INT Dialectwoordenboeken

Molema, H. (1889), Proeve van een woordenboek der Drentsche volkstaal in de 19e eeuw, handschrift

-je, ien, verkleiningsuitgang van eigen- en voorwerpsnamen: Greetien (Grietje); Lummechien, Petertien (Gron. Pijterke geschreven Pietertje, eigenl. Pietje); Oltien (Aaltje); Jantien (Jantje) enz.; poeltien, glassien, wichttien, pottien, meistertien (meestertje), holtien (houtje), törvien (turfje), jōnchien (jongetje), touchien (touwtje), enz. Stad-Gron. o.a. bandien (bandje), moedien (moeder, Old. moetje), Grijtien (Grietje), stroadien (straatje), hoesien, husien (secreet), enz.

-moei, [achtervoegsel achter de naam van oude vrouwen], meu, (moei); eershalve achter den naam van oude vrouwen gevoegd, bv. Hillemeu, Grietemeu, enz. Eveneens in Gron. bv. Antjemui, Trientjemui, enz. ook in ZHoll. en Oostfr.

a, aa, ao, 1. In Noord Drente, Assen, Rolde, enz. luidt de open a vrijwel als oa; in ODr., Dalen, Oosterhesselen, Zweeloo, Sleen, enz. nagenoeg als aa; in Ruinen, Ruinerwold, Nijeveen, Hoogeveen, Zuidwolde, De Wijk is ’t vaak ae, in Dwingeloo en Diever ea (als in ’t Fransche j’ai, etais, enz.) In deze lijst zal de open a meestal door ao voorgesteld worden; dikwijls hebben wij echter de spelling der schrijvers in ’t Drentsche dialect gevolgd. 2. als verlenging der onvolkomen a; haand (hand), Haarm (Harm), aans (voor ans = anders); aarg (erg, arg), gaanze (gans), gaasten (gasten, en: te gast gaan), kaarke (kerk), ewaarkt (gewerkt), laand (land) enz. In ’t Oldampt (Gron.) doet zich hetzelfde verschijnsel voor, ofschoon minder sterk; maarkt = markt = gemerkt, laai, lai = lui, Kil. lake, laek; lam, laem. Oostfr. lak, laak; haand = hand, enz. Evenmin voor Drente als Groningen kan m.i. de spelling met aa voor gesloten a als regel aangenomen worden.

aalangel, [onderdeel van de hengel], aolangel, de haak van den hengel.

aalbes, albeer, albeere, aalbes, ook Gron.

aalfuik, aolfoeke, fuik, aalfuik.

aalmerrie, [merrie van twijfelachtig geslacht], aolmeer, merrie van twijfelachtig geslacht, meestal onvruchtbaar.

aalschaar, [gereedschap waarmee men aal steekt], aolscheare, aolstikker, hengel om paling te vangen, meer bepaald het staakje waaraan men het snoer vastmaakt.

aalstal, aolstal, aalstal, afdamming in een water, met eene opening waarvoor een vischtuig wordt geplaatst. In het Reglement op de wegen en waterlossingen van 1837, art 11, litt. n zijn die aolstallen verboden. Dr. Landr. (1712) IV, 6: – geen Aalstallen te enge of te hoog gemaakt worden. Zie: vischstal.

Aaltje, Aole, Aoltien, Aaltje, vrouwennaam.

aambeeld, ambult, anbult, aanbeeld. Gron. Neders. Noordfr. ambolt, HD Ambosz, AS anfilt.

aan, an, anne, 1. aan, ook in samenstellingen, ook Gron. Zie echter aa. 2. voor: an, ook in samenstellingen: anneholden, annespreken, anneraonen, enz.

aan elkaar, [wederzijds verbonden], annenkaander, annenaor, aan elkander; zij zatten annenaor bunnen = zij zaten aan elkander gebonden. Gron. an’nkander.

aan tijd, [tijd genoeg hebben], an tied, in: an tied hebben = tijd genoeg hebben; an tied stellen = den tijd er van nemen. Gron.: ’t an tied hebben = geen haast hebben.

aan toe, [erop aankomen ], an toe, as ’t r an toe is = als ’t op handelen aankomt; “as ’t r an toe is ’t zoo’n draodien niet met hum” = – dan trekt hij zich terug.

aanaarden, aneerden, aanaarden; ook Gron.

aanbieden, [vrijwillig ter beschikking stellen], anbeun, aangeboden.

aanblessen, [aanbikken], anblessen, boomen, die verkocht zullen worden, van een teeken voorzien door ontblooting van een klein gedeelte van den bast, en zooveel als: een bles, een witte plek geven.

aanboeten, anbieten, op de afgesneden raten weder voortwerken. Zie ook: beuten.

aanbrengen, [opvoeden], anbrengen, opvoeden, tot ontwikkeling brengen.

aandragen, [aanbrengen], andragen, aandragen, aanbrengen, van eene overtreding.

aandurven, anduren, aandurven; er wal op anduren = den dood niet vreezen, van een stervende gezegd.

aandweren, [tegenstribbelen], andweeren, zie: dweeren.

aaneigenen, [zich toe-eigenen], anegen, aneigen, (zich) wederrechtelijk toeëigenen; ie egent jo dat an = gij maakt er u maar zoo meester van.

aangaan, [overkomen, overvallen van ziekten], angaon, overkomen, overvallen van ziekten of kwalen; ’t is hom gister angaon = hij is gisteren ziek geworden, toen is het begonnen; ook Gron.

aangekeerd, [bezig], ankeerd, bezig, vooral: ijverig bezig.

aangifte, angifte, aanklacht; hij het er angifte van edaon = hij heeft deswege eene aanklacht ingediend.

aanhandelen, [aankopen], anhandeln, aanhandeln, aankoopen.

aanhoren, anheuren, zee zint uut anheuren west = zee zint uut heuren west = zij zijn uit geweest om een predikant te hooren, nl. bij eene vacature.

aanhoud, [vriendschap; rustplaats], anholt, antholt, vriendschap; ’n deel anholt bij iemand hebben = veel vriendschap van hem, of bij hem aan huis genieten; ook Gron. Hooft: aanhoudt = toef-, wijk-, verblijfplaats.

aanhouden, [bij zich houden], anneholden, (aanhouden) voor: opkweeken, verzorgen, bv. van een kalf, ter onderscheiding van: het dier slachten.

aankoeveren, ankeuvern, aanwinnen, aan de beterhand komen. Gron. keuvern = in ’t finantieele vooruitgaan, NHoll. verkoeveren, verkoevereeren; MNederl. coeveren, couvereren = vermeerderen, den voorraad doen aangroeien.

aankomen, [arriveren], ankomen, ter loops bezoeken; vōt eem bij heur volk ankomen = dadelijk er naar toegaan. (v. Dale: aankomen = aan iemands woning komen om hem te spreken of hem een kort bezoek te brengen.)

aankomend, ankom, ankoom, eerstvolgend; ankom Dunnerdag, Meitied, enz.; ook Gron.

aankrijgen, [aanpakken, toetasten], ankriegen, aanpakken, toetasten; ’t volk dat er oet giet (te gaasten) wet van ankriegen.

aankunnen, [opgewassen zijn tegen], ankennen, meer kracht bezitten; hij kun hum an = hij was sterker; ook Gron.

aanleggen, [tegen of om iets aanbrengen], anleiën, aanleggen; anleed’n = aanlegden.

aanloten, annelöten, anlotten,, (zich) vast loten; ’k heb annelöt = ’k heb een laag nummer getrokken; Gron.: ’k bin anlöt.

aanmaken, [ontginnen], anmaoken, van land = ontginnen; Gron. toumoaken.

aanmeten, anmeten, in: ’n nei buisien anmeten = een pak slaag geven.

aannemen, annemen, na mondeling examen, enz. tot lidmaat aannemen; hij is anneumen = hij is lidmaat; ook Gron.; anneumen worden = zijne belijdenis afleggen.

aanpalen, [aan een paal vastbinden], anpalen, aan een paal vastbinden, bv. van een schaap, om het zoo te laten weiden; Gron. anturen.

aanraden, [raad geven], anneraonen, aanraden.

aanreden, [in gereedheid brengen], anreeden, het garen voor linnen en wollen stoffen zelf spinnen. Wat het linnen aangaat is alles eigen gereed, want men heeft het vlas zelf verbouwd, het garen zelf gesponnen en het door den dorpswever geweefd linnen zelf gebleekt.

aanroepen, [uitroepen], anroepen, aanroepen , in: de zaak of de partijen anroepen = op de rol of terechtzitting uitroepen.

aanslaan, [wortelschieten], anslaon, aan den groei komen; de klaover slat an = de klaver komt op; Gron. ansloagen. (v. Dale: aanslaan = vatten, op nieuw beginnen te groeien, van boomen en heesters, die verplant zijn.)

aanslag, [bezigheid, werk; materiaal voor werk], anslag, bezigheid, werk; ook Gron. – Oostfr. anschlag = stof, voorwerpen voor den arbeid.

aanslag, [omslag, wijdloopigheid], anslag, omslag, wijdloopigheid.

aanspreken, [bezoeken; toespreken, troosten], anspreken, aanspreken , bezoeken, bv. van zieken, kraamvrouwen, enz.; kraom anspreken = eene kraamvisite afleggen. Gron. anspreken = zieken en kraamvrouwen een kort bezoek brengen; ook Overijs. NHoll. – Oostfr. anspräken = bezoeken, verouderd in ’t HD. – Kil.: aenspreken = toespreken, troosten; Hooft: aanspreken = bij iemand aangaan om met hem te spreken.

aanstaarten, [met de staarten aan elkaar vastmaken; voortdrijven, aandrijven], anstaorten, aanstaarten, de paarden met de staarten aan elkander vastmaken, om ze bv. ter markt te brengen. Ook = voortdrijven, aandrijven.

aansteken, anstikken, in brand steken, aansteken.

aanstemmen, [bepalen, afspreken; benoemen], anstemmen, aanstemmen, bepalen, afspreken. Ook = benoemen.

aanstonds, anstond, astond, (klemtoon op: stond), terstond, dadelijk; Gron. anstons (v. Dale: aanstonds = terstond, dadelijk, onmiddellijk.)

aantijgen, [gaan, beginnen], antiëen, tieën, in: te werke tieën = aanvangen, aan het werk gaan, met iets beginnen.

aantrekken, [vastloten, een dienstplichtig nummer trekken], antrekken, vastloten = annelöten.

aantrekken, [aankleden], antrekken, aankleeden.

aanvallig, anvallîg, vet, vruchtbaar, bv. van een akker.

aanvallig, anvallig, 1. vrijpostig, lastig, indringend, bv. van bedelaars die wel durven vragen. 2.van dieren gezegd die onverhoeds aanvallen.

aanvoeden, [aanfokken van vee; vet mesten], anvoeden, aanvoeden, aanfokken van vee; ook = vet weiden, of vet mesten.

aanvriezen, [voortgaan met vriezen], anvreezen, op nieuw beginnen te vriezen. “As olde leefde nummer roest, Zal ’t wel op ’t olde ies anvreezen,” zooveel als: verbroken liefdesbetrekkingen worden licht weer op nieuw aangeknoopt. Gron.: op old ies vrust ’t licht.

aanwaren, [hoeden, beschermen], aonwaoren, in de Zegsw.: die kan zijn egge wel oanwaoren = die kan wel voor zich zelven zorgen.

aanzelen, [vastbinden], anzeelen, zie: zeelen.

aanzetten, [aanfokken], anzetten, aanzetten, aanfokken, ook Overijs.

aanzweren, [bezweren, met een eed bevestigen], anzweren, aanzweren , bezweren, met een eed bevestigen.

aardappel, earpels, èrappels, eerpels, eerappels, èrpels, aardappelen. Westerw. eerpels.

aardappelbouw, [aardappelteelt], earpelbouw, aardappelteelt.

aardappelgat, [kuil in de grond waarin aardappels worden bewaard], earpelgat, kuil in den grond, met aarde en stroo overdekt om daarin de aardappelen te bewaren in den winter, Gron. eerdappelgat.

aardappeljassen, [aardappelen schillen], earpeljassen, aardappelen schillen, Gron. eerdappeljassen.

aardappelkrabben, [aardappelrooien], earpelkrabben, aardappelrooden.

aardappelmaal, [maaltijd van aardappel], earpelmaol, zie: maal.

aardappelmalen, [maaltijd van aardappel], aardappelmalen, aerpelmalen, zie: maal.

aardappelmesje, [mesje waarmee men aardappelen schilt], earpelmessien, earpelschoondertien, mesje, waarmede men aardappelen schilt.

aardappelranken, [ontdoen van aardappeluitlopers ], aardappelrangen, aerpelsrangen, zie: rangen.

aardappelschonertje, [mesje waarmee men aardappelen schilt], earpelschoondertien, zie: earpelmessien.

aardappelsmaak, [goede smaak], earpelsmaok, de moesies hebt vro een earpelsmaok = de muisjes hebben vóór zij volgroeid zijn een goeden smaak.

aardbei, earbeien, earebeien, aardbeziën, Gron. eerbeien, eertjebeien.

aardbult, [aardhoop], eerdbulte, aardhoop; een eerdbulte maken = aarde tot een grooten hoop samenbrengen om later met de mest te vermengen.

aardig, aorîg, (aardig) = tamelijk; aorig goed = vrij goed; ook Gron. Ook voor: zeer; dan heb wij ’t aorîg drok.

aardigheid, [het aardige van iets], aordigheid, voor: zin, lust, behagen; “om hier in de braandende zunne te gaon liggen, he ’k ook niet veul aordigheid an,” – “ik heb glad de aordigheid van ’t deenen of.” Ook Gron.

aardzwaluw, [soort vogel], eerdzwalve, soort van kwikstaart. Zie ook: veldakster, en: wipstartien.

aars, neers, aars, achterste, ook Gron. Oostfr. Neders. Zegsw. de neers veur de toen trekken = zich niet durven uitlaten of bloot geven. De n is voorgevoegd als in: noom, narm, nelleboog, enz. Oudtijds schreef men, even verkeerdelijk, naars, voor: aars.

achteren, [aan de achterzijde], achtern, in ’t achtern wezen = ten achteren zijn; ook Gron.

achterhek, [deel van een wagen, het sluithek], achterhek, aagterhek, deel van een boerenwagen, het sluithek. Gron. achterrik. Zegsw.: Hij hef het achterhek mee gekregen = hij heeft een blauwtje geloopen, dus: ’t achterhek kriegen = afgewezen worden.

achternaam, achternaom, toenaam, familienaam. Gron. achternoam, stam, tuttel.

achterrad, [achter elkaar, opvolgend], achterrad, achter elkander, opvolgend. (Met den klemtoon op rad.) Gron. = achtereen en telkens hetzelfde.

achterste, [laatste ], achtste, voor: achterste, laatste.

achtersteek, [steek waarbij telkens de naald wordt ingestoken op de helft van de voorgaande steek], achtersteek, in de Zegsw.: met ’n achtersteek neien = zijne meening niet ronduit zeggen; een slag om den arm houden.

achteruit, [achterhuis ], achteruut, de belendende keuken of kamer van het woonvertrek; ook: het achterhuis, en niet zelden voor: schuurdele; zie ald.

adder, edder, adder.

adderblad, [soort plant], edderblad, edderloof, varenkruid.

adderolie, [olie waarin men een adder heeft laten sterven], eddereulie, (adderolie) = raapolie waarin men een adder heeft laten sterven. Zij wordt tot heelen van wonden gebruikt.

ademhalen, [ademen], aomhalen, ademhalen.

aderlaten, aderslaon, aderlaten.

advocaat, affekaot, advocaat, Gron. afkoat.

af, of, af; die vlegel is of; ook bij samenstellingen. Ook Gron.

afbonken, [bij bonken afsteken en wegnemen], afbonken, de bonkaarde afsteken; zie: bonkaarde.

afbreken, [verkopen], afbreken, verkoopen, bv. van vee.

afdoen, [afladen, wegnemen], afdoen, ofdoen, afladen, van de plaats nemen van hooi, zaad, enz.

afgaan, [verminderen in waarde, gezichtsverlies lijden], afgaan, ofgoan, verminderen in waarde; ook = afnemen in krachten; hij is drok aan het afgaon = zijn toestand verergert zeer.

afgestorven, [door sterven verloren gaan], ofestörven, (afgestorven), voor: sterven. [zo in bron]

afgraven, [door het graven van een scheiding afzonderen], afgraoven, ofgraoven, inzonderheid het afscheiden van een stuk, kamp, van de gemeene esch, het afsluiten daarvan door greppels, slooten of wallen.

afgunstig, [jaloers, ijverzuchtig], afguestig, ofguestig, afgunstig.

afhang, [helling, glooiing], afhang, ofhang, helling, glooiing, ’t HD. Abhang.

afhangen, [hellen, glooien], afhangen, ofhangen, hellen, glooien.

afkomen, [zich van een plaats verwijderen om ergens anders te komen], afkomen, ofkomen, zie: komen.

aflaat, [uitstekend deel van een gebouw], aflaat, aflaot, oflaot, uitspringend gedeelte, aanhangsel eener woning, inzonderheid aan het achtereinde uitgebouwd. Zie: kubbing, uitlaat.

aflangen, oflangen, afsteken, geld geven.

afleggen, [afnemen, verzwakken, verliezen], afleggen, afnemen, verzwakken, van een zieke; hee leg finnig af = hij verergert hand over hand.

afleggen, [verliezen, het onderspit delven], ofleggen, verliezen, het onderspit delven; dat mōs hij daor tegen hōm afleggen. hij moest het tegen hem verliezen. Ook in zake van vrijerij, en zooveel als: een ander werd hem de baas.

aflezen, [afkondigen], ofleezen, afkondigen, als vroeger na afloop der preek geschiedde, dus = kundîgen; zie ald.

aflonen, [dienstboden ontslaan en bij de dag afbetalen], afloonen, ofloonen, dienstboden vóór Mei ontslaan en bij den dag afbetalen. Ook Gron. Overijs.

afmaken, [wegnemen, afnemen], afmaken, ofmaoken, zie: maken.

afnachten, [afscheid nemen], afnachten, ofnachten, afscheid nemen, vaarwel zeggen.

afpiegelen, [vermoeien, afmatten], afpiegeln, ofpiegeln , vermoeien, afmatten, uitputten, NBrab. af- of uitpegelen.

afpietsen, [afrossen, afranselen], ofpietsen, maken dat men zooveel mogelijk arbeid van een werkman gedaan krijgt. Eigenlijk zooveel als: hem met de zweep (HD. Peitsche) drijven (peitschen).

afplaggen, [de plaggen of zoden afsteken], afplaggen, ofplaggen, de plaggen of zoden afsteken, stikken, Overijs. plaggen, NHoll. afzoden. Dr. Landr. (1712) IV, 16: afplaggen.

afraden, ofraod, (het) afraden) deur ’t ofraod = door het afraden

afrennen, [aflopen], ofrunnen, afloopen; en zoo runt de boel of = en zoo loopt het af, dat is het einde van ’t lied. (Gron. runnen = hard loopen, van paarden steeds: droaven.)

afscheiden, [scheiden], ofscheiden, scheiden.

afscheren, ofschieren, zie: afschieren. [zo in bron]

afschinnen, [afschilferen, loslaten van de schin], afschinnen, ofschinnen, afschilferen, loslaten van de schin.

afslaan, [afgieten], afslaon, ofslaon , voor: afgieten; de aerpels afslaon = het water van gekookte aardappelen laten wegloopen; ’t water afslaon = zijn water loozen, wateren.

afstandig, [tandeloos, oud], afstandig, ofstandig, tandeloos; afstandige bol = oude stier.

aftandig, [de tandwisseling geheel voltooid hebben], oftandig, zegt men van een dier dat het wisselen gedaan heeft.

aftellen, [al tellend afnemen], aftellen, oftellen , kijven, afrekenen.

aftrekken, aftrekken, oftrekken , afhalen, in: het bed aftrekken, ook Gron. Overijs.

aftrouwen, [scheiden], aftrouwen, oftrouen , echtscheiden, Gron. oftrouen.

afvaren, afvaren, ofvaoren , verhuizen, vertrekken, van dienstboden of huurders. Dr. Landr. (1712) II, 7: afvarende Meyers. Vergel. het Gron. ofvoarend geschenk, ook anvoarend geschenk = afgaand, en: aankomend geschenk.

afwerken, [voltooien], ofwarken, voor: gedane zaken maken, de zaken tijdig afdoen.

afzakken, [verminderen], ofzakken, van den regen, van de pijn = verminderen; ook Gron.

afzetten, [te vroeg ter wereld brengen], afzetten, ofzetten , vóór den tijd werpen. In Gron. wordt het alleen van paarden en koeien gezegd.

al is, [alles is], aal is, zie: aol is. [zo in bron]

al zijn dagen, [uitroep van verwondering], al zien daogen!, soort van interj. die eene verwondering uitdrukt; jas, al zien daogen! ’k zag hom zitten, zooveel als: wat was dat een gelukje! enz. Het Gron. heeft: ’t gong al zien doagen goud = ’t liep gelukkig goed af. (v. Dale: wie heeft dit nu al zijn dagen (= ooit) gezien?)

albedil, aopedril, albedil.

algemeen, algemeen, (het) volk; “deur dat ’t algemeen dat zoo zee.”

allebei, [het een zowel als het ander], aalbeid, (alle beiden) = beiden. Gron. albaid, albaide.

alleens, [eveneens, gelijkelijk], allees, alleens, ’t zelfde, gelijk, bv. krek allees = juist gelijk; ook = onverschillig; ’t is mij allees = ’t kan mij niet schelen; “Alleens wat tusschen beiden stun.” Staat voor: al eens, (al eender.)

allemaal, alemaol, alle, allen, Gron. altemoal.

alleman, [iedereen], aolman, allen, alle man.

allenig, alleenig, allennig, allennîg, alleen, zonder gezelschap, of: zonder hulp, Gron. allèn, allènnig. Ook = slechts. HD. alleinig.

allerdeegs, [zelfs, ook], alderdeegs, allerdeegs, zelfs, ook Gron. Ook = in allen gevalle, niettegenstaande, in weerwil van, ten spijt van, ten spijt van, evenwel, alsmede = inderdaad.

Allerheiligen, Allerhilgen, Allerhillîng, Allerheiligendag, als tijdsbepaling; mit Allerhilgen = den 1 November. Ook Gron.

almangs, [somtijds, bijwijlen], almanks, alsmanks, asmangs, smangs, manks, mangs, somtijds; ook = zelfs. Westerwolde (Gron.) altmangs = soms, nu en dan; Twente mangs, manges, Neders. allmangs, allmangst. somtijds, wel eens, nu en dan; “Mien wief – Is mangs bedreuft te pas” = – is soms zeer droefgeestig. Gron. (WW.) altmangs, Overijs. (Twente) mengs, manges, Neders. allmangs, allmangst = soms.

almogend, almeugend, allemeugend, almeugendst, almeugens, als versterkend bijw.: almeugend lang, ’n almeugendst raor geval. Staat voor: almogend, waarvoor in Gron. almachtig, allemachtig, als interj. en ook als bijw.

als, as, als, en = dan. Ook Gron. Friesch NBrab. ZHoll. Oostfr. Neders. Holst. Westf. Noordfr. Oudfr. – Eng. as = even als. Zie: dan.

als ik, [als ik], a’k, als ik; a’k et dos wagen = als ik durfde doen. Ook Gron.

als je, [als u, als men], ai, a’j, als gij, als men, ook Gron. Staat voor: als ie.

als wij, [als wij, dat wij], a’w, (als wij) = dat wij; ’k wol a’w den kèrel niet te dörschen had hadden. Gron. awwe, as wie = als wij.

altemet, [zo nu en dan], altemet, altmets, smets, assmets, asmets, somtijds, en = zelfs, ja zelfs. Oostfr. altmetts, alsmetts, ’s metts = somwijlen, Gron. assmis, smes, Geld. as mins. (v. Dale: altemet, altemets (gewest) somtijds, soms, nu en dan). soms, zelfs, ja zelfs. Gron. assmis, smes = soms; ook = misschien, wellicht; Over-Betuwe as mins; Oostfr. altmetts, alsmetts = somwijlen. al te met, soms, ook Gron. assmis; smes = misschien, wellicht; soms; Over-Bet. as mins; Oostfr. altmetts, alsmetts, ’s metts = somwijlen.

altijd, aît, voor: altijd. Ook wel in Gron.

ander, aer, aar, ander; “As de eene druppel liekt op d’aer.”

anderdaags, [elke tweede dag, om de andere dag], aanderdag, den anderen dag. Zie: anderdagsaovends.

anderdaags, [onlangs, kort geleden], sanderdaogs, onlangs. Gron. N.Holl. anderdoags = vóór eenige dagen, kort geleden, onlangs.

anderdaagsavond, [elke tweede avond, om de andere avond], anderdagsaovends, de avond van den volgenden dag; ook Gron.

anderlui, [een ander persoon, iemand anders], aanderlú, aanderlue, zie: anderlú. [zo in bron]

andermans, [van een ander, van iemand anders ], andermans, Zegsw.: andermans boeken zint duuster te lezen = over de zaken of gedachten van een ander kan men moeilijk oordeelen.

anders, ans, aens, aans, anders; Gron. ans.

andersom, ansum, aansum, ansumme, andersom, het tegengestelde. als imperat. = omkeeren, omwenden.

andertijds, [voorheen; onlangs, laatst], sandertie, voorheen, in vorige dagen of tijden; ook = onlangs, laatst. (tie = tijd, dus letterlijk: op den anderen tijd. Vergel. tieën.)

apart, ampart, alleen, alleen staande als bv. in den vreemde: “Maor ’k leuf, ze blieft ampart neet lang In dat rumoerlîk land.” (v. Dale: a part, bijw. = ter zijde, alleen, afzonderlijk.)

arbeiden, [werken], aarbeien, arbeiden. Gron. arbaiden.

arbeidersmens, [persoon dat arbeid verricht], arbeidersmensken, mannen en vrouwen tot den dagloonersstand behoorende; Gron. arbaidsmensen.

aren, [in de aren komen], ooren, aren.

arks, [vel], harst, harrest, vel (papier). Gron. harst, harks, harkens, arks, ast; boog; OGron. arckest, Overijs. arksel, Geld. arksel, harksel, Oostfr. arsel, assel, Deensch Zw. IJsl. ark. Lat. arcus = boog, gewelf, enz., van daar ’t HD. Bogen, Gron. boog; harst enz. van: arcus.

armblok, [offerbus voor de armen], armblok, zie: offerpad.

armenbuidel, armbuul, buul, fig. voor: armbestuur; echte ingezeten koomt hier haost nooit aan de armbuul = echte ingezetenen vragen hier bijna nooit onderstand van de diaconie.

armpaal, [object in het middenpad van de kerk], armpaal, zie: offerpad.

arrekatters, [wonderlijk, raar], arrekatters, bvnw. = wonderlijk, raar; “van de foezel worden ze zoo arrekatters in de kop.” Van: arre, Gron. harre, teeken van walging, zooveel als: harregat, harrebasses (= ajakkes), eigenl. basterdvloek, gebruikt als interj. en: katters = katterig.

Assen, Assen, Veelal houdt men ’t er voor dat Assen zijn naam ontleent aan esch. Wij wagen het te denken aan het Lat. as = eenheid, een op zich zelf staand geheel, het eenig en ondeelbare iets, een ding, wezen of schepsel, dat van al het andere is onderscheiden. Hieruit werd o.a. geboren het Oostfr. assel = zode, opperhuid van den bodem, en asseltörf = turfzode, zodenturf.

astrant, astrant, scherp, bits, vinnig; ook Gron. Friesch astrant = vrijpostig; Oostfr. astrant = trotsch, bits, kort aangebonden; Neders. asserant, astrant = scherp, aanvallend, brutaal. Van het Lat. adstratum, asstratum = wegwerpen, op den grond gooien, van ad en sterno, in vijandigen zin.

avond, ’t aovend, hedenavond, Gron. toavend. Staat voor: te avond.

avond, aovens, des avonds; ook Gron.

avonturen, [wagen, ondernemen, beproeven], aventuren, wagen, ondernemen, beproeven. Ook Gron.

avontuur, aventuur, kans; zij had niks gien aventuur = (het oude mensch) had geen kans op herstel; daor is niet vol aventuur op = daarvoor bestaat weinig kans. Gron. oaventuur.

baander, bander, baander, bandzer, banzer, de groote deur eener schuur om het graan in te rijden; unnerbaander = de onderdeur van den rechterkant eener baander; bovenbaander, het bovengedeelte. – In een gedeelte van ’t Oldampt en in Westerw. banzerdeur = de grootste der schuurdeuren, Friesch banders, Overijs. bansdeur, ook: baandeldeur. Neders. banse, eene schuur; HD. Banse, gedeelte eener schuur waar het graan geborgen wordt. Het woord moet tot: binden, in den zin van samenvoegen, vlechten, gebracht worden. De oudste huizen toch bestonden uit wanden van gevlochten teenen, met leem of klei dichtgestreken. Vergel. banden.

baanderdeur, banderdeur, bander, schuurdeur, doch alleen ter onderscheiding, bv. van: zijdeur.

baandereinde, [achterste gedeelte van de schuur], banderèn, achterste gedeelte van de schuur.

baanderhoek, [hoek van de schuurdeur], banderhoekies, hoekjes van de schuurdeur. Zie: bander.

baanderstraat, [straat die naar de baander leidt], baanderstrate, zie: banderstrate.

baanderstraat, [straat die naar de baander leidt], banderstrate, straat die naar de bander leidt.

baanhouder, [een bolleboos, een hele baas], baonholder, banjert, een bolleboos, een heele baas.

baanhoudster, [een bazin], baonholster, eene bazinne.

baar, barve, draagbaar, lijkbaar, Gron. barve, dragbarg, droagboar, Oostfr. barfe, barf, berve, berrie; Zeel. baere, berrie, Maastr. berie. Van ’t oude: beren = dragen, MNederd. baren, beren, Oudfr. bera.

baar, baore, draagbaar, doodbaar = barve; zie ald.

baar, barfd, bloot; met barfde heufd = met ontbloot hoofd. De jongens ten platten lande mogen des voorjaars niet barfd voets loopen, vóór zij den ooievaar gezien hebben. Vergel. barrevoets, en ’t Gron. dragbarg, alsmede: barve.

baasspreker, [welsprekend persoon], baospreeker, flink redenaar, van een predikant gezegd. Het Gron. kent: boaskerel, boasvent, maar meestal schertsend.

babbelguigjes, babbelgoegies, malligheden, gezochte tegenwerpingen. Gron. babbelguugjes, babbelgugies = gekheden, vooral in bewegingen met de handen en gezichten trekken bestaande, grappenmakerij ten koste van anderen, voortkomende uit dartelheid; Zeel. babbelguesjes = kwinkslagen, gekheden om iets bespottelijk te maken; ook = tegenspraak; Oostfr. babbelgütjes = gekheden, narrenstreken. (v. Dale i.v. guig: babbelguigje = ijdele praat; zotte kuren. Van: guig = bespotting, grimas, kuur, en: (ge)babbel.

bagge, [fluim], bagge, fluim, met name te Schoonebeek.

bagge, [bijwoord van versterking], bagge, als. bijw. van versterking, in: bagge warm = buitengewoon, drukkend warm, van het weder gezegd; ook = warm. Gron. bagge = drukkend zwoel; in de Marne = vadsig, lui. HD. bähen = warmen, van den stam: bak, voor: warmte, hitte, waarvan o.a. bakeren, en: baker.

baggeren, baggeln, baggern, (zich) bakeren, van kinderen of hoenders in het zand; ook Overijs. Vergel. bagge.

baggeren, [morsen; zeveren, kwijlen], baggeln, 1. morsen. 2. zeveren, kwijlen.

bakje, bakkien, kroegterm voor: glaasje; tracteeren op ’n bakkien jannever.

bakstallig, [halsstarig, balsturig], bakstallig, halsstarrig, balsturig. Het Gron. bakstaf, bakstallig, Oostfr. bakkstaff = met tegenzin tegen eene spijs vervuld, door te veelvuldig gebruik. Dit zou komen van: bakken = wangen; eigenl. stijfheid van de kinnebakken.

balecht, [aan beide kanten scherp], balecht, balekt, (klemtoon op de 2de lettergreep), in: hij wet zien mes balecht = maakt zijn mes aan beide kanten scherp.

balg, [lichaam, huid], balg, voor: lijf, huid, lichaam; “ik van nijs hom de honden weer op de balg stöt” = hem op nieuw hem de honden weer op het lijf jaagde. Eigenl. balg = buik; vergelijk: blaasbalg en ’t Gron. zwambalg = zwemblaas.

balk, balken, de schuurzolder. In Gron. is: peerstalbalk = de zoldering boven den paardenstal.

balkenladder, [zolderladder], balkenladder, ladder, die tot den schuurzolder leidt. Zie: balken.

balkhaas, [kat], balkenhaose, spottenderwijs voor: kat. Gron. balkhoas, Overijs. balkenhaze, Oostfr. balkhâse. (Niet aldus omdat zij op de balken van het huis rondspringt, maar zich, vooral in boerderijen, op den zolder ophouden.)

baloor, [ongezeglijk persoon], baloor, ongezeggelijke vent. Gron. baloorn, baloar, baldoar = baloorige jongen. Van ’t oude: bal = kwaad, boos, en: oor. Vergel. het Gron. dōdoor, mietoor, en het Nederl. wijsneus, goedhals, stijfkop, enz.

balslaan, [soort balspel], balslaon, zie: Sinte Peter den bal uitslaan.

balsturig, balsturig, woest; ’n balsturîge wind = een harde wind.

bam, [grassoort], bam, zekere grassoort. Zie: meelzaod

bambeer, [een woest, ruw persoon], bambeer, wambeer, een woest, ruw man, een schreeuwer.

bamberig, [woest, ruw], bamberîg, wamberîg, woest, ruw; ook = kleinzerig, gevoelig voor pijn. Gron. bamberîg, bieberîg, wieberîg, zooveel als: over kleinigheden, bv. ongelukjes, veel leven maken, ook: lichamelijk teergevoelig zijn. Oostfr. Neders. bibärig = gek, schuw, vreesachtig, verlegen. – berig behoort tot: beren, zich gedragen, aanstellen, zich den schijn geven, waarvan ook: gebaren; bamberîg, daarvan de verbast. wamberîg, op zijne beurt uit: bieberîg, ontstaan; bie = bij = nevens, daarboven, zooveel dus: bieberig = overtollige gebaren, geluiden, enz. makend.

band, band, bindstroo waarmede de rogge tot schooven wordt gebonden; ook Gron. – Sprw. ’t Kan beter van de zak als van de band = de bemiddelde kan beter betalen dan de behoeftige. Gron. ’t Ken beter van de schoof as van de band.

banden, [binden], banden, binden, inzonderheid het gemaaide tot schooven binden, van een band voorzien.

bangigheid, bangîgheid, bangheid, bevreesdheid.

banjeren, banjern, beiern, in: het banjert, of: het beiert er om = het dingt er om, ’t scheelt in allen gevalle maar heel weinig; bijzonder bij ’t spelen, om te kennen te geven, dat het doel bijna bereikt of getroffen is. Gron. bantjen, banjern, slingern; ’t bantjet, enz. d’r om, ook: ’t lopt’r om. Er kan hier gedacht worden aan een band of eene koord, die, als een slinger in beweging gebracht, zich ovaalswijs beweegt om één punt.

banjert, [een bolleboos, een hele baas], banjert, zie: baonholder.

banrogge, [zekere roggepacht], banrogge, zekere roggepacht.

barde, [turf], barde, zware, harde turf uit de Oostermoersche venen.

bark, bark, baark, eikenschors. In de 12de eeuw zou dit uit Munster en Bentheim in Drente zijn ingevoerd. Gron. bark = run, gemalen bast van den eikeboom, Zw. barkmjöl. Kil. berck, barck, borck, Oostfr. Osnabr. Deensch, Zw. bark = boomschors.

barkschiller, [persoon die boomschors schilt], barkscheller, baarkscheller, zie: iekscheller.

barstend, barstend, als versterkend bijw.: ’t is al zoo barstend laete = ’t is heel laat; “ho barstend dat Jan’s volk daor tegen zint.” Gron. barstend drok = geweldig druk.

bats, [billen], bassen, billen of bouten, zoowel van menschen als dieren; ook Overijs. – Gron. bast, bastje = bil van een geslacht dier, boutje, Stad-Gron. bassien; ZLimb. bats = runderbil.

bats, bats, als interj. = klets! plof! ook Gron. – Neders. bats = slag, stoot; Oostfr. battse = oorveeg.

bats, bats, slag, stoot. AS. Eng. bat, batte, Iersch batta, Fransch baton, van het Celt. baedda = slaan. Zie: bats 1.

bats, bats, trotsch. Gron. bats, batsk = zwierig, in ’t oog vallend rijk gekleed met trotsche houding; ’n batse maid, vrou = een meisje, enz. dat het er op schijnt gezet te hebben om uit te blinken, en zoo hecht men daaraan licht de beteekenis van: trotsch, stout, zooals bij Camphuysen voorkomt. Het Drentsch heeft bv.: wat komp hij er bats angaon. Overijs. batsch = trotsch, hoogmoedig, bij Hooft. = trotsch, spijtig; norsch, hevig; weerbarstig, hardnekkig; Oostfr. battsk = ijdel, pronkzuchtig, eig. = trotsch, hoogmoedig. (v. Dale: batsch = trotsch, trotschelijk, overmoedig.) De algemeene beteekenis van het woord zal zijn: zucht om zich boven anderen te verheffen, uit te blinken, en tot den stam: bat (daarvan: beter) gebracht worden.

bats, [regenbui, onweersbui], batse, regenbui, onweersbui.

batterij, batterij, in: “wichter die heur niet zoo veul op de batterij vertoont” = meisjes, die weinig de publieke vermakelijkheden bezoeken. Gron.: iets op batterei brengen = op ’t tapijt, te berde, ter tafel brengen; met iets op batterei komen = er mee voor den dag komen, ’t laten zien.

batterink, [tol], batterink, battink , tol, die niet wordt gezweept.

bazelen, bazelen, bazen, droomen, hoorbaar droomen. (v. Dale: bazelen = ijlen, razen, onsamenhangende taal spreken.)

be-, be, Weglating van dit voorvoegsel: heurde (behoorde). Ook Gron.; bij Kil. o.a. gheeren, begheeren; lofte, belofte. Ook in het Nederl. niet ongebruikelijk: loonen = beloonen; hoeven = behoeven, enz.

beantwoorden, [antwoord geven op], beantwoorden, als vader of getuige (peet) de vragen naar ’t doopformulier met ja beantwoorden; zien bes hef hōm beantwoordt, zegt men van een kind, wiens grootvader in plaats van den vader op de bedoelde vragen heeft geantwoord.

bed, bed, bedde, (bed). Zegsw.: hie hef ’t wief in ’t bedde = zijne vrouw is bevallen. Is eene vrouw onder bijstand van de naoberwieven (buurvrouwen) in de kraam gekomen, dan moet de man de blijde boodschap rondzeggen, meestal in den vorm: ’k wol oe (of: dei) kommen zeggen, da’k oeze (bv.) Grietien in ’t bedde heb. Podr. II, 97. Het Gron.: in ’t warm ber leggen = in de kraam zijn.

beddenbuur, [stof waarvan het overtrek van een bed wordt gemaakt], beddebuur, buur, beddetijk, veelal van grove stof, waarvan het eerste overtrek van een bed wordt gemaakt. Gron. berbuur, Oostfr. bure; Neders. büren (voorwerpsn.) = een overtrek, en zoo: bedsbüren, en: kussenbüren; Holst. bürenwark = beddetijk, als stof. – Het Fransche bure, eene stof tot bekleeding van lessenaars, en daarvan: bureau.

bede, bêe, (bede); verzoek aan de buren om hulp tot het een of ander, bv. tot aanvoering van turf, van bouwstoffen bij vertimmering, enz., Overijs. bededienst; – iets te bêe doen = hulp verleenen zonder geldelijke belooning, evenwel in afwachting van een onthaal, dat bedebier of bêebier wordt genoemd. De verplichting tot deze hulp behoort tot de naoberdingen. Zoo neemt bv. eene huismoeder, die niet altijd bij machte is heur egen vlas te braken, hekelen en spinnen, hare toevlucht tot de zoogenoemde bêeën, zij verzoekt helpers ter braak-, hekel-, en spinbîe. Bij de eerstgenoemde komen alleen ongehuwde, bij de andere gehuwde vrouwen te pas.

bedebier, [onthaal dat een boer gaf aan zijn buren die hem op zijn verzoek bij iets behulpzaam waren geweest], bedebier, beebier, zie: bee, en: zeg.

bedekoppel, [personen die zonder geldelijke beloning bij iemand werken], bêekoppel, gezelschap & volks dat men tot dienstverleening te bêe heeft. Zie: bêe, en: koppel.

bedorre, [hals over hoofd], bedor, bedorre, zie: hōrrebedōrre.

bedroesten, [overbluffen], bedroesten, overbluffen. Zie: droestkop.

bedtijd, [tijd om naar bed te gaan], beddegaonstied, de tijd wanneer men in een huisgezin gewoon is naar bed te gaan, ’t Gron. bergoanstied.

beëmen, [besproeien, bevloeien], beëemen, besproeien, bevloeien, vooral het voorjaars onderwater zetten van hooiland. Van: ae, au, a, Oudfr. â, AS. aha, Ouds. aha, OudNoorsch â, Zw. oe, OHD. aha, MHD. ahe, Goth. ahva, Lat. aqua, Fransch eau.

beers, [teellustigheid van wijfesvarken], beers, beersch, teellustigheid van wijfjesvarkens, Gron. roezîg. Eig. naar den beer verlangende. Als het Gron. bōlsch, bōls, van: bōl. (stier). Zie: ruisch, roezîg.

beest, beesten, beest, 1. voor: beesten, nl. koeien; eveneens: de peerd = de paarden; de schaap = de schapen. 2. koeien, Gron. bijsten, Geld. beesten, Zeel. beest, koebeest, Gron. koubijst, Oostfr. Neders. Holst. beest, kohbeest = rund, koe; jong beest = enter = enterbeest; zie ald.

beestenheer, [herder], beestheer, beestenheer, koeherder, Westerw. kouheer.

beestenkoper, [veekoper], biestekooper, veekooper, koekooper.

beetje, beechien, beetje, weinigje.

beetje, biet, een weinigje, een stukje. Gron. biet, bietie = klein stukje, kleinigheid. Staat voor: biet, Oostfr. bit = afgebeten brokje. Zeeuw.Vlaand. bitje = weinig.

bef, beffies, hemdkraagjes van fijnere stof dan het hemd zelf.

begaanheid, [begaan zijn, meewarig zijn], beganigheid, medelijden, meewarig zijn. Zooveel als: begaan zijn met het leed van een ander.

begaffelen, begaffeln, beredderen, bedisselen, in orde brengen.

begaven, [begiftigen], begaven, begiftigen. (v. Dale: begaven = met natuurgaven voorzien; meest in den lijdenden vorm: begaafd zijn.)

begaziemaker, [pretmaker, vrolijk persoon], begaziemaker, pretmaker die een gezelschap kan doen lachen, een vrolijke vent; ’s avonds op ’t pad was hij de grootste begaziemaker.

begeving, [dading, compromis], begeving, dading, compromis. Kil.

begieren, [door gierigheid besparen], begieren, in de tautol.: begieren en begraopen = door gierigheid besparen. Ook Gron. dat ook heeft: gieren en groapen; groaper, en: groaperg = inhalig.

beginnen, begunde, begon; ook Gron.

begrafenishoed, [begrafenishoed], begraffenishood, hooge hoed, hoed diede mannen bij begrafenissen dragen.

begrapen, [door gierigheid besparen], begraopen, zie: begieren.

begroeid, [met planten bedekt, met vuil aangeslagen], begroeid, Onder begroeide uitspraken of vonnissen verstaat men zulke die kracht van gewijsde hebben verkregen. Volgens Mr. J. Pan vermoedelijk van het gras der kerkhoven ontleend. Neders. begrojen = met gras begroeien. Zie Dr. Landr. (1712) II, 75.

behouder, [houden], bedolder, zie: holder.

beide, beient, metʼn beiden , voor: beiden, met z’n beient; een van oez beient. metʼn beiden = met ons beiden, Staat eigenlijk voor: met zʼn beiden.

beiden, ebeid, beun, gewacht; he hef effen ebeid = hij heeft eventjes gewacht. Van: beiden = wachten, toeven.

beien, beeën, week en zacht, lenig en buigzaam maken. Vergel. het HD. bähen.

bejaagd, [waarop jacht gemaakt wordt], bejacht, voor: gelegen: er is niks an bejacht = er is, of: er ligt niets aan gelegen. Ook Gron. en daar zooveel als: ’t heeft niet de minste waarde, daarom beteekent het verlies er van niets; wordt ook van personen gezegd. Aan de jacht ontleend, dus = niet waard om er jacht op te maken. Staat dus voor: bejaagd.

bek, bek, (voor: mond) in de Zegsw.: hōm (of: heur) is ’t spinrag ook nijt veur de bek wōssen = hij kan zijn woord wel doen, hij is niet op den mond gevallen. Ook Gron. maar voor: ’t spinrag ook nijt, gijn spinweb.

bekeukelen, [begoochelen], bekeukeln, begoochelen, Gron. d’oogen verkeukeln. Zie: keukeln.

beklemming, [het bezitten van of onderworpen zijn aan beklemrecht], beklemming, zie: beklemrecht.

beklemrecht, [geheel van rechtsregels die het recht van beklemming beheersen], beklemrecht, recht van beklemming. Mr. De Ruiter Zijlker geeft hiervan de volgende bepaling: Het is een zakelijk recht, om altoosdurend en erfelijk te gebruiken landerijen aan een ander toebehoorende tegen betaling van eene vaste en onveranderlijke huur; van vaste sommen bij verkoop, vererving of anderen rechtsovergang; van alle op het land liggende lasten en belastingen; gewoonlijk onder eene op het land staande en den meier toebehoorende behuizing en schuur – en wel tot zoolang niet des meiers erven ontbreken, of eenige andere bij de overeenkomst onderstelde oorzaak van caducitiet plaats vindt. Acad. Proefschr. p. 70. Het recht van beklemming is een eigenaardig, en met name bijna alleen in de prov. Groningen, in Friesland aan de Gron. grenzen, alsook, en meer, in Drente bekend recht, en wordt geregeld door zijne eigene bepalingen, bedongene voorwaarden en plaatselijke gebruiken; p. 74. De naam beklemming schijnt het verband tusschen ’s meiers huis en ’s eigenaars land aan te duiden: De landen, zeide men, waren onder ’s meiers behuizing beklemd. De naam bleef, ofschoon er thans niets vreemds in is, dat er eene beklemming op den grond wordt gevestigd, zonder dat er een gebouw op geplaatst is of wordt; p. 85. Volgens Dr. Volksalm. 1841 p 141 e.v. is in 1748 dit beklemrecht uit Gron. in Drente ingevoerd.

beklijfelijk, beklieflîk, bekliflîk, besmettelijk, Old. Westerw. bekliefelk, maar niet van huidziekten. Van: beklijven, eigenlijk: bekleven = aan vast kleven, de smetstof door overplanting doen beklijven.

bekonkelen, bekonkeln, door geheim overleg tot stand brengen. (v. Dale bekonkelen = door knoeierij bewerken.) Gron. beknokkeln.

bekvechten, [onenigheid hebben], bekvechten, zich met woorden tegen iemand verdedigen.

belijding, [verklaring die men aflegt], belijing, verlijding eener acte. Landr. I, 12, 28. Ook Gron.

belijftochtigen, [in levensonderhoud voorzien], belijftuchtîgen, lijftochtswijs of levenslang in vruchtgebruik geven. Landr. III, 51.

belt, [toponiem], belt, woonplaats der Witte Wieven. De sage is verouderd en van wege de duistere verhalen omtrent den oorsprong nooit algemeen geweest in ’t volksverhaal. Wèl de landmeters die schelmachtig hadden gemeten en dee met gleunîge kettens op de bloate arm dansten.

belt, belt, bult, hoop, Gron. bult. Vergel.: vuilnisbelt.

belukken, [uitvallen, ten gevolge hebben], belukken, uitvallen, ten gevolge hebben, ook Gron.

bemerken, bemarkens, bemaardkens, oordeel, inzicht; nao zien bemarkens = volgens zijn gevoelen. Vergel. v. Dale i.v. bemerken.

benedenvaldrijver, [scheldwoord voor godsdienstige fanaten], benaedenvaldrievers, schimpwoord voor godsdienstige dwepers.

bengel, [stuk hout of ijzer bevestigd aan dieren ], bōngel, 1. hout aan den hals der jachthonden gebonden; ook aan de pooten der paarden. (Zie Jachtreglem. 22 Mrt. 1791). Zegsw.: hij smijt ’r ’n bongel tusschen = hij stelt een beletsel in den weg, Gron. hij gooit ’r ’n bōngel (of: bungel) in. Gron. kruusbungel, houten voorwerp, soms in den vorm van een kruis, dat den jachthonden om den hals wordt gehangen; volgens art. 24 der Jachtwet van 1852. Ook (Gron. Geld). een soort van blok, dat men de paarden aan eene der voorpooten hecht, om hen te beletten over slooten te springen. 2. korte, dikke stok, soort van knuppel. Sprw. Dee ’n hond wil smieten kan wal ’n bungel vinden, ook Gron. de bōngel op de schooldeure hangen = de school, d.i. de buurtschool bij zomerdag sluiten.

bengelen, [plagen, tergen], bōngeln, plagen, tergen; “ze zōllen hōm (den veldwachter) bōngeln en de vonders op de wuppe leggen.” Het Gron. bōngeln, bungeln, dwarsbungeln beteek. dwarsdrijven.

bengelen, bōngeln, met een stuk hout werpen; koestannies bōngeln = kastanjes met een stok of stuk hout van den boom gooien.

benips, [schraal, mager, armoedig], benips, benipt, benapt, schraal, mager, sober, armoedig; hij kik benips to = hij ziet er mager uit.

benoemen, [noemen, een bepaalde naam geven], benumen, benuemen, zie: numen.

bent, bente, beente, veengras, Zwolle bentgras, Gron. piont, Oostfr. piünte, piunt, biunt, bente, Eng. bent, OHD. piunz, pinez, MHD. pinz. – v. Hall: bent = de blauwe Eenknoop, Enodium corruleum, elders bentgras, pionten, smeeltjes. Neerl Plantensch. p. 256.

bentspier, [stengel van het bent], bentespier, de stengel der bente, veengrashalm, Gron. piontspier. Zie: bente.

benzen, [verjagen, verdrijven], benzeln, verjagen, verdrijven, Gron. wegbenseln, d’roetbenseln = met veel gedruisch of een voorwerp verdrijven; bv. van jongens, hoenders uit een tuin, Oostfr. bendseln, bensseln; Overijs. benzen = aansporen, tot haast drijven. Moet tot: binden gebracht worden, waarvan: bindsel, in de beteek. van: het saamgebondene, in dit geval eene roede, waarmede men straf uitdeelt.

beppe, beppe, böppe, grootmoeder, Gron. bep, beb, beppe, doch alleen in gebruik bij de lagere klasse, Friesch beppe, Geld. bebbe, Oostfr. beppe. Het MHD. babe bet. oude vrouw, moeder.

bepreken, [Gods woord verkondigen], bepreken, in het predikambt bevestigen, de bevestigingsrede houden. Vergel. stoel.

bepunten, [met een lang, puntig ijzer de bodem onderzoeken om keistenen op te sporen], bepunten, eig. = met een puntijzer onderzoeken of er ook keien, enz. in den bodem aanwezig zijn; fig. = uitvorschen, iemands gevoelen trachten gewaar te worden. Zie: punten.

beren, ebeerd, (gebeerd) = bij den beer, mannetjesvarken, geweest, van de zeug gezegd.

beren, beren, hard roepen, schreeuwen; Gron. = veel onnodig en ongepast geschreeuw maken, ook: veel ophef maken over nietigheden, ook in NHoll. Het oude baren, beren = een sterk geluid voortbrengen; AS. berian, Oudfr. baria, Oostfr. Neders. baren, bären = luid roepen, schreeuwen, een klagend hulpgeschreeuw aanheffen, en: gebaar = geschreeuw, gehuil, misbaar, ook NBrab. (Gron. gebeer); Friesch beren, baren = zich aanstellen, gedragen, voordoen; Noordfr. da beere, Holst. beren. Vergel. t’ HD. Gebehrden.

berenburg, berenbörger, eene soort van bitter, getrokken op Berenburger kruiden; ook Gron.

bereppen, [hanteren, behandelen], bereppen, hanteeren, behandelen.

bereren, [schreeuwen, tieren], bereeren, rearen, rèrren, reeren, beren, geweldig schreeuwen; reeren as’n hofhond = schreeuwen en tieren als een bulhond. Ook = schreien, huilen; Bes begund’ zien best te rèrren; zu’j er neet um rearen? Gron. reeren = schreeuwen, hard roepen; ook = schreien, en = loeien van runderen; Geld. reeren = bulken of loeien van kalvers en koeien en voorts, fig. van menschen die wat hard schreeuwen en doorslaan. Kil. reeren = loeien; razen, schreeuwen, MNederl. = brullen, loeien; Oostfr. reren, rüren = roepen, schreeuwen, luid schreien, brullen; Westf. raeren = bulken: schreien van kinderen, Eng. to roar, HD. rören, AS. raran; Nederd. rooren. Het woord is klanknabootsend. ebeerd = gebeerd; hard geschreeuwd

bes, bes, besse, grootvader, ook bessien; “zien zusters en zien besse zint alle an de terîng hengaon” = – zijn allen aan de tering gestorven. Hier is: besse = grootmoeder; – bes staat dus voor: bestevader, en ook voor: bestemoeder. Vergel.: bestevaer (v. Dale best = bestemoeder, oude vrouw.)

bes, bessien, bes; zie ald. Ook wanneer men iemand vertrouwelijk vleit: mien bessien, mien moorvul, enz.

beschonen, [besparen, bezuinigen], beschoonîgen, beschoonen, besparen, bezuinigen, uitwinnen. Ook = verschoonen, reden, reden tot verschooning aanvoeren.

beschrikt, beschrikt, verschrikt.

beschuldigen, beschuldîgen, voordeel aanbrengen, de kosten door de opbrengst goed maken.

beschuttelen, [beredderen, in orde brengen], beschusseln, beschötteln, beredderen, in orde brengen.

beslagen, [bedekken, bekleden], beslaogen, in: met gold beslaogen wezen = veel gouden sieraden dragende, als met gouden voorwerpen behangen; ook Gron.

bespieren, bespieren, beletten, in zijn loop stuiten; de huwelijksgeboden bespieren. In Gron. thans alleen in de beteek.: de geboden stuiten, vroeger ook in ’t algemeen = beletten. Friesch: de geboden spieren, Overijs. bespieren. In het Ommel. Landr. III, 14: die renteniers mogen dat met rechte besperen, nl. het afbreken hunner huizen beletten; ald. VII, 25: dat Recht behoort zijn voortgangh te hebben, sonder eenige private bespeeringhe. – Neders. bespeer (veroud) = versperring, hindernis, beletsel. – Zal eig. zooveel beteekenen als: door eene spier = spar, lange staak, iets af te sluiten, een slagboom te plaatsen bij eene passage, en samenhangen met: versperren.

best, best, zien best, voor: wèl; “Remmelt hadd’t best zoo wied kregen” = hij had (hoewel met veel moeite) zijn doel bereikt, ’t was hem wèl gelukt. zien best = voor: uit alle macht, met volle kracht; Bes begund’ zien best te rèrren; hij lachte dʼr zien best um. Gron. al zien best; hij lachte al zien best, enz.

besteden, [begraven], besteden, bestellen, ter aarde besteden = begraven, ter aarde bestellen, ook in Gron. als deftige uitdrukking. Zie: opdraogen.

besteden, besteden, besteen, verhuren als dienstbode. Ook Gron. en daarvan bodenbesteder, en bodenbesteedster, alsmede Oostfr.

bestendig, bestendîg, bestaanbaar, van kracht, bv. van een testament. Landr. III, 55.

bestieren, bestieren, doen, ten uitvoer brengen. Het Gron. heeft het deelwoord: bestuurd, voor: gedaan, volbracht, bv.: ’t eten is bestuurd = de maaltijd is geëindigd.

bestndig, [bestendig, bedaard], bestaon, voor: bestendig, bedaard; bestaon volk.

bestrijken, [omploegen, inrekenen], bestrieken, zie: strieken.

betoefd, [gevat, bijdehand ], betoefd, gevat, bij de hand, bij de pinken. Gron. betoegd = = geslepen, loos, slim, leep; bij v. Dale (gewest.) betjoegd, betjockt. Door verwisseling van g in f, soms met invoeging der j, van toegen (= takken) voorzien, tegengestelde van kaal, zonder takken en bladeren, dus arm, armoedig, toegepast op den menschenlijken geest.

betomen, [uitwinnen, uitzuinigen], beteumîgen, beteumen, uitwinnen, uitzuinigen; “a’j erees tied to beteumîgen kunt, doo ’t den.”

betrekken, [beetnemen], betrekken, foppen; ook: in stilte en onverwachts leed aandoen: “hij wōl hōm stillink betrekken”; “met de schoefel betrökken hadd!” Gron. betrekken = foppen, beetnemen, in ’t geheim ontfutselen; de kat het mie betrokken.

betuin, [schaars], beteun, betuun, betuen, schaarsch, zuinig; geld is bij den boer beteun; beteune gezichten trekken = een zuinig gezicht zetten. Ook Gron., maar alleen predicat.; Overijs. Geld. betuun; Oostfr. betün, bitün = wat zeldzaam, gezocht en duur is. Oudt. betuynen = omheinen, beperken, insluiten; beteun, enz. eig. dus = betuind, met een tuin of gevlochten rikwerk omzet, afgesloten, en daarvan de fig. beteek.: niet ruimschoots voorhanden, iets waarvan de voorraad beperkt is.

betuinigheid, [schaarste], betuenîgheid, schaarschte, krimp.

beu, bel, 1. afkeerig; bel van iets zijn = een walg aan iets hebben, Nederl. beu van iets wezen. 2. gemelijk, slecht gehumeurd, onvriendelijk; bel tegen iemand zijn = hem kortaf antwoorden. 3. ongedaan, onfrisch, afgemat door nachtwaken.

beugel, beugel, hoepel op een’ wagen. Aldus omdat het een gebogen voorwerp is, dus van: buigen.

beugelsjees, [soort rijtuig], beugelsjees, sjees door twee paarden bespannen, Gron. beugelsees. Aldus omdat beide een beugel onder het lijf door hebben.

beuk, beuk, de vrucht van den beukenboom, Overijs. boekel. Gron. buiken, zoowel de vrucht als de boom.

beuken, boken, bōkken, beuken, van vlas.

beuker, [soort werktuig], bōkker, bokslag, bookslag, (Koevorden) = werktuig om vlas te beuken.

beulen, [loeien], beulen, loeien als een vos; ook zeker onaangenaam geluid van stieren en ander rundvee bv. wanneer een er van een aas of iets dergelijks vindt.

beun, beun, bönne, beun = verhevenheid, bv. galerij in eene kerk; ook = zolder. Gron. beun, beune = zolder; beun van de mond = gehemelte; Oostfr. böön, Neders. Holst. bön, Noordfr. bân. Vergelijk ’t HD. Bühne, alsmede: wegbeun. bönne = zoldering of galerij in eene kerk, in Gron. klunderbeune, Oostfr. klunderböne; Grijpskerk (Gron.), Friesl. en NHoll. kraak. Vergel. ’t HD. Bühne.

beuren, ebeurd, ontvangen, gebeurd. (Men maakt onderscheid tusschen ebeurd en gebeurd of gebeurt; hij hef geld ebeurd, maar: ’t is gebeurd = ’t is een feit; dat gebeurt neet wear. Bij snel of driftig spreken laat men ook wel het geheele voorv. weg.

beurs, beurze, zie: buse.

beuzelen, [werken], ebeuzeld, epeuzeld, epegeld, beuzeld, pegeld, gearbeid, gewerkt. Zie: pegeln, en: peuzeln.

bevatten, [omvatten, inhouden], bevatten, den zolder (de balken) met korenschooven opvullen; de zolder is bevat = de zolder ligt vol ongedorscht graan.

bevreden, [omheining], bevreden, bevredîgen, bevreeën, van eene vreding (zie ald.) voorzien.

bevreten, [vreten ], bevretén, ’t voeder naar zich toe halen dat voor een ander dier bestemd is, bv. van paarden die gezamenlijk uit ééne krib vreten; ook Gron.

bewerpen, [strijken, scherpen], bewarpen, umwarpen, de zeis scherpen. Zie: strieken.

bewerpen, [onderploegen], bewerpen, de gestrooide mest door middel van ’t ploegen onder den grond brengen, onderploegen.

bewerpen, [werpen], bewarpen, zie: warpen.

bewissen, [verzekeren, waarborgen], bewissen, verzekeren, verwaarborgen. Friesch bewisse = (zich) verzekeren, vergewissen, Oudfr. bewissia; MNederl. bewissen = zich overtuigen, zich zekerheid verschaffen, zich vergewissen. – Het Gron. heeft wel het znw. bewissing, voor: zwart op wit, eene geldige schuldbekentenis.

bezeerd, [licht gekwetst], bezeerigd, bezeerd.

bezem, bessem, bezem, ook Gron. Noord-Brab. Hooft; bij Kil. bessem, besem; Oostfr. Westf. bessem, HD. Besen.

bezetten, [bezweren van ziekten], bezetten, geheimzinnige wrijving of behandeling van een dier, bv. van koeien die de wrang (zie ald.) hebben. Ook in Gron. bekend; Laurman (p. 131): bezetten = bezweren van een pijnlijk verstuikt lid. – Volgens Prov. Gron. Cour. (15 Aug. 1861) werd “te Peize een meisje door een’ adder in de hand gestoken, die dadelijk pijnlijk werd en geducht opzwol. Terstond ging zij naar een persoon die den arm bezette bij den elleboog, tot welke hoogte het venijn en de opzwelling reeds gevorderd waren. Dadelijk hield de zwelling op.” Die handeling is in Groningen ook bekend onder den naam van bestrieken omdat zij bestaat in het strijken van het verwonde lichaamsdeel tot aan de plaats waar de zwelling zichtbaar wordt.

beziek, [afzonderlijk], beziek, afzonderlijk. Zou staan voor; bei sich, verbasterde vorm van: (jeder) für sich = elk beziek = elk afzonderlijk.

bezien, [beproeven], bezeen, bezijn, beproeven, Gron. bezijn, en: bezuiken.

bezorgen, [zorgen hebben], bezörgen, zorgen hebben; “zoodoend’ hadd’ ’t mensk niks te bezörgen”! Zal eigenl. beteekenen (bezörgen, voor: verzorgen), iemand die niets of niemand te verzorgen heeft, is van zorgen bevrijd.

bieden, beud, bied; ik beud, do beudste = ik bied, gij biedt. Böd = biedt; wel böd ’r geld veur?

bieden, ebeun, beun, geboden, een bod gedaan. Zie: e.

bier, [feestmaaltijd ], bier, warm bier, feestmaaltijd. Alle groote maaltijden, die bij bijzondere gelegenheden worden (of: werden) dragen den naam van bieren, omdat eertijds het bier bij plechtige samenkomsten in Drente de algemeene volksdrank is geweest. Als zoodanig zijn bekend: de Kinderbieren of Kraambieren, de bruiloftsbieren, de dood-, leed-, of groevebieren, enz. Dr. Volksalm. 1840 p. 159. In ’t Westerkw. (Gron.) was het (nog na 1850) het gebruik, dat, wanneer de dienstboden in de vrijweek hunne rekeningen aan schoenmaker en kleermaker voldeden, zij alsdan op bier onthaald werden; sterke drank moesten zij betalen. Dit feestje heette schoumaokersbier, enz. Overijs. bier, of: biermaol = boerenfeestmaal; Geld. een bier eene boerendanspartij. Oudtijds zei men, als de maan zich achter de wolken verschool: de maan gaat te bier = vertoeft in de herberg. – Zie: maal. warm bier = bier met beschuit en wittebrood tot brij gekookt, en behoorende bij een begrafenismaaltijd.

biest, buust, beust, beunst, eerste melk eener koe na de kalving, Gron. bijst, Westf. baist, bais, bast, bissemelke, Noordfr. bjest, HD. Bistmilch. Van: bijzig = onstuimig, omdat zulke melk geen koken kan lijden.

biezen, birzen, bizzen, bissen, het rennen en springen van het vee in de weide; ook wordt het gezegd van menschen die zich vroolijk aan stellen. Gron. birzen, freq. birzeln = wild rondloopen door dik en dun, van menschen en vee gezegd. Overijs. bizzen, daarvan: bizzinge = kermisgewoel, en: bissekist, en bissewielen = kist en wielen op de kermis te Ommen gekocht; Friesch bijskje, en bebijsseltje = schielijk heen en weer loopen, druk bezig zijn; Oostfr. birsen, bisen = wild heen en weer draven, in ’t bijzonder van vee in de weide; Neders. bissen, eig. van koeien gezegd die met onstuimige drift, uit bronstigheid of bij buitengewone warmte de weide op en neer loopen; Holst. bissen, birssen = heen en weer loopen, elkander naloopen, bijzonder van koeien die in den bronsttijd onrustig zijn; ook van vrouwvolk dat in huis heen en weer loopt en draaft en zoo den schijn aanneemt dat er veel uitgevoerd wordt; Westf. biesen = rennen van vee. Oudt. byzig = onstuimig; byze = noordenwind, storm, onweer; biezen = blazen, en daarvan: bysen, biesen, brisen; Zwitserl. bise = storm, orkaan, MHD. bisen = stormen, bruisen, Deensch bisse, Overijs. Friesch Maastr. bys = scherpe wind, en hiermede verwant: vijsten, en: veest.

biezenjager, [veldwachter], biezejager, veldwachter, Mr. J. Pan: biezenjager = politiebediende tot wering van bedelaars, eigenlijk: boevenjager. Voorheen landschaps- of kerspelsoldaat, ook roode roede, landsoldaat, armjager geheeten. – Gron. biesjoager, biezejoager, voorheen zooveel als veldwachter en opziener van de jacht; Friesch biesjager = gerechtsdienaar te platten lande; Oostfr. biesejager = politiedienaar, gendarme, eig. een persoon die bij dag of nacht jacht maakt op alles wat bij vagebondeert, bij den weg birst, Oostfr. birsd, bisd. – jagen, hier = opsporen. Zoo worden te Hamburg de overlieden der gilde, die de beunhazen en ongeoorloofde werkplaatsen opsporen gezegd te jagen, dat voorheen ook hier te lande plaats had. Vergel. o.a. ’t Nederl. jacht maken op = vervolgen, nazetten, zien te vatten van, enz.

biezig, birzig, driftig, bezig, haastig; zie: birzen.

bij, bij, links! uitroep om de paarden links te doen gaan.

bij, bij, in: er rijkelijk bij zijn = vermogend, welgesteld zijn; bij (een meisje) wezen = met dat meisje vrijen; dit ook in Gron.

bij elkaar, [samen], bijenaor, bij elkander.

bij name, [voornamelijk], benamens, voornamelijk, inzonderheid, in ’t bijzonder. Gron. benoam, jobinom, jobinoam, eig. ja bij name, wat als voorbeeld in de eerste plaats genoemd moet worden; Friesch benamen, Overijs. benaamd, bename, NBrab. bename, Oostfr. benâme, binâme, jobinâm, Neders. Oudd. en ook bij onze Ouden bename. Kil. naomen = noemen; Oudfr. onbinaemd = ongenoemd.

bij tijden, [soms, af en toe], tieën, tien, tieëd, tijden; bij tieën = op enkele tijden, somtijds, ook Gron. bie tieden.

bij zon, [overdag, voor zonsondergang], bie zunne, bij zunne, 1. dat de zon schijnt; “howal ’t nog meer dan drie uur bie zunne was”, zooveel als: ’t duurde nog drie uren vóór de zon onderging. 2. vóór zonsondergang

bijaan, [naast], bij-aan, naast. Vergel. bij-langs.

bijbrengen, [gelijk zetten van klok], bijbrengen, gelijk zetten van eene klok, Gron. biezetten.

bijdehand, bijeraand, bijerhaand, bij der hand.

bijdehands paard, [linkerpaard voor wagen], bijeraansche peard, het linksche, als de boer bij den wagen loopt; het andere heet het vanderaansche peard.

bijdraaien, [toegeven], bijdreien, (bijdraaien) = toegeven in een’ woordentwist. Gron. biedraien = toegeven, Oostfr. biedreien. Aan de zeevaart ontleend.

bijenbikkertje, [soort vogel], bijenbikkertien, bijenmees, koolmees. Zie: Iemenbikkertien.

bijenjaar, [honingproductie van een jaar], bijejaor, opbrengst van een stal bijen. Zie: iemenjaor.

bijenkorf, [korf waarin bijen wonen], bijenkörven, zie: brummels. [fout in bron]

bijker, beiker, bijker, bijenhouder; toenbeiker = bijenhouder in ’t klein, die zijne bijen thuis houdt, nl. in den tuin plaatst, er dus niet mee naar Groningen reist. Zie: iemker.

bijlangs, bij-langs, bijlangs, langs, naast.

bijmees, bijmees, mees die des winters op de bijen aast.

bijschikken, [dichter bij iets gaan zitten of staan], bijschikken, zich nevens de aangezetenen aan den disch plaatsen, Gron. bieschikken.

bijspijs, [bijgerecht], bijspieze, toespijs, groente.

bijstaan, [gelegen zijn], bijstaon, gelegen zijn; ’t stun er zoo bij = zoodanig was de toestand; Gron. biestoan.

bijster, biester, als bijw. van versterking, zooveel als: buitengewoon, bijzonder, zeer: biester bult volk, biester lang, biester kold, groot, verwonