesloten was; hetgeen graag door de schoolgaande jeugd als smoesje werd gebruikt voor het te laat komen. De ‘eerste lijn’ was de overgang op de Dubbeldamseweg bij het voormalige Paviljoen, die lange wachttijden kende. Zie ook: ’t tunneltie

Lijsje Lonke, lijs-lonker, dom, sloom persoon. Lijsjie Lonke is de benaming van een leuk kind; zie het gedicht van Lijsje Lonke in A.B.C.-versjes en gedichten

lilliputter, leliepeuter, pielepeuter, lulliepeuter, lulliepieter, benamingen van ’n klein persoon of lilliputter;

Lindengracht, Lindengracht, benaming van de huidige Museumstraat sinds 1610. De gracht erlangs werd gedempt in 1883

Lindenstraat, Lindestraete, Nieuwe Lindenstraat, zie: Lindengracht

loden, looje, met looje bene, met lood in de schoenen

loerijzer, loerijzer, bril

Lollaartstraat, Lollaertstraetgen, zie: Swindrechtstraetgen

lollepoppen, lollepoppe, ginnegappen

Loodsstraat, Latkensstraat, Lotkensstraat, Leugestraat, Logestraat, benamingen van de Suikerstraat [In de 17e eeuw waren Dordrecht, Amsterdam en Rotterdam de belangrijkste steden waar rietsuiker werd geraffineerd, tot 1870] ‘Lotkens’ was het gedeelte van de stadsmuur langs de huidige Suikerstraat. Een leuge, loge of lootge is de middeleeuwse term voor ‘loodse’, ’n uitsteeksel boven of aan een gebouw, daar waar een weergang ontbreekt, teneinde een beter uitzicht te hebben. De Leuvebrug werd ook wel Leugebrug, Oude Coorenbrughe of Coornbrug genoemd; de graanschepen voeren er onder door om aan wal te geraken. Zie ook: Kerkebrug; mazelaar; pondgaarder

lorrenprinses, lorreprinses, jong meisje, in dienst van de voormalige firma Sunderman aan de Boogjes. Dit bedrijf handelde in lorren. Vanwege de redelijk goede verdiensten zagen de medewerksters er goed verzorgd uit

lou, louw, leuk; fijn; jofel; ’t is toch zo’n louwe vent

Louterbloemen, Louterbloemen, voormalig landgoed, nu industrieterrein (1962) en zeehaven (1916) Het is gelegen tussen de Mijlweg en het Mallegat (afdamming van de Oude Maas; deel van het Zeehavencomplex). In de oorlog werd dit gebied het ‘Pi-park’ genoemd, hetgeen waarschijnlijk met de Duitse schutters te maken had, die daar waren gelegerd. Sinds 1969 is in dit vroegere buitengebied het dierenasiel gevestigd. Aan de overzijde van Louterbloemen bevindt zich tegenwoordig een montageterrein op het eilandje Krabbegors, in de volksmond ook wel Duivelseiland geheten. Zie ook: Krabbe

Lubbert de Garenklopper, Lubbert de Gareklopper, je sta daar net as Lubbert de Gareklopper, je staat erbij als een sukkel

Lucas van Benthem, Luuk van Bentum, onnozele vent (naar: Lucas van Benthem, straattype)

lucifer, lucifer, ’n lucifer in tiene doen en ’n dubbeltie in éne, gierig zijn in het kleine en gul in het grote; op de centen zijn en toch royaal met andere uitgaven

lucifers, luizevére, lucifers (het is ’n voorbeeld van letterlijke klankovereenkomst)

luierben, luierben, je hep ’t net zo druk as man’s moer met ’r luierben, je hebt ’t nogal druk. Als er een kindje werd geboren, was het de gewoonte dat één van de grootmoeders voor de huishouding zorg droeg. Voor een kraamhulp (baker) was in de meeste gezinnen geen geld. [luierben = luiermand]

Luiersdijk, Luiersdijkie, andere naam voor de straat Twintighuizen. In 1663 liep er al ‘de Dyck, ghenaemt den Dorrenboom’

luis, luize, van je eige luize wor je ’t hardste gebete, van je familie moet je ’t niet hebben; eerst het-tie ’t van de luize en dan van de nete, eerst heb je last van je kinderen en dan van je kleinkinderen

Luizendijk, Luizedijk, bijnaam van de Krommedijk ten zuiden van de overweg (de ‘tweede lijn’; zie: Land van Valk; de Lijn), tot de tijd dat er bebouwing aan de dijk plaatsvond

luizenladders, luizeladders, bakkebaarden; tochtlatten

luizenmarkt, luizemart, loop naar de luizemart! loop naar de pomp!

lurken, lorreke, lorke, lurken; slobberen (van koffie e.d.)

maar niet heus, manie-jeus, niet echt waar; maar niet heus; zogenaamd. Dit wordt vaak gezegd meteen na een plagerige mededeling of wanneer het de bedoeling is de ander de stuipen op ’t lijf te jagen. je fiets is gestole, manie-jeus!

Maartensgat, Maartensschat, zie: Roodermondshaven

Maartensvuur, Maartensvuren, volksgebruik tijdens het feest van Sint-Maarten (11 november). Al halverwege de 15e eeuw richtte de jeugd tijdens dit feest veel schade aan in de stad. Ouders van kinderen die Maartensvuren hadden gestookt, werden veelal gestraft met een geldboete. In de 18e eeuw kon dat wel eens oplopen tot een bedrag van achttien (!) gulden

magere man, magere manne, dunne, zouten krakelingen van bakker Redert in de Korte Breestraat

magerigheid, magerigheid, hij zie zwart van magerigheid, hij ziet er erg mager uit

majem, majum, havenwater; d'r lei toch 'n mooi karrechie in de majum!; jenever in de rest van Nederland (what’s in a name?)

makmoer, makmoer, luie vrouw

marbel, mullever, mulver, mullevere, knikker(s) van steen of glas; capucijner boontje(s), ‘mullevere’ is Dordts voor knikkeren. De benaming mullever is oorspronkelijk het Dordtse woord voor marmer

Marinbornstraat, Marrebonstraat, Marriebonstraat, Marrieborriestraat, Marrieborrie, benamingen in de volksmond van de Marinbornstraat. De straat is genoemd naar het in de 14e eeuw gebouwde klooster Mariënborn. In de 18e eeuw werd een deel van dit klooster gebruikt als synagoge; later werd het ingericht als weeshuis. De joodse gemeenschap in Dordt kwam vanaf 1856 samen in de verbouwde Vleeschhal aan de Varkenmarkt; het gebouw werd in 1965 gesloopt . Zie ook: Paulusgang

markten, marte, flaneren over het Bagijnhof en de Johan de Wittstraat, al of niet in gezelschap van vriend of vriendin. Dit werd in de vorige eeuw tot in de zestiger jaren van onze eeuw door veel mensen gedaan; het was daar, vooral op zondag, vaak erg druk. Voetballiefhebbers verdrongen zich op de stoep van het Dordrechts Nieuwsblad om er naar de tegen de ramen opgehangen uitslagenlijsten te kijken. Zie ook: Blaak

matje, martie, ’t, half zeve is ’t martie, uitdrukking, wanneer iemand protesteert als hij vindt dat hij te vroeg op moet staan

mazelaar, mazelaar, maselaer, zakkendrager of schroeder. De naam is afgeleid van het ‘Gilde van der Mase’; een mazelaar had dus ook Maaswerker (Maeswercker) kunnen heten. In de Mazelaarsstraat staat nog het Zakkendragershuisje. De mazelaars wachtten daar in vroeger tijden op de volgeladen schepen, die voor de wal kwamen. Er werd dan gedobbeld met behulp van een smak over ‘wie de zak kreeg’. De zak krijgen betekende voor hen juist werk krijgen, dit in tegenstelling tot de huidige betekenis. Zie: Dordtsche last; ’t Koreneind; Latkensstraat; smak; pondgaarder; de zak kope; ’t Zakkertie

meelbrij, meeldenbrij, meel, met water stijfgekookt (zie ook: dood over de onderdeur; kijk-over-den-heining; glip in, glis in)

meimarkt, Meimart, één van de drie Dordtse jaarmarkten of kermissen. Deze begon op de vierde vrijdag na Pasen en duurde veertien dagen. De kramen bevonden zich op de terreinen van de schutterijen aan het Stek, later werden de feesten op het Weeshuisplein gehouden. In 1685 was er nog maar één jaarmarkt, die een week na Pinksteren begon en acht dagen duurde: de Meimart. Zie: Bamismart en Heer Daniëlsmart

Melkbrug, Melckbrigghe, andere benaming van de Leuvebrug. De melkschuiten legden er aan. Zie ook: Latkensstraat

melkfabriektijd, melkfebriektijd, ’t is weer ’s melkfebriektijd; anecdote van rond de twintiger jaren van deze eeuw. Het verhaal ging, dat de machinist van de melkfabriek D.M.I. (Dordtse Melk Inrichting) aan het Korte Kromhout altijd ’s morgens om zeven uur de stoomfluit liet horen van de nieuwe stookgelegenheid. De portier van het postkantoor zette daarop zijn klok gelijk, waarop de machinist van de melkfabriek zijn uurwerk weer afstemde op de tijd die hij op het gebouw van het postkantoor kon aflezen. Dordrecht kende daardoor een periode van een van de rest van Nederland afwijkende tijd. Wat wij tegenwoordig ook niet snel meer zullen meemaken is wat meerdere generaties vóór ons ervoeren: om te zorgen dat hijzelf op tijd zou zijn, zette de stationschef de klok van het stationsgebouw enige minuten achter

Merwepils, Merwepils, Dordts leidingwater. Zie ook: aqua Merwelata

mes, mes, uitdrukking: dâ mes is zo bot, je ken t’r mee op je blote kont naar Keule rije en dan is je gat nog nie door!

met hebben, met hebbe, ’k hep d’r met an! ik heb er lak aan!

meteen, medeem, mendeem, meteen

mieren, miere, betobbe; aantobben; ze late die jonge ok maar miere

Mijlse reis, Mijlse reis, ’t is een Mijlse reis, ’t is ’n heel eind. De uitdrukking is vernoemd naar de heerlijkheid de Mijl

mikken, minke, moeizaam turen

misschien, beschie, misschien; hè-je beschie ’n koppie suiker vor me?

Missiepoort, Missie-pórechie, poortje in de stadsmuur, waar het afval doorheen vervoerd werd. Reeds in 1522 waren er karrelieden die de missie (’t vuil) ophaalden. Ze brachten het naar de asloods op de Vest (de stadschmist-, stael- en aschloots); vanwaar het per schip afgevoerd werd. De asloods stond buiten de stadsmuren en via zo’n missie-pórechie kon men er komen. Zie ook: Karremansweide

mist, mis, d’r is mis an de luch, ’t gaat misten; ’t mist

moeder, man’s moer, man’s moer is vuil over de vloer, bepaald niet positieve uitdrukking over schoonmoeders

Moerdijk, bove de Moerdijk, zie: Hollands Diep

Moerdijkbrug, Moerdijkbruggen, zie: Hollands Diep

molletje, mollechies, dâ mot je d’r mollechies opzette, er dik opleggen; er dik opzetten; die verf moe je mollechies op die deur zette. Afkomstig van ‘zo dik als een mol’

Mom, Mom, benaming van één van de vele soorten Dordts bier. Dit bier werd reeds in 1285 vermeld. Het had in het land een zekere bekendheid en werd veel naar elders afgezet. Geheel Zuid-Holland moest zijn bier hier ter stede kopen; op het platteland mochten geen bierbrouwerijen gesticht worden. Behalve Mom brouwde men onder andere ook Kuit (dun bier), Pharo, Ysrahel en Moeselaer. In 1790 was Paulus-Jonesbier een biersoort, dat naar een Amerikaanse zeerover werd genoemd, die in 1789 met zijn buit Texel binnenviel en enige maanden later in Dordrecht op dit voorval werd gefêteerd. Zie ook: de Sleutel

mond, mond, ze nemen in d’r mond, wat ’n ander nog nie in z’n hande neem, dit wordt gezegd wanneer iemand het woord ‘stront’ gebruikt

monnik, grauwe munnekes, capucijners (van ‘grauwe monniken’)

mooi, mooi, ’t is nog zo mooi! ’t is o zo mooi!

Moordhoek, Moordhoek, oude naam voor een deel van het Bagijnhof, namelijk het stuk tussen de Lange- (of Oude-) Breestraat en de Loverstraat [ook wel het Marktveld geheten. Aan de Moordhoek stond het huis De Moortcuyl, tussen de Cleyne Moortcuyl en de gracht van het Bagijnhof], waar in 1048 moorddadige gevechten tegen de Luikenaars plaatsgevonden zouden hebben. Graaf Dirk IV werd verderop, ter hoogte van de huidige Gravenstraat (toendertijd des Gravensteeghe, vóór 1048 zal het waarschijnlijk genoemd zijn naar de grafelijke herherg het Huis Henegouwen, dat op de hoek gelegen was) geheten, door een giftige pijl gedood. Later pas werd deze straat vanwege dit voorval tot ’s-Gravenstraatken omgedoopt (zie ook het gedicht van Samuel van Hoogstraten in A.B.C.-versjes en gedichten)

Moordkuil, Moordkuil, zie: Moordhoek

moren, more, iets opzoeken in het donker

morgen, morrie!, goedemorgen!; môgge! Vaak werd deze groet de hele dag door gebruikt; ja, morrie!; ja, ik ben daar gek!; je moet maar zien!

muisje bellen, muisje belle, belletje trekken; huisje bellen

mus, mos, jij ben ok ’n vriendelijke mos! je bent ook niet vriendelijk, zeg! (mos is mus); mossies op d’n wurf, musjes op het erf

naad, nade, werke tô je nade krake, werke tôdâ de nade je krake, werken tot je uitgeput bent. (Nederlands: zich uit de naad werken)

neep, neep, ’n neep krijge, ’n gekke bui krijgen; gek gaan doen

neepneus, neepnaas, stiekemerd

neerwroeter, nerewroeter, pestkop

neetnek, neetnek, chagrijnig persoon; ‘neetoor’

negotie, agooisie, agosie, handeltje; negotie; ’n vrâchie; hij lôôp met agooisie

neuzen, neuze, aftelwedstrijdje om uit te maken wie mag beginnen met een spel (bijvoorbeeld bij straatvoetbal). Twee kinderen plaatsen om beurten hun schoen in een rechte lijn tegenover elkaar. Van elk wordt de ene schoen vóór de ander gezet. Wie de laatste volle schoenlengte heeft gezet, mag beginnen en kan als eerste kiezen. (in ’t Nederlands: poten). Zie ook: snorre

Nieuwe Gracht, Nieuwe gracht, zie: de Vervulde Graft

Nieuwe Middelgracht, Nieue Middelgraft, Nieuwe Middelgracht, zie: Lindengracht

Nieuwe Opslag, Nieuwe Opslach, zie: Lindengracht, Scheyersdycksie

Nieuwe Tolbrugstraat, Nieuwe Tolbrugstraat, zie: de Vervulde Graft

Nieuwgracht, Nieuwgracht, zie: Lindengracht

Nieuwkerk, Nieuwkerk, Nieukerck, Nieuwe Kerk, gebouwd in 1175 als parochiekerk van de heerlijkheid de Merwede en is gelegen aan de Bleyenhoek; het klokhuis is er in 1883 op gezet. Na de Hervorming was het de eerste protestantse kerk van Nederland. In 1960 werd er de laatste kerkdienst gehouden en na een ingrijpende restauratie doet het gebouw nu dienst als supermarkt en zijn er appartementen gebouwd voor ex-psychiatrische patiënten. Zie ook: bisschopsgeld; Bleyenhoek; Riedikstraatje

nipneuken, nipneuke, muggeziften; zeuren; zaniken; leg nie zo allemaggies te nipneuke!

Nonnenstraat, Nonnenstraat, zie: Lindengracht

Noord, Noord, rivier ten noorden van Dordrecht, op de grens van het Eiland van Dordrecht met de Alblasserwaard en IJsselmonde. Deze rivier maakt met de Oude Maas en de Beneden-Merwede deel uit van het drukst bevaren rivierenknooppunt van Europa. Vanaf de Dordtse kades (‘kaaien’) heeft men een uniek wijds uitzicht over het water. ’t Is net of ik de Noord zie strome, dit wordt gezegd wanneer een vrouw wijdbeens tegenover je zit. Ook werd gezegd: dan kijk je de Noord in of je kan van hieruit de Noord zien strome!

olienoot, oliepreute, olienoten

omgang, Cleyne Ommegangh’, zie: het Heilig Hout van Dordrecht

Onbeschaamde, huis De Onbeschaamde, huis De Onbeschaamde met ’t manneke Pis van Dordt, volksnaam van een monumentaal pand aan de Wijnstraat. Het voormalig woonhuis heette oorspronkelijk: het Huis Den Groote Davidt. De eerste bebouwing werd tesamen met twee andere huizen in 1652 vervangen door het huidige en werd gebouwd door Pieter Post. Het gebouw dankt zijn bijnaam aan het beeld van een naakt schildhoudertje, geplaatst in de fronton (timpaan): de spits toelopende driehoekige versiering boven de gevel. Tijdens een bezoek van Koningin Wilhelmina aan de stad in 1930 werd het onderlichaam van het jongetje gecamoufleerd door middel van een oranje sjerp

onderbroek, onderbroek mè lange mouwe, lange onderbroek

onderdeur, onderdeur, over de onderdeur geschete, uit de klei getrokken; lomp; dom; dôôd over de onderdeur, meel, met water stijf gekookt. (zie ook: glip in, glis in; kijk-over-den-heining; meeldenbrij)

onfleem, ontfleem, ontleem, onfleem, onnozele hals

ontlipsen, ontlipsen, de deur van het slot doen; de deur openen

Onze-Lieve-Vrouwekerk, Onze Lieve Vrouwekerck, zie: Groote Vrouwekerck

Ooi- en Ramsgat, Ooi- en Ramsgat, zo wordt Dordrecht genoemd tijdens het carnaval. Ooien zijn de dames en Rammen de heren. De benaming is gebaseerd op de legende van de Schapekop (zie: Schapekoppen). De Raad van Elf wordt aangevoerd door Prins Krabbejanus

Oortjesbleek, Oortgensbleekie, zie: Marrebonstraat

opleggen, oplegge, dik worden; nou, nou, je begin al aardug op te legge!

opluizen, opluize, fort, luis op! vooruit, ga weg!

opsodemieter, opsievoljèr, iemand ’n opsievoljèr geve, ’n dreun voor iemands hoofd verkopen; iemand op z’n falie geven (uit het Frans)

opsudderen, opseutere, opwarmen (in ’t Nederlands betekent seuteren sudderen)

opteren, teer op!, donder op!; krijg de tering! (teer is tering, tuberculose)

optiefen, tief op!, donder op!; krijg de tering!

opvergen, opvèrrege, iemand iets opvèrrege, iemand iets opdringen

oude, ouwe, van ’t ouwe en ’t eige, het is als vanouds; er is niets veranderd; het gaat nog steeds hetzelfde (‘gangetje’)

Oude Houttuinen, Oude Houttuinen, evenals Kannekoopersbuurt, Onder de Cruyscapel, Onder de Munt, de Buystelcuypsgebuurte, Buistelbuurt, Op het Mercktvelt, Beurs, Onder Sint-Gillesdorp, Omtrent de Mennebroers, Omtrent de Minderbroeders, Appelmarkt, Bij de Vischmarkt, Achter het Stadhuis, Bij de Vuilpoort: benamingen voor de verschillende delen van de Voorstraat (van noord naar west)

Oude Maas, Oude Maas, Ouwe Maas, rivier ten noord-westen van Dordrecht, op de grens van het Eiland van Dordrecht en IJsselmonde. De rivier is omstreeks 1380 door stormvloeden ontstaan. Aan de overkant van Dordt ligt Zwijndrecht (onder meer de ‘goudkust’), dat een mooi uitzicht heeft op de historische oeverbebouwing van Dordrecht. Zie ook: Noord; Zwijndrechtse brug; met de uitdrukking de Ouwe Maas geef nog wel ’s wateroverlast wordt bedoeld dat oudere mensen nogal vaak moeten plassen vanwege een zwakke blaas (letterlijk: de Oude Maas treedt wel eens buiten zijn oevers bij één van de talloze overstromingen in ’t verleden); gôh, da’s ok sterk, da’s nog sterker dan ’n ons thee in de Ouwe Maas, uitdrukking, gebruikt wanneer iets heel toevallig is;

oudje, ouchie, oudje (troetelnaam)

overheen, overheen, kan ik d’r overheen komme, dan asjeblief! werd vroeger gezegd door Dordtenaren, die niet graag bereid waren accijns op vlees te betalen, dat ze van buiten de stad wilden invoeren. Ze verzonnen graag een uitvlucht door te smokkelen, hetgeen we kennen van het verhaal over de Schapekop (zie: Schapekoppen)

Paadje van de Heer, Paadje van de Heer, ’t, benaming van de Toulonselaan. Dit in de vorige eeuw vrijwel onbegaanbare weggetje werd in 1881 voor een bedrag van ¦ 1400,- door de gemeente Dordrecht aangekocht van de weduwe van de Dubbeldammer Jas de Heer. Het was toen nog een smal paadje, met aan weerszijden sloten. De familie Fantalon had daarvóór enkele aan dit pad gelegen tuinen in haar bezit. De naam werd verbasterd tot Van Toulon

paaipond, paeyponde, kleine rentes, oorspronkelijk ten bedrage van één Engelse pond, vanaf 1390 geheven op huizen en erven (panden), ten voordele van de stad of van godsdienstige en liefdadige instellingen. Paey is betalen (vergelijk ’t Engelse ‘to pay’)

Paardenkerkhof, Paardekerkhof, zo heette het Wilgenbos in de 18e eeuw. Een steiger aan die kade heette de Paard-in-de-wiegsteiger. Zie ook: Hondehemel, Hondekerkhof

paardenpoten, paardepote, aftelwedstrijdje om uit te maken wie mag beginnen met een spel (bijvoorbeeld bij straatvoetbal). Twee kinderen plaatsen om beurten hun schoen in een rechte lijn tegenover elkaar. Van elk wordt de ene schoen vóór de ander gezet. Wie de laatste volle schoenlengte heeft gezet, mag beginnen en kan als eerste kiezen. (in ’t Nederlands: poten). Zie ook: snorre

paardentram, paardetram, zie ’t versje uit 1880 in A.B.C.-versjes en gedichten

paardenworst, paardenworst, rookworst van het paard, verkrijgbaar bij de bekende Dordtse paardenslagers. Spreek uit: padewôsj. Veel Dordtenaren kunnen de ‘r’ niet uitspreken. Hoewel ’t niet van een paardenslager is, willen we toch vermelden: vlees van Keller maakt de vrouwen feller

pakjasje, pakjassjie, colbertje

pandpond, pandponde, kleine rentes, oorspronkelijk ten bedrage van één Engelse pond, vanaf 1390 geheven op huizen en erven (panden), ten voordele van de stad of van godsdienstige en liefdadige instellingen.

pantoffelparade, pantoffelparade, eeuwenoud volksgebruik. Het is afkomstig uit de tijd dat Heer Daniëlsambacht nog bestond (de buurt rond de huidige Nieuwkerk). Eeuwenlang (tot na 1940) trokken de bewoners - vooral de huwbare meisjes - elke woensdag, zaterdag en zondag met hun pantoffels aan van Voorstraat-Noord [tot de bebouwing van het gebied van het toenmalige Daniëlsambacht, dat is tot de Boomstraat (de Boom) en de Mariënbornstraat] door het niemandsland van het huidige Steegoversloot naar de Visstraat

Papenbolwerk, Papenbolwerck, tot 1647 een wal tussen de Nieuwe- en Voorstraatshaven. Het rondeel ervan heette de Engelenburg, die over de Nieuwe Haven waakte

Papengat, Papegat, afmeerplaats van hout. Het hout was afkomstig uit het Belgische en Duitse achterland en werd aangevoerd via het water door middel van enorme aantallen houtvlotten. Vanaf 1688 was het toegestaan hout af te meren in de Papegatshaven en eind 17e eeuw werden de houthavens achter de Noordendijck, Weeschkinderendijck en ’s-Gravendeelschendijck gegraven. Tot ± 1850 was Dordrecht de grootste bergplaats van ongezaagd hout in Zuid-Holland. Het werd in tientallen houtzaagmolens verder verwerkt

Papenstrien, Papestrien, Papendrecht

Papeterspad, Papeterspad, de naam van dit straatje komt waarschijnlijk van ‘papetiers’, ’t Franse woord voor papiermakers. Zie ook: Heidenpaadjie

papier, pampier, hij hep ’n grôôt pampier, ma weinig suiker, hij heeft een groot hoofd, maar weinig verstand. De kruideniers wogen de suiker vaak af in een zak van zwaar, grauw papier, waardoor de klanten door het gewicht van de zak minder waar kregen voor dezelfde prijs

Parallelweg, Parelleweg, Parallelweg

Patatstraat, Patatstraatjie, bijnaam in de volksmond van de Lenghenstraat. In het scheefstaande pand op de hoek van dit straatje met de Vriesestraat is de patatzaak ‘het Scheve Hoekje’ gevestigd

Paulusgang, Paulusgang, bijnaam van het latere Jacobushof. Het was een steegje in de Mariënbornstraat; op het eind van de 19e eeuw in de volksmond berucht als de ‘Pauwelus Jut-gang’. Een zekere bewoner, Paulus Jut genaamd, stond er bekend als de moordenaar van een Haagse dame. Later werd een verbrede uitgang aangelegd, die het Jacobushof ging heten

Pekelstraat, Pikkelstraatje, Pekelstraatje, andere benamingen van ’t Haringstraatje. Tussen de Lombardstraet en het ‘Haringstraetgen’ stond reeds in 1580 de brouwerij ‘In den Gecroonden Pickelharinc’. Waarschijnlijk was het gebouw voordien het huis van een haringkoopman. Zie ook: Brand

penalty, pinantie, kik de pinantie! ‘ik de penalty!’; wie dit als eerste riep bij straatvoetbal mocht de strafschop nemen

penteren, péntere, kinderspel uit de 17e eeuw (speelwijze onbekend)

peperkoek, Dordtsche peperkoek, peperkoek met veel sucade; de afval heette snippers

pepermunt, pumpie, pumpurremuntjie, pepermunt

perfectie, eksie perfeksie, uitstekend

petemoei, petemoei, loop naar je petemoei! dat gaat niet door!; je bekijkt ’t maar! (letterlijk: ‘je gaat maar naar je peetmoeder toe!’)

Petrus en Paulus, Piet en Pauw, twee uitdrukkingen: - ze hale d'r Piet en Pauw maar bij (Jan en Alleman) - van Piete naar Pauwe sture (van ’t kastje naar de muur). Ontleend aan Petrus en Paulus

peuken schijten, peuk schijte, bang zijn; ’t in de broek doen; hij schijt peuke as-tie ’t tege z’n vader mot vertelle

peurboor, peurbootjie, klein, open bootje (groot model roeiboot), aan de voorzijde voozien van een dekzeiltje. De vissers peurden ermee op paling in de Dordtse havens en grachten

peut, peutjie, ’n peutjie van ’n cent, puntje; ijshoorntje van één cent

peuten, peute, raak peute, raak schieten (met knikkers); peut ’m d’r in, joh!

pezerik, pezerik, mager, nerveus persoon

Phil, de Phil, Dordrechtsch Philharmonisch Orkest (symfonie-orkest). Samen met de ‘Orchestvereeniging’ (opgericht in 1883) een gerenommeerd muziekgezelschap

Pi-park, Pi-park, zie: Louterbloemen

piemelkonten, piemelekonte, rommelen; bezig zijn (de aanwezige ruimte goed benutten); as de keuke grôôt is, kè-je d’r lekkur piemelekonte

pierenbakhuis, pierebakhuisjies, huizen met een lager gelegen stoep ervoor (Sluisweg, Lindestraat). De rijweg lag hoger dan de stoep. Tussen stoep en rijweg bevond zich een ijzeren hek. Oorspronkelijk is een pierebak (pierebad in ’t Nederlands) een ondiep spartelbad voor peuters en niet-zwemmers

Pietje paraat, Pietjie paraat, Pietje precies

pik- en poeliehandel, pik- en poeliehandel, uitdragerij

pikduitje spelen, pikduitjie spele, kinderspel uit de 17e eeuw en daarna (spelregels onbekend)

pikkel, pikkels, (grof) grind

pikkepoelie, pikkepoelie, speeksel; spuug

pikketanissie, tippetanessie, borreltje; drankje (’n pikketanessie)

pil, Dordtse pil, dikke boterham

pinegel, pin-egel, brutaal persoon

pis, pis, ’t zal me de pis nie lauw make! ’t laat me koud

pisbak, piezenbak, pisbak

pissen, piese, ga jij maar op ’n blauw steentjie piese!, stel je niet aan!

plaan, plan, plaan, vol ongeduld; ’k zat plan op je te wachte

plafond, blefon, plafond

plankiel, plankiel, houten bruggetje (een plankier is een plankenvloer in ’t Nederlands)

pleieren, pleiere, het werpen van een rond, plat voorwerp door de lucht of in sprongetjes over het water. Het wordt ook gedaan met een muntstuk of platte steen (Nederlands: scheren, keilen of zeilen)

ploesplas, ploesplas, zootje; morsen met water (boven de wasbak)

plompzak, plompzak, dik wijf; hobbezak

poeder, bakkie poeier, kopje warme chocolademelk

poepen, poepe, al poep je nie, dan rus je toch en komp de baas, dan poep je nog, verontschuldigende uitdrukking, gebezigd wanneer een werknemer naar het toilet gaat om even uit te rusten

poepkruid, poepkruid, vijf duite poepkruid, niet veel zaaks; ‘kouwe drukte’

poerem, poerum, weggegaan; pleite; hij is effe poerum

politie, poelie, politie-agent; o mijn papa, de poelie zit m’achterna!

pompwater, pompwater, hij is zo sterk als pompwater, hij is juist niet sterk

pond, pondjie, ’n, een half bruin brood

pondgaarder, pondgaarder, graanmakelaar. Ze werden zo genoemd, omdat ze van elke last verkochte graan een pond moesten afnemen en in een tonnetje bijeendoen ten behoeve van de armen. De oudste korenmarkt in Dordrecht werd in 1857 gebouwd langs de Voorstraathaven tot de Leuvebrug) (Oude Coorenbrughe). De Kooren-beurs stond op de Beurskade (huidige Bomkade of kortweg Bom [een bom is een bepaald type schip met een platte bodem]) en werd in 1834 ontworpen door de gemeente-architect G.N. Itz. Zie ook: Latkensstraat; mazelaar

poort, doe de poort open!, bepaald oud Dordts kinderspelletje; spelregels onbekend. De poort had betrekking op de Blauwpoort

poppenstront, poppestront, lui zijn as poppestront in ’n dichte vergiet, erg lui zijn

poppetjesrood, poppetjiesrôôd, rouge; make-up

por, por, bijzit, partner (van weduwen of gescheiden vrouwen); o, daar komp ze wir mè t’r’n por!

prak, prakkie, ’n kleine hoeveelheid van iets; geef me dâ prakkie boeke ’s

pri hoi hoi, pri-hoi-hoi!, uitroep van de Dordtse jeugd (volksgebruik, stammend uit de 17e eeuw). Ze sneden eerst stokken af, die in het Stek [voormalige Schutterswei, genoemd naar het stekken van biezen stokken om er de schuttersvelden mee af te palen] stonden, schilderden die en joegen daarmee de ossen van de beestenmarkt weg onder luid geschreeuw. De dieren werden van Het Hof naar het Stek gedreven

prikstoel, prikstoel, op de prikstoel zitte, de baas spelen, regelend bezig zijn; gauw je oordeel klaar hebben; nou, je zit nogal op je prikstoel, hé!

pruimenstinkerd, Piet de pruimestinkerd, kinderspel (soort krijgertje). Een kind, dat aan een lang touw is vastgebonden is waarvan het andere uiteinde vast zit aan een paal, wordt uitgelokt om de andere kinderen te tikken. Die zingen daarop: ‘Piet de pruimestinkerd’ en lokken daarmee de tikker uit om uit te gaan lopen, zover als het touw reikt. Wie getikt wordt, moet op zijn beurt aan het touw gebonden worden en wordt dan de nieuwe tikker

pruttelen, potteleviere, koken

psalmmolen, psalmmole, viool

punaise, pen-ijzer, punaise

Punt, Punt, de, zuidpunt van het Eiland van Dordrecht; Willemsdorp. Het is gelegen aan de oever van het Hollands Diep en kreeg later de naam Bruggehof. Er was een zandstrandje aan het Hollands Diep gelegen, waar veel Dordtenaren in hun vrije tijd graag naar toe gingen

putter, butter, knikker

putteren, buttere, knikkeren

Puttoxtoren, Putoxtoren, zie: Groothoofdspoort; ze motte je naar den Uythoeck brenge!

R.A.N.O., R.A.N.O., Radio Amateurs Network Organization (ziekenomroep). Deze begon zijn uitzendingen in 1953 in de voormalige orangerie Villa Weizigt, dat daarna een sanatorium, een verpleegtehuis (het Parkhuis) en het Gemeentelijk Woningbedrijf onderdak bood. Nadien is de RANO gevestigd in het Merwedeziekenhuis.

raam, raamt, raam; raamde, ramen

Raaphout, Raaphoutje, deel van de Vest, ten oosten van de Johan de Wittbrug. Er waren vroeger houtopbergplaatsen, waar arme mensen houtafval raapten. De standaardkorenmolen ‘het Raephout’ stond er in de buurt: aan de Vest bij de Vriesepoort. Op 8 december 1703 waaide hij bij harde storm om, maar nog lang noemde men in de volksmond die plaats het Raaphoutje en zelfs Rapenburg.

raashoofd, raashôôf, ragebol. Een verschijnsel van hypercorrectie: een extra nette benaming van een alledaags voorwerp

rapplement, ripplement, uitbrander (Nederlands: rapplement)

redderop, ridderop, redderop, bazige vrouw; kenau

reep, reep, an de reep gaan, op hol slaan; over z’n toeren raken

reet, reet, ’t zal me m’n reet roeste! ’t laat me koud

Reeweg, Reeweg, Voor alle werkzaamheden, verbonden aan het handhaven van de stedelijke keuren op het bouwen, was er reeds in de Middeleeuwen een college van beëdigde ree-trekkers. Hun naam ontlenen zij aan het feit, dat zij de ree-, raai- of rooilijnen [ree betekent grenslijn] trokken, waarachter huizen gebouwd moesten worden. De rooilijn ontstond door de lijn van twee of drie percelen of lappen grond aan weerszijden te verlengen. De sierlijke bochten in de Voorstraat en Wijnstraat danken eraan hun ontstaan. Men kan het kronkelen van de oude rivier de Thure nog aflezen aan de loop van de straten. De ambachtsheer van de Mijl gaf in 1553 toestemming voor het bedijken van stukken grond in de omgeving van de huidige Dubbeldamseweg.In 1560 moest de gemeente Dubbeldam daardoor zijn oude grenzen trekken met een omstreden gebied als de heerlijkheid de Merwede. Ze trokken een ree kaarsrecht op zo’n 600 roeden (is ruim 2 kilometer) vanaf de voormalige Merwededijk. De huidige Reeweg-Oost valt samen met die grens. Zie ook: Dordt; Dort; Grootenweg nr. 7; het gedicht ‘Op de Wijnstraet tot Dordrecht’ van Constantijn Huygens in A.B.C.-versjes en gedichten

reut, op de reut, op afbetaling; op de pof

ribbenkast, ribbekassjie jonem, dood; om kroosjies

Riedijkstraat, Riedikstraatje, Rietdickstraetgen, Riedijkstraat, dat van het ‘Nieuwkerckhof’ tot aan de Riedijk loopt. Dit straatje bestond reeds in 1284. Soms heette het Nieuwendijck (tot 1490). Het daar gelegen deel van de stadsvest (de Vest) langs de haven werd na 1685 de Bleyenhoeck genoemd (zie: Schotsendijk). Zie ook: Nieuwkerk; Bleyenhoek

Rijk Dordt, Rijk Dordt, ’t is daar ommers Rijk Dordt, er zit daar veel geld; ’t is daar een rijkeluisbuurt; bij mij is ’t nog Rijk Dordt betekent: ‘ik heb nog wat geld’ of ‘ik zit er tenminste warmpjes bij’

rilkikkeren, rilkikkere, bibberen

riskant, risikant, riskant

Rodermondshaven, Roodermondshaven, Roedermontshaven, andere benaming van het Maartensgat, aangelegd in 1649 als houthaven en genoemd naar Maerten van der Pijpen. Aan de kade stond de kraan ‘Roodermond’, die de liggende schepen scheef trok voor onderhoud. De kraan werd neergehaald in 1872

ronddraaien, ronddraaie, ronddraaie as ’n drol in ’n pispot, besluiteloos zijn; weifelen

ronde zult, ronde zult, boterhamworst

Rondweg, Rondweg, sinds 1976 de verbindingsroute, niet alleen tussen verschillende Dordtse wijken, maar meer tussen de A16 (via de Laan der Verenigde Naties) en de Alblasserwaard; tevens grenslijn tussen Dordt en het voormalige dorp Dubbeldam, nu stadswijk

rotgof, rotgof, met ’n rotgof, met ’n grote snelheid; met ’n gof

rotonde, rontonde, dat zeggen Dordtenaren tegen een rotonde (bijvoorbeeld die aan het Hugo de Grootplein)

Rotterdamse Huis, Rotterdamse Huis, het, pand, afkomstig uit ‘Kuijl’s Fundatie’ (hofje aan de Schiekade in Rotterdam). Het huis werd in de zestiger jaren steen voor steen overgebracht naar Dordrecht om aan de voet van de Grotekerkstoren opnieuw te worden opgetrokken

Rozemarijnstraat, Rosemarijnstraatjie, zie: Schijtstraatjie

ruigen, ruige, er flink tegenaan gaan; zomedeem ga ’k ’s effe goed ruige!

ruiken, ruiken, waar jij mot gaan ruike, daar hep ik al geschete! je komt pas kijken!

saai, seet, saai; ’n sete Teunis; ’n sete Trui, een saaie vent; een saaie vrouw (seet is ook een andere naam voor sajet)

sacredieu, honderd zakken ju!, donderju! (uit ’t Frans: tonnerre de Sacre Dieu)

sage, Dordtsche saeghies, koekjes in blik, door banketbakker Rijken (op de Beurs) omstreeks 1897 in de handel gebracht. De blikken werden versierd met afbeeldingen van het oude Dordrecht

Saint-Louis, sasselewiet, rare sasselewiet, rare vent (mogelijk Franse herkomst: c’est Saint-Louis); sasselewiet-pôte, kromme benen

salamanderhond, salamanderhond, vervelend kind; deugniet

sampa, sampa, lange vinger (bros, langwerpig koekje). De vorm was destijds langer dan het huidige model en liep taps toe. De sampa is altijd in blikjes verpakt geweest, nooit in doosjes. Het luchtige koekje werd al in 1904 in Dordrecht door Victoria (de Vic) gebakken, evenals de beroemde Mariakaakjes. De vorm van lange vinger, werd al eerder onder de naam bonne mère door dezelfde fabriek gemaakt. Nu is de bonne mère een ronde biscuit. Zie ook: sosjale kake

Sarisgang, Sarisgang, Sisarijs- of Sarisgang, Caesarius- of Sara’sgang, , benamingen van de ‘Sisarijs- of Sarisgang’, genoemd naar Burgemeester Cesarius Clauwaert, die rond 1365 in Dordrecht in functie was. Cees Buddingh’ schrijft in ‘Dordtse Snippers’ (1960): De meest karakteristieke Dordtse straatnaam is voor mijn gevoel toch wel de Sisarijs- of Sarisgang, volgens Van Dalen ook wel: Caesarius- en Sara’sgang. Ik geloof niet dat men ergens anders in een straatnaam het woordje ‘of’ aantreft; een bekend Nederlands schrijver die ik het bordje liet zien was er dan ook meer van onder de indruk dan van ons raadhuis. Hetgeen overigens begijpelijk genoemd mag worden...

sarisgangetje, sarisgangetjies, koekjes

scaramouche, schermoes, scharmoes, scherremoes, scharremoes, grote speculaaspop; dik stuk gevulde speculaas. Het was ook een spotnaam voor ’n lang, mager persoon (vergelijk het Franse scaramouche: een 17e eeuwse, geheel in het zwart geklede komiek). De speculaas was rond 1900 onder meer te koop bij Bakker Rijken aan de Voorstraat (het Huis met de luifel) en bij Bakker Morks op de hoek Vest/Steegoversloot

schaap, schaap, hij heb van ’n gek schaap gegete, hij heeft een tik van de molen gekregen; hij voelt zich niet lekker

schaapje, schapies, speciale Dordtse koekjes

schadeverhaling, scha’verhaling, ’t recht van scha’verhaling, dit privilege bestond in het vastnemen van iedereen, die goederen van Dordtse burgers in beslag had genomen of van hen had afgenomen. Dordrecht kreeg dit recht van Floris V in 1292 en heeft vaak voor haar kooplieden van dit recht gebruikt gemaakt

schandalisatie, schendelesaasjie, scheldpartij

schandvlek, schendvlek, schandvlek, iemand die over iedereen scheldt; roddelaar

Schapendieven, Schapedieven, zie: Schapekoppen

schapenkopje, schapekoppies, speciale Dordtse koekjes

Schapenkoppen, Schapekoppen, bijnaam van de Dordtenaren en stamt uit de tijd van de stedelijke accijnzen. De legende uit de 17e eeuw vertelt ons dat een gestolen schaap, vermomd in jongenskleren, mee de stad in werd genomen via het veer van Papendrecht en zittend in een karos in het bijzijn van enkele kinderen en zijn smokkelaar. Deze laatste had trek in een lekker schapeboutje, maar weigerde accijns te betalen over het ingevoerde vlees. Aangekomen bij de Riedijkspoort werd het schaap in de armen genomen van het gezelschap. Het ging echter blaten bij de contrôle door de Franse soldaten (poortwachters). De smokkelaar werd terstond gearresteerd en gevangen gezet in de Putoxtoren bij het Groothoofd en kreeg pas na betaling zijn vrijheid terug. Sindsdien wordt elke Dordtenaar een Schapekop genoemd. Het standbeeld langs de afrit van de Papendrechtse brug doet ons en mensen van buiten de stad er nog aan herinneren. Zie ook: ‘de Schapekop’ in A.B.C.-versjes en gedichten

scharensliep, scharesliep, d’r gaat ’n scharesliep voorbij, we krijgen regen

scheet, scheet, ’n scheet op sokkies late, iets onhoorbaar, ongemerkt doen; zachtjes lopen; ’n scheet op wieletjes, vlug lopen

scheren, schere, helpen (bijvoorbeeld in een winkel: ik zal U zo schere wat betekent: ‘ik kom zo bij U; ik zal U zo helpen’)

scheur, scheur, in de scheur van de deur staan, in de deuropening staan

scheutig, scheutig, zich scheutig geeuwe, veel geeuwen; en toen mos ik me toch scheutig geeuwe!

schiftig, schiftig, nijdig, gauw geprikkeld (combinatie van driftig en schichtig); hij wier ’n beetjie schiftig

schijn, schijntjie, as-tie maar zo’n schijntjie verdien, nou, dan zal-tie ok ’t vet nie in ’t vuur schijte, iemand die weinig verdient, zal zuinig met zijn geld omgaan

schijt, schijt, ’k heb schijt aan schele naadjie, ik heb overal lak aan

schijten, schijte, hij schijt onder de kast, zo werd iemand genoemd die een bult droeg; over je nek schijte, braken; overgeven (over je nek gaan); nie vor elleve schijte, alleen iets doen als het niet anders kan; let nie op hém, hij schijt nog nie vor elleve!

schijtende hen, schijtende hen, een vrouw met heel magere beentjes

Schijtstraat, Schijtstraatjie, ook Ciboriestraatjie, Rosemarijnstraatjie, Aert Loyenstraatjie, Aart van Loe’s-straatjie: andere benaming van de ’s Heer Boeyenstraat (sinds 1463), genoemd naar Heer Boudewyn Onderwater. Een deel van het straatje was tot 1890 een bergplaats van sleden en karren, de zogenoemde slejenaarsstallen (zie: slejenaar)

Schil, Schil, de, naam van de bebouwing aan de rand van de stadskern. Benaming van het Singelgebied, waar onder meer veel villa’s (een groot aantal ervan is gesloopt) en herenhuizen gebouwd zijn. Zie ook: Beeldjeshaven

Schippersblok, Schippersblok, het gebied van de Mariënbornstraat, Knoopmakersgang, Vrankenstraat, Heer Heymansuysstraat en Wijngaardstraat

Schipperskerk, Schipperskerk, zie: Nieuwkerk

Schipperskwartier, Schipperskwartier, ’t, het gebied van de Mariënbornstraat, Knoopmakersgang, Vrankenstraat, Heer Heymansuysstraat en Wijngaardstraat

schot gooien, schotgooie, knikkerspel. Een grote knikker werd tegen een ‘schot’ of muur gelegd. Als je hem raak peutte met je eigen knikker vanaf een bepaalde afstand, kreeg je twee of drie knikkers. Raakte je hem niet, dan moest je hetzelfde aantal knikkers betalen. Je mocht niet je knikker over de grond rollen of ‘druile’. Een andere mogelijkheid was dat de stuiter in het midden werd gelegd, de spelers er omheen gingen staan en om beurten moesten richten en schieten

Schotse Tuin, Schotse Tuin, Schotsche Tuyn, Lau Schotten Tuyn, vanaf 1599 de verschillende namen van een gang, gelegen tussen de Riedijk en de Bleyenhoek en aangelegd op het terrein van de tuin van Laurens Jansz. Schot. In 1748 wordt de Bleyenhoek ook wel de Schotsendijk genoemd

Schotsendijk, Schotsendijk, andere naam voor de Bleyenhoek. De naam Bleyenhoeck komt reeds in 1612 voor. Het heette in de volksmond na 1748 ook wel Rottendijk of Rottenkade en zelfs enige tijd Nieuwe Nieuwendijck (Riedikstraatjie). Het was als dijk aangelegd op slecht veen, waardoor hij ongelijkt verzakte. Nu is de Bleyenhoek de naam van een hele buurt

schotsje wiebelen, schotsie wiebere, over ijsschotsen heenlopen; ’t ijs uitproberen (schotsje wiebelen)

schrapboter, schrapboter, goedkoopste soort margarine (de onderste boter uit de ton werd tegen ’n lagere prijs verkocht)

schret, schret, ’n schret, iemand met een harde stem (’n schreeuwlelijk); schrette, schreeuwen. In Dordt wordt vaak gesproken van schreeuwen, als men huilen bedoelt

schreuf, schreuffie, oud, krom lopend vrouwtje; oud voorwerp; stukje verbrande steenkool

schreuvendrek, schreuvendrek, kolenas. Schreuven zijn stukjes afgebrande cokes

schreuvenhoop, schreuvenhôôp, ja, met je moer op de schreuvenhôôp! uitdrukking wanneer iemand kwaad is op een ander. Schreuven waren stukjes afgebrande cokes, die op het terrein van de gasfabriek lagen. Men trof ze ook aan op het rangeerterrein, toen er nog stroomtractie was. Arme mensen gingen er schreuven zoeken

schreuvig, schreuvig, slecht gekleed; wâ zie jij d’r toch schreuvig uit!

schro, schroei, prullig, versleten voorwerp; da’s ’n oud schroei van ’n stoeltie

Schuiersdijk, Scheyersdycksie, andere namen voor de Wolwevershaven. Een ‘scheyer’ is een schuiers- of kruiwagen, waarmee in 1609 bij het aanleggen van de huidige Wolwevershaven de uitgegraven grond aan de rivierzijde werd opgeworpen (er bestonden toen nog geen baggermolens). De ingang van de haven werd verdedigd door het Damiatebolwerck (tot 1850) aan de ene en de Joppentoren (tot 1851) aan de andere kant. Op het dijkje werd in 1647 een muur aangebracht

schurketruttelen, schurketruttele, dicht bij elkaar zitten of liggen; kroelen

serie, zjers, zjerrie, ’n rij mensen (waarschijnlijk van ‘zerrie’, wat betekent: serie, rij, heel veel); met een zjers, met grote snelheid; met ’n rotgof

seterum, seterum, schreef

Singelgebied, Singel-gebied, ’t, zie: Beeldjieshaven

Sint-Christoffeldoelen, Sint-Christoffeldoelen, zie: Heelhaaksdoelen

Sint-Jorisdoelen, Sint-Jorisdoelen, zie: Voetboogsdoelen

Sint-Maarten, Sint-Maarten, zie: Maartensvuren

Sint-Nicolaas, Sint-Nicolaas, zie: bisschopsgeld; Nieuwkerk

Sint-Nicolaaskerk, Sint-Nicolaaskerk, Claeskerck, zie: Nieuwkerk

Sint-Sebastiaansdoelen, Sint-Sebastiaansdoelen, zie: Kloveniersdoelen

Sint-Sura, Sint-Sura, Sint-Soer, Sint-Suer, Sint-Zuur, Siewertje, Sother, patrones van Dordrecht, stichteres en beschermvrouwe van de Groote- of Onze-Lieve-Vrouwekerck [Grootekerk], heilige en martelares. Over haar bestaat de volgende legende uit de 11e eeuw: De vrome maagd Sura deed dagelijks haar gebeden knielend vóór een beeldje van de Maagd Maria, dat in een boom bij het riviertje de Dort (of Thure) hing. Op een dag bezocht een engel haar en vertelde dat ze een kerk moest gaan bouwen. Ze toog blijmoedig aan het werk samen met drie arbeiders en in het bezit van slechts drie kopkens (muntstukken), die precies één dagloon uitmaakten. Echter, de munten hadden de wonderbaarlijke eigenschap telkens weer in haar buidel terug te keren. De werklieden betichtten haar daardoor van heimelijke rijkdom en doodden haar, doch ze vonden inderdaad niet meer dan drie kopkens. De drie mannen werden beschuldigd van moord en ter dood veroordeeld. Toen zij op het punt stonden terechtgesteld te worden, verscheen hen de vrome Maagd om met haar moordenaars naar Rome af te reizen ter boetedoening, teneinde de absolutie van de Paus te krijgen. Die gaf haar grote aflaten, even machtig als de drie penningen, waarmee het werk kon worden voltooid. Aan de Grote Kerk werd later een kapel gewijd aan Sint-Sura. Aan de noordzijde van de kerk zou zich een put bevinden, die ontstaan is op de plaats waar ze werd vermoord; Ballade van Sint-Sura (in A.B.C.-versjes en gedichten)

Sint-Thomasstraat, Sint-Thomasstraet, Stijn Thomasstraet, vroegere benaming van de Ruitenstraat, die in 1603 genoemd is naar brouwerij de Ruit

Sjimmiemuts, sjimmiemutsjie, alpinopetje; baret

sla, slaai, sla; salade

slakkensteker, slekkesteker, bajonet; sabel

slappe Jacoba, slappe koba, ondeugdelijk voorwerp; minder goed exemplaar

slariem, sla-riempie, zweep; tevens naam van een oud tolspel

slecht, slecht, ’t is net zo slecht as goed van ’n cent ’n el; ’t is slechte waar; er deugt niet veel van

sledenaar, slejenaar, sleper; voerman. De sledenaar of slejenaar had geen wagen, maar een slee en een ‘smeerlap’, die vóór de slee werd gelegd als het rijden te stroef ging. In vroeger tijden waren er de wijn- en ijzerslejenaars (standplaats Wijnstraat) en slejenaars, die alle andere artikelen versleepten. In 1567 werd de stadspaardestallen op de Varkenmarkt aan hen ter beschikking gesteld (slejenaarsstallen). Zie ook: Schijtstaatjie

sleepje pikken, slepie pikke, vastmaken achter een schip dat gesleept wordt, teneinde mee te varen

sleeuw, sleej, armoedig. Zie het verhaal over Sleejen Aai in A.B.C.-verhalen

slepertje pikken, slepertie pikke, achter een rijdende wagen hangen

Sleutel, Sleutel, de, aanvankelijk een azijnbrouwerij, gesticht vóór 1434; vanaf 1553 de beroemde Dordtse stoombierbrouwerij. Dordt is eeuwenlang een belangrijke bierstad geweest. In 1607 draaiden er 28 brouwerijen, waaronder de Bel, de Ruit en de Hoefijzer. De Sleutel was de oudste en verdween pas in 1968. Het bedrijf strekte zich uit vanaf de Groenmarkt tot aan de Varkenmarkt en liep evenwijdig aan de Vleeschhouwersstraat. Nu bevinden zich in ’t gebouw het museum de Sleutel, een proeflokaal en een geluidsmuseum. Zie ook: Mom

Sleutelbier, Sleutelbier, zie: de Sleutel

slinger-om-de-smoel, slinger om de smoel, rabarber

slingerschijt, slingerschijt, diarree; buikloop

sloei, sloei, straatgoot; geul langs de stoep

sloeien, sloeie, knikkeren met kogels of stuiters in de straatgoot

sloeiwater, sloeiwater, vieze of slappe koffie (ook: bakkie slootwater)

slot, slooj, slot; sloje, sloten

smak, smak, dobbelbak van de mazelaars of zakkendragers. Het werk werd verdeeld met deze bak en het kwam toe aan degene, die met twee dobbelstenen het hoogste aantal ogen gooide. Wie won ‘kreeg de zak’ en mocht nog een ‘halve man smakken’, dat wil zeggen er werd nog een keer geworpen met als inzet wie als helper mocht meegaan

smaktol, smaktol, werptol; priktol

snaphaan, snaphaan, kletskous

snor, snor, de snor was de eerste knikker van het rijtje. Won men die, dan verdiende de snorrewiet daarmee alle knikkers. Zie: snorre

snorren, snorre, knikkerspel. Eén kind legde een tiental van zijn knikkers achter elkaar op een rijtje. De voorste knikker was van de tegenstander(s). Deze knikker was groot en van goede kwaliteit (albast). Het kind moest vanaf een bepaalde afstand met zijn knikker de albasten knikker raken. Raakte hij die, dan mocht hij alle knikkers houden. Raakte hij die niet, dan mocht degene van wie de voorste knikker was, gaan snorre, óf moest de verliezer een aantal knikkers aan zijn tegenspeler geven. Vóór het snorre werd er geneusd of gepoot met schoenen (zie: neuze)

snorrewiet, snorrewiet, de snor was de eerste knikker van het rijtje. Won men die, dan verdiende de snorrewiet daarmee alle knikkers. Zie: snorre

snorwagen, snorrewage, zwarte lijkwagen, die van gemeentewege reed voor behoeftige mensen

snotpin, snotpin, brutaal persoon; snotneus

snubbeken, snubbeke, heimelijk snuffelen; iets opsnorren. Zie ook: knooie

sociale kaak, sosjale kake, goedkope soort biscuit (van Victoria van 2½ cent per ½ ons (rond 1908). De meeste behoeftige mensen kregen ze toe bij de boodschappen. Zie: sampa

Soephuis, Soephuis, gebouw op de hoek Vest/Korte Nieuwstraat. Tot in ’t begin van deze eeuw konden arme mensen en hun gezinnen er voor weinig geld - in sommige gevallen gratis - soep krijgen. Deze werd klaargemaakt in de Rumfordse soepkokerij en verstrekt door leden van de hervormde diaconie. In crisistijden konden ook kinderen van steuntrekkers er pap eten, gebruikte klompen krijgen en elk jaar een hemd. Later werd ’t in Het Hof gevestigd. Zie ook: ’t Achterom (naamsverklaring Rumfordse soep); Hofbrood

Soos, Sôôs, de, de bijstand; ’n uitkering. Het woord is een afkorting van Sociale Dienst; hij trek van de soos of hij lôôp bij de soos

spaander, sparrels, centen; fiches (bij het kaarten)

Spaans praten, Spaans prate, braken

spansel, sponsel, boekomslag; boekband

speciaaltje, speciaaltie, gebakken schol

spek, spek, ’n hand dik spek in iets hebbe, er plezier in hebben; ook: ergens financieel in betrokken zijn

spek, spek, hij is ’t zo zat as gespoge spek, hij is ’t goed zat (gespoge is uitgespuugd, gebraakt)

spijspoken, spiespoke, piespoke, slecht eten; met lange tanden eten

Spookgang, Spookgang, naam van een steegje dat uitkwam op de Houttuinen. De beroemde Dordtse familie De Witt: mr. Jacob de Witt, zijn vrouw Anna van den Corput en hun kinderen, bewoonde van 1622 tot 1633 het pand Grote Kerksbuurt 21-23. De huizen liepen door tot aan de Houttuinen. Toen zij dat gedeelte verkochten, maakten de nieuwe bewoners er een uitgang naar de Houttuinen, die later (tot 1913) de Spookgang ging heten. Zie: Jan de Witt; over de Visbrug

Sportfondsenbad, Spatbordefons, bijnaam in de volksmond van het uit 1938 daterende en inmiddels gesloopte overdekte zwembad het Sportfondsenbad, naderhand het Krispijnbad aan de Brandts Buijsstraat (Oud-Krispijn)

sprot, Engeliese sprot!, In het begin van deze eeuw (zo tot de jaren ’40) liep er door de Dordtse straten een verkoper met ’n handkar rond, die gerookte vis verkocht, de zogenaamde Engelse sprot. Er zaten 13 visjes aan een bosje. Hij prees zijn waren aan door te roepen: ‘Engeliese sprot, Engeliese sprot, 3 centen de 13, 13 voor 3 cent!’ Door omstanders (of kinderen) werd dan vaak smalend teruggeroepen: ‘Engeliese sprot, Engeliese sprot, 12 van de 13 rot!’

spruwen, sprauwe, het gaar stomen van rijst, zodat ze gaat uitdijen

Staart, Staart, de, Dordtse wijk sinds 1916. De Prins-Hendrikbrug dateert van 1910. De op- en afrit van de Papendrechtse Brug deelt de Staart in twee delen: Staart-West en Staart-Oost. Het deel van de wijk meteen voorbij de Prins- Hendrikbrug heet ’t Noorderkwartier; de Merwedepolder ligt ‘achter- aan de Staart’, zoals Dordtenaren de Staart-Oost noemen. Zie ook: tusse de Kop en Staart

Stad, Stad, de, ’t centrum van Dordrecht. Het gebied wordt ook wel genoemd: stadskern; binnenstad; binnen de Dordtse schil [Negentiende-eeuwse schil]; Dordt-binnen-de-Veste. Het is het oudste gedeelte van de stad, waar de ontstaansgeschiedenis van Dordrecht zich heeft afgespeeld. ‘We gaan naar de stad’ wordt gezegd, als men uit winkelen gaat in de binnenstad

Stadhuis, Stadhuis, zie: Vlaamsche Hal

Stadspolders, Stadspolders, Dordt’s jongste wijk. Deze polder uit 1604 ging in 1881 van Dubbeldamse in Dordtse handen over

Stadsvliet, Stadsvliet, zie: Strontvliet

Stadsweg, Stadsweg, zie: Beeldjeshaven

Steek-over, Steek-over, naam van een brug over de inmiddels gedempte Binnengracht [Grâchie], tussen de Heer Heymansuysstraat en de Vest. Aan de gracht (Veststraat) stond de steek-oven, ingericht voor het smelten van zilver. Het grachtje noemde men ook wel de Kattegang

steen, steen, al sprong d’n onderste steen bove, al moest de onderste steen boven komen

Steenweg, Steenweg, zie: Beeldjeshaven

steiger, steiger, hij lôôp op de donkere steiger, dit wordt gezegd van een klok, wanneer hij niet gelijk loopt

stek, Stek, zie: Doelstraat; Meimart; pri-hoi-hoi!

sterrement, sterrement, lichaam; ’k gaf ’m toch ’n poeier op z’n sterrement!

stiechel, stiechel, uitgekookt, gewetenloos persoon (‘smiecht’)

stoep, hôge stoep, de, ’t hoge gedeelte van de Sluis

Straat achter het Heiliggeesthuis, Straete achter het Heylig Geesthuys (Sieckhuys), zie: Lindengracht

Straatweg, Straatweg, zie: Beeldjeshaven

strijkijzer, strijkijzers, grote, platte voeten

stront, stront, hoe meer je in de stront roer, hoe harder ze ga stinke, probeer geen onaangename zaken uit te pluizen;’t lijkent stront noch lure, ’t lijkt nergens op (een lure is een luier);de stront zit ’m na an z’n hart, hij is gauw beledigd; hij is gauw op z’n teentjes getrapt; as je stront zoek, mot je onder de Wijnbrug zijn, uitdrukking die werd gebruikt tijdens oplaaiende meningsverschillen. Onder de Wijnbrug was vroeger een openbaar privaat. Ook werd wel gezegd: as je stront zoek, mot je onder de Beurs weze (de Beurs is het Scheffersplein - zie: Beurs); stront is nie vies, want d’r is nog nooit mee gemorst, uitdrukking

strontschepperbezem, stront-schep-t’n-bezem, bijnaam van een straatveger

Strontvliet, Strontvliet, gedempte vliet van bijna 2½ km. lengte. Het was meer een open riool, die langs Hugo de Grootlaan en Brouwersdijk via de ‘Boezemkade’en de Zuidendijk liep en uitkwam in de monding van de ‘Mesthaven aan den Myl’ ofwel de Mylsche Haven, gelegen aan de Oude Maas.

strooitje, strooitjie, goed zo bultie, nog zo’n strooitjie! ga zo door!

strook op en haal neer, strook-op-en-haal-neer, het zet geen zoden aan de dijk; het baat niet veel

strooms gemoed, op strooms gemoed, doelloos wachten, in vertrouwen dat hij/zij komt

studdy aan, studie-an, een gelijkmatige lijn in het bereiken van een doel; langzaam maar zeker; geleidelijk; studie-an hè-tie ’t ’éle huis ’n kwassjie gegeve

stuiter, stuiter, bal; hoofd; hij kreeg ’n stuiterende stuiter voor z’n stuiter!

stuiteren, stuitere, vallen; laat ’t kind nie stuitere!

sudder, seuter, seutertie, langzaam persoon; treuzelig, oud vrouwtje

suiker, bruine suiker, ‘stève rès mè bruine suiker’ (typisch Dordts). Omdat met bruine suiker Dordtenaren witte basterdsuiker bedoelen, hebben we in Dordt de ‘witte bruine’ en de ‘bruine bruine’

suikerneus, suikerneus, grote neus; een ‘gok’

Suikerstraat, Suyckerstraetken, Sukerstraat, benamingen van de Suikerstraat [In de 17e eeuw waren Dordrecht, Amsterdam en Rotterdam de belangrijkste steden waar rietsuiker werd geraffineerd, tot 1870] ‘Lotkens’ was het gedeelte van de stadsmuur langs de huidige Suikerstraat. Een leuge, loge of lootge is de middeleeuwse term voor ‘loodse’, ’n uitsteeksel boven of aan een gebouw, daar waar een weergang ontbreekt, teneinde een beter uitzicht te hebben. De Leuvebrug werd ook wel Leugebrug, Oude Coorenbrughe of Coornbrug genoemd; de graanschepen voeren er onder door om aan wal te geraken. Zie ook: Kerkebrug; mazelaar; pondgaarder

T.R.O.M., T.R.O.M., Televisie Radio Omroep Merwestad. Verzorgt haar uitzendingen over de kabel en via de ether vanuit het Minitheater onder het stadskantoor

takkenbossen, takkebosse, gezellig praten; keuvelen. Dit gebeurt vaak onder het genot van een drankje en een hapje. Zie ook: Dordts kwartiertie

teil, teil, de teil ingaan, verliezen; de boot ingaan; as je nie goed speel, ga je toch mooi de teil in!

tent, houte tent, de, houten schouwburggebouw, dat gelegen was achter ’s Lands-werf, op de plek van het inmiddels gesloopte Gymnasium

terugkomen, terugkomme, terugkomme hep ’k ’m nie zien gaan, ik heb hem niet meer gezien

tien-voor-tweevoeten, tien-voor-twee voete, schuin van elkaar af staande voeten

tikduitje spelen, tikduitjie spele, kinderspel: elkaar aftikken om geld. Een aantal centen werd tegen een muur gegooid en moest zo dicht mogelijk vóór een op de stoep getrokken streep terechtkomen. Wie won, kreeg het geld

Tinus Plotseling, Tinus Plotseling, iemand, die net iets te laat reageert; ’n spuit-elf

tippen, tippe, ’t tip nie, ’t telt niet; ’t geldt niet (bijvoorbeeld tijdens een spel) (afkomstig van het werkwoord tippen)

tobberatie, tobberasie, getob

toddik, taddekerd, toddekerd, vuilik; smerig persoon (Nederlands: taddik, toddik)

toen straks, toestraks, even geleden; daarnet; zojuist (danet, toennet)

toeter, toeter mè pep, gebakje met slagroom

toetje, tigchie, gezicht

Tomadohuis, Tomadohuis, schepping van de Rotterdamse architect H.A. Maaskant. Het hoofdkantoor van Tomado aan de Stationsweg, gebouwd op de plek van de in de oorlog gebombardeerde Villa Simpang, werd voltooid in 1962 en geldt nog steeds als een modern architectonisch gebouw. Het zou oorspronkelijk vier verdiepingen tellen; maar omdat het dan niet het hoogste kantoor van Dordrecht was, werden er nog bovenop gebouwd. Door een gelijkmatige verdeling van de belasting van het interieur wordt voorkomen dat het aan de twee betonnen pijlers opgetrokken, zwevende bouwwerk zal gaan verzakken. Tomado, dat een fabriek was van huishoudelijke materialen, is genoemd naar zijn oprichters: de - van oorsprong - Dordtse gebroeders Jan en Willem van der Togt (van der Togt’s Massa-artikelen Dordrecht). Ze zijn begonnen als ontwerpers van theezeefjes en het bedrijf groeide uit tot een grote ondernemenig. Ook van der Togt’s Zinkerijen Dordrecht (Tozindo) was in Dordt gevestigd.

took, took, uitgelopen aardappelwortel; scheut

Torengribus, Toregriebus, schimpnaam voor de Torenstraat-buurt (griebus is achterbuurt); jij komp zeker uit de Toregriebus?! De oude, verkrotte Torenstraat werd in de dertiger jaren van deze eeuw gesloopt, verbreed en weer opgebouwd. Voor meer gegevens uit die buurt, zie: Bleyenhoek; Nieuwkerk; Riedikstraatje; Schotse Tuin; Schotsendijk

Toulonselaan, Tolleselaan, Tonneselaan, Toulonselaan. Straat in Dordrecht, genoemd naar de familie Van Toulon. Zie ook: ’t Paadje van de Heer

Transvaalbuurt, Transvaalbuurt, Dordtse wijk tussen Toulonselaan en Krommedijk (vanaf 1926)

trederik, tjejerikse, schoenen; trek toch ’s je tjejerikse an!

treintje Lips, treintje Lips, dagelijks denderende locomotief met goederenwagons, die op de in 1922 aangelegde spoorrails van de Krommedijk naar de Lips’ brandkasten- en slotenfabriek aan de Merwedestraat heen en weer reed. In 1966 besloot men tot opheffing van het lijntje, dat ook wel de Schrik van de Krommedijk werd genoemd [Jarenlang heeft het bedrijf aan de perron-overkapping van het station geadverteerd met de pretentieuze leuze: Dordrecht, stad der Lips-sloten]

TRUE, waar of dat, wat of dat, waar; wat; kwenie waar of dat ie woon; ’s kijke wat of dat ie zeg

tunnel, tunneltie, ’t, de in 1954 aangelegde voetgangerstunnel onder de overweg (de ‘eerste lijn’) tussen Transvaalstraat en Dubbeldamseweg. Het is in 1979 tevens geschikt gemaakt voor het fietsverkeer en de spoorbomen, waarvoor men vaak lang moest wachten, verdwenen. Zie ook: de Lijn

Turfeinde, Turfeind, ’t, benaming van ’t gedeelte van de stad rond het Zakkendragersstraatje. De turfschepen legden aan bij de Turfsteiger in de Voorstraatshaven, van Nieuwbrug tot Groothoofd

Tuut-bal-in-de-zak, Tuut-bal-in-de-zak, tuutballezak, tuutballiezak, politie-agent. Als een diender de straat in kwam, moest je zorgen snel je voetbal op te bergen. Door de jeugd werd dan geroepen: ‘Tuut op de fiets, bal in de zak!’

Tweede Singel, Tweede Singel, zie: Beeldjeshaven

twijn, Dordtsche Twyn, gedraaide garens, die in Dordrecht werden verhandeld

Twintighuizen, Twintighuiskens, de Weg bij twintig huyskens, andere naam voor de straat Twintighuizen. In 1663 liep er al ‘de Dyck, ghenaemt den Dorrenboom’

uienkeet, uiekeet, voormalig uienverwerkingsbedrijf op de hoek Wijngaardstraat/Suis, achter de Hoge Stoep, vlakbij het hofje Het Kruis

Uithoek, Uythoeck, ze motte je naar d’n Uythoeck brenge! ze kunnen je beter wegbrengen! D’n Uythoeck is een verbastering van Puttock. De Putoxtoren was een vermaarde toren in het bolwerk aan het Groothoofd

uitkakken, uitkakke, zijn hart luchten; hij hep ’r ’s goed zitte uitkakke. In Dordt werd ook wel gezegd: ’k had zo ’t land, dâ’k m’n eige wel kon uitkakke!

ukkepuk, hurrekepurrekie, hurkepurkie, ukkie; kleintje (scheldwoord)

Van Driel, achter Van Driel, meerplaats in de monding van de Vest, aan de Riedijkshaven (bij het Papendrechts veer); zie: ’t Gat van de Marktschuit

Van Upschoten, Van Epscheute, Van Upschote, persoon, van wie de naam niet bekend is of bij iemand niet te binnen wil schieten (vergelijk: ‘Jansen of Pietersen’, ‘die of die’)

Van Wingerden, Van Wingerden, hij ga naar Van Wingerden, ze brenge ’m naar Van Wingerden, hij leg bij Van Wingerden, hij wordt (is) begraven. Van Wingerden was opzichter over de Algemene Begraafplaats

vechten, vechte, tege de ouwe dood opvechte, strijden zonder zichtbaar resultaat; tegen de bierkaai vechten

veertje, viertie, leren voetbal

vehement, fiejement, hevig; (Frans: véhément)

Venetië, Venetië, in één nacht Venetië gemaakt, Sint-Elisabethsvloed. In 1624 schreef Constantijn Huygens over deze grote overstroming van 1421 in zijn Stede-stemmen en Dorpen (zie: Stede-stemmen, in A.B.C.-versjes en gedichten). N.B.: Dordrecht wordt ook wel het Venetië van het Noorden genoemd of Noords Venetië

venijnig, vernaaind, venijnig koud; guur

venter, venters, ongure mannen; wordt alleen in meervoud gebruikt; da liepe ’n paar enge venters

ver, ver, ik wier gehollepe van drie ver, dat geldt maar tot op zekere hoogte; ik wier gehollepe van drie ver, ik werd geholpen door drie mensen. ‘Van drie ver’ betekent ook: langs drie verschillende omwegen, bijvoorbeeld: ‘ik hep dâ boek geleend van drie ver’. Daarmee wordt bedoeld dat ik er aan kon komen dankzij drie mensen

verarmoeden, verarmoeie, ’t lugchie verarmoeit, de lucht betrekt

verbannertje spelen, verbannertie spele, verstoppertje spelen. In plaats van: 1-2-3 buut! werd er geroepen: 1-2-3 verbanne!

verblijf, verblijf, raad; weg; ’k weet ’r geen verblijf mee

verhabbezakken, verhabbezakke, afrekenen; verrekenen; nog tegoed hebben; ’k hep mè jou nog wâ te verhabbezakke, hé!

verhanniken, verhanneke!, verhannek!, ophoepelen!; loop naar de pomp!

vermaak, iemand op z’n vermaak geven, iemand op z’n donder geven (letterlijk: iemand op z’n achterste geven)

verrot, kaai verrot, zie: kruis-verrot

verrot, kruis verrot, geheel kapot; me karrechie stong t’r hémaal kruis/kaai verrot bij. [kaai komt waarschijnlijk van ’t stukslaan van de keien]

Vervulde Gracht, Vervulde Graft, de, andere naam voor de Gevulde Gracht. Het gesloopte straatje is ontstaan tussen 1544 en 1550 en lag als dwarsstraat van de Heerheymansuysstraat in het verlengde van de Tolbrugstraat Landzijde (L.Z.). Men sprak veelal van de ‘ouwe gracht in de Tolbrugstraat, die gevold was’

Vest, Vest, an de, op, in de Vest. De Vest is de voormalige stadsommuring, gelegen langs de vestinggracht. Zie ook: Achter Van Driel; de Hellingen; Missie-pórechie; Raaphoutje; Riedikstraatje; schermoes; Soephuis; Steek-over; ’t Vlooietheater en in A.B.C.-versjes en gedichten: Kermis

veteren, vétele, veters vastmaken (kindertaal)

vetglibber, vetglibber, viezerik; vuilak

vetmesten, vetmeste, ’k zal je vetmeste met scherp zand en kiezelsteentjies!, ja, ik ben daar gek om je te helpen!

veulen, vulle, veulen

Vic, Vic, de, veel gebruikte afkoring van de Victoria-fabriek. Zie ook: sampa; sosjale kake

Vierkant, Vierkant, ’t, andere benaming van het Latourpad of Latoerepaadjie; waarschijnlijk genoemd naar een stuk grond van de familie La Tour

vigileren, fiesjelére, iets doen; actief zijn

Visbrug, Visbrug, over de, Op de Visbrug staat sinds 1918 het standbeeld van de beroemde Dordtse zonen Johan en Cornelis de Witt. Daarover gaat het volgende grapje: -‘Hei-je ’t al gehoord? D’r is ruzie op de Visbrug!’ ‘O ja, hoezo?’ -‘Wel, Johan de Witt zee tege z’n broer: La mij nou ’s gaan zitte, ’k hep al zo lang gestaan!’ Jan en Kneel de Witt, de ene staat en de ander zit. Al tientallen jaren wordt aan goedgelovige Dordtenaren verteld dat op klokslag middernacht Johan en Cornelis van plaats verwisselen. Zie ook: Jan de Witt

visière, visière, mahoniehouten kast met laden

Vissertje, Vissertje, ’t, camping, gelegen aan het Wantij (aan het eind van de Loswalweg, tegenover de ingang van jachthaven Westergoot)

Visstraat, Visstraat, zie: Bagijnhof

visvlot, visvlot, drijvend vlot in de haven, toegankelijk via een bruggetje. Om ’t vlot heen lagen de ‘bakken’: dat waren viskaren, met rechtop staande stangen met een kap erover. Het was een drijvende bewaarplaats van vis, makkelijk toegankelijk voor de vissersboten en het kopend publiek. Het vlot van Kooiman lag aan de Voorstraatshaven, die van Aarnoutse aan de Nieuwe Haven en het vlot van Aai Blaak aan het Maartensgat

Vlaamse Hal, Vlaamsche Hal, deze hal stond op de plaats van het huidige stadhuis en werd in 1383 gebouwd als koopmansbeurs van het gilde der lakenhandelaren (Lakenhal). In 1544 werd de Vlaamsche Hal tot stadhuis verbouwd, waarin tevens het baljuwschap van Zuid-Holland zitting hield. Het gebouw werd in 1834 door stadsarchitect G.N. Itz voorzien van de neo-classicistische voorgevel

Vlamingstraat, Vlaminckstraetge, vroegere benaming van de Ruitenstraat, die in 1603 genoemd is naar brouwerij de Ruit

vletpoort, fleppoorties, Vletpoortjes. Het waren kleine poortjes in de stadsmuur voor het in- en uitladen van houtvletters. Matthijs Balen noemde ze zo in zijn Beschrijvinge Der Stad Dordrecht (1677)

vloerboter, vloerboter, goedkoopste soort margarine (de onderste boter uit de ton werd tegen ’n lagere prijs verkocht)

vlooienkaas, vlooiekaas, komijnekaas

vlooienscheet, vlooiescheet, spier in ’t wit en geen ene vlooiescheet, wel duur in het wit trouwen, maar geen cent te makken hebben

Vlooientheater, Vlooietheater, ’t, de in 1923 aangelegde gemeentelijke zwemschool aan de Vest

Voetboogsdoelen, Voetboogsdoelen, één van de drie voormalige Dordtse schuttersdoelen, naast de Heelhaaksdoelen en de Kloveniersdoelen. Deze doelen bestonden al vóór 1427 (waarschijnlijk reeds in 1409) en waren de oudste Dordtse schuttersvereniging. Het doelhuis was gevestigd aan het Steegoversloot en gelegen naast dat van de Heelhaaksdoelen. De krijgsraad (tribunaal) van de Dordtse burgerij werd later in het gebouw gehouden; naderhand werd het geheel vernieuwd en ingericht als arrondissementsrechtbank, die zich er nu bevindt

Vogelbuurt, Vogelbuurt, Dordtse wijk sinds de vijftiger jaren, gelegen tussen de Noordendijk en Reeweg-Oost

voor, voor, om. Dordtenaren zeggen: Die pen is voor te schrijve. (Gallicisme) Het woordje ‘om’ wordt vaak gebruikt in plaats van ‘door’. Voorbeelden: da’s om z’n ziekte gekomme en hij wil d’r van profitere om hil de dag binne te blijve

voor, vóór, ’t is vóór achter as brejer, bepaalde uitdrukking, die als reactie gebruikt wordt als iemand een totaal inhoudsloze of quasi-grappige opmerking maakt

Voorstraat, Voorstraat, op de, aan de Voorstraat, in de Voorstraat. Deze straat, in onze dagen de langste winkelstraat van Nederland, is van oudsher een waterkeringsgebied. Voorheen liep er een dijk. De Voorstraatshaven heette ook wel Oude Haven. Zie ook: Burgerlijke nederzetting; Dort; ’t Gat van Cohen; ’t Hang; Oude Houttuinen; pantoffelparade; Papenbolwerck; pondgaarder; Reeweg; schermoes; ’t Turfeind; visvlot; dreg; in A.B.C.-verhalen: Opgeruim sta netjes; Rond het Groothoofd; in A.B.C.-versjes en gedichten: O Merwestad (liedje uit 1920); De Voorstraatshaven; Staart-lied; sorry baas; Ode aan de Dordtse student; Ode aan Dordrecht

voren, van vorente, van voren

Vossius, Vosjes, Vossius, zie: Latijnsche School (Gerrit J. Vos)

Vrouwtje-kom-ten-hove, Vrouwtjie-kom-ten-hôôf, zonderling volksspel, waarvan al in 1446 melding wordt gemaakt. Een man, gekleed in ondergoed, is gezeten aan het voeteneind van een vrouw en wordt opgedragen te gaan dansen. De jeugd erom heen, aangevoerd door een leidsman met een zwaard in zijn hand, zingt onder het dansen: ‘Thure, thurette!’. De symboliek van het vastenavonddansspel is onbekend; de kreet zou kunnen herinneren aan ’t geschreeuw waarmee Dordtenaren vroeger ten strijde trokken. Godfried Schalcken heeft het spel afgebeeld op één van zijn schilderijen

vuil, vuil, ja, op je vuil ôôg!, op je vuile hôôf! bekijk ’t maar! (vuil oog is aarsopening)

Vuile Vliet, Vuile Vliet, zie: Strontvliet

vuilpoortsgewicht, Vuilpoortsgewicht, je pleeg Vuilpoortsgewicht, d’r zit Vuilpoortsgewicht achter, je speelt niet eerlijk; ’t is een vuil zaakje; knoeierij. Er zijn drie verklaringen voor: - Bij de voormalige Oude Vuylpoort aan de Bom (Bomkade), was een groentemarkt. De groente was er wel goedkoop, maar de koopman drukte bij het wegen zijn vinger of zijn voet op de schaal, zodat je toch nog bedrogen werd. - Er is Vuilpoortsgewicht bij (mee) gebruikt. De schippers, die buiten de Vuilpoort aan de Bomkade lagen, schenen bij de verkoop van sommige waren zich te bedienen van gewichten, die wel geijkt waren, maar niet in Dordrecht. - Men schijnt met valse gewichten gewogen te hebben. In de Vuylpoort was een martelkamer (tot 1795), waar men met behulp van allerlei instrumenten (onder andere zware gewichten) de verdachte tot een schuldbekentenis probeerde te dwingen. Met deze middelen lukte dat meestal wel, ook al was de persoon onschuldig. Dat was niet eerlijk; men had op een valse manier de veroordeling afgedwongen. Elders in Nederland werd wel de term ‘Vuilpoost gewicht’ gebruikt, maar die stamt af van het Duitse Faulpost [De oude naam voor Vuylpoort was Vulpoort en heeft met vuil niets te maken]

vuiltje, vuiltie, ’t vuiltie drijf altijd bove, vals spelen komt altijd aan ’t licht; al is de leugen nog zo snel…

waarzo, waro?, wazo?, waar; waro hebbie dâ? betekent: ‘waar heb je dat vandaan?’

wagenwijd, wijgewaad, wagenwijd

wanneer, welke neer, wanneer; ’kwenie welke neer die komp

water, water, ’t is as ’t water dâ langs Dordt ga, uitdrukking, gebruikt buiten Dordrecht, waarmee een situatie wordt bedoeld, wanneer iemand zijn mond niet opendoet of de ander niet groet (bijvoorbeeld door naar de wand te staren in een lift); Hij liep langs me heen zoals het water langs Dordt ga betekent zoveel als: hij liep me straal voorbij. Of als iemand zich ongeïnteresseerd gedroeg in gezelschap: hij zat erbij zoals ’t water dâ langs Dordt ga. Vaak wordt er smalend gezegd wanneer iemand weer eens blijft zwijgen: zo gaat ’t water langs Dordt nou ok, allenig stink ’t nie zo errug!

water- en windkapsel, water- en windkapsel, slordig haar; kapsel dat door de war is

wauwel, slawauwel, hou je slauwauwel! hou je grote mond!

weerom, bérom, brom, weerom

Weg op zestig roeden, Weg op zestig roeden, de, zie: Beeldjeshaven

wegschijten, wegschijten, je schijt nog ’s al je groei weg! dit wordt gezegd tegen iemand die ’n laxeermiddel gebruikt

welja, beljât, welja

welnee, belnjeent, welnee

wemelen, wiemele, het ongeoorloofd wegnemen van knikkers tijdens het spelen; je mag nie wiemele!

werk, werk, val nie uit je werk! blijf geconcentreerd bezig!

wervel, worvel, draaibaar stukje hout, waarmee de deur of het hek wordt afgesloten; doe de worvel toch ’s op de deur!

Wielwijk, Wielwijk, Dordtse wijk, eind vijftiger jaren uit de grond gestampt achter de toen reeds bewoonde Zeehavenlaan (de Laan, de Buurt). Het is de grootste stadswijk die tot dan toe in één keer werd gebouwd

wiens, wie z’n zus?, wie z’n broer?, hoe zeg je?; wie bedoel je?; wat zeg je me nou? Voorbeeld: De één: Weet je waar Schompie wôôn? - De ander: Wie z’n zus?

willen, wimme, willen we; wimme dâ wel doen?

windzak, windzak, iemand die met alle winden meewaait

witvisje, witvissie, dubbeltje

Wolwevershaven, Wolwevershaven, zie: Scheyersdycksie

wous, wous, vreemd figuur; snoeshaan

yankee, jenk, machtig; spannend; leuk. (waarschijnlijk van de Yankees: die waren goed)

zak, zak, de zak kope, opgenomen worden in het gilde der mazelaars of zakkendragers. Zie: mazelaar

Zakkertje, Zakkertie, ’t, Zakkendragersstraat of Zakkedragersstraatjie, het smalse straatje van Dordt. Het gangetje is als verbindingsgang tussen havens en opslagplaatsen aangelegd ten behoeve van de zakkendragers of mazelaars. In de middeleeuwen heette het de Heer Jan Raetssteeghe; Zie ook: mazelaar; Grotekerk

Zandweg, Zandweg, zie: Beeldjeshaven

zeef, zeeft, zeef

zeeg, zeegt, laag gelegen deel van een straat of weg. Een dergelijke straat lag veelal tussen twee dijken of twee hoger gelegen hoofdwegen. Het Riedikstraatje (tussen Riedijk en Torenstraat) is er een voorbeeld van. Een zeegt is het tegenovergestelde van een hobbel

Zeehavenlaan, Zeehavenlaan, noord-westelijk deel van Wielwijk; oudste bebouwing in die wijk. Het is een van oudsher veelbesproken buurt. Zie ook: de Laan, de Buurt

Zeevismarkt, Zeevismart, Op dit pleintje naast de Waalsche Kerk werd rond het eind van de vorige eeuw veel zeevis en riviervis (zalm, elft en steur) ter markt gebracht. Riviervis werd op de ‘groote zeevischmarkt’ niet door vrouwen, zoals in de meeste steden, maar door mannen ter verkoop aangeboden

zeiltje, zeiltie, zin; wens; da’s naar z’n zeiltie!

zenuwspier, zenuwspiertie, pijnlijke spier

zeurjanken, soejanke, zeuren; al dâ gesoejank mot nou maar ’s afgelope weze!

zevenmaker, zeeftemaker, een man, die zeven maakt

zevenzakken, zevezakke, kinderspelletje (herkomst onbekend)

ziekenfonds, ziekefongst, ziekenfonds

ziekenfondsfiets, ziekefonsfietsjie, bril met rond, ijzeren montuur (Nederlands: ziekenfondsbrilletje)

zijden gleuf, zij-je gleuf, ’n, een merkwaardig persoon

zijp, zijpie, pijpje; hij rôôk ’n sigarezijpie mè barnstene mondpuppie

zitten, zitten, dâ zit nog, zei de bult, en hij keek over zijn schouder, dat staat nog te bezien; dat is nog niet zeker; ik voel amme zitte, dâ legge me goed doe, ik ben liever lui dan moe; wâ je zittende doe, wor je schijtende beloond, werk dat men te langzaam doet, valt slecht uit

zo, sôh!, sôh hé!, zo hé! Een veel gebruikte uitroep, vaak van verbazing of verrukking, aan het eind van een zin. Het wordt op lage toon langgerekt uitgesproken en lijkt op het Engelse saw; sôh hé, da’s hasjtikke jenk, hé!

zo meteen, zomedeem, meteen

zon- en werkdag, op zon- en werkedag, dagelijks

zool, Dordtsche zole, speciaal Dordts gebak: peperkoek in de vorm van zolen of hakken

zuur, zuur, ’t is zuur, ’t is kil, guur

zuurtje, zuurties, tenen; kijk uit, je sta op me zuurties!

zweetkakkies, zweetkakkers, zweetvoeten (Nederlands: zweetkakkies)

zweetlap, zweetlappie, zeemleren of gummi lapje, dat veelal gedragen werd in de armsgaten van japonnen en mantels tegen het doorzweten van de oksels (sous-bras)

Zwijndrechtse brug, Zwijndrechtse brug, de huidige oeververbinding over de Oude Maas tussen het Eiland van Dordrecht en IJsselmonde dateert van 1939. In 1872 reed de eerste stoomtrein richting Rotterdam over de spoorbrug, die nu naast de verkeersbrug is gelegen. Zwijndrechtenaren gebruiken de naam van hun eigen brug niet; zij spreken van de Dordtse brug. Zie ook: de Koffiefilter

Zwijndrechtstraat, Swindrechtstraetgen, Zwindrechtsstrate, andere namen voor de Dolhuisstraat. [Passagiers uit Zwijndrecht werden er binnen de ‘oude Vuylpoort’ aan land gezet] De Cellebroeders [zie Blauwe wezen] hadden er hun klooster (vanaf 1442), daarvóór zaten er de broeders van het Regulierenklooster Eemsteyn. In 1580 werd het een ‘Dolhuys van het Heylich Geest- en Pesthuys ter Groote kercke’, ook wel ’t Siechuys genoemd. In 1679 werd er tevens een tuchthuis in ondergebracht, dat tot 1806 dienst deed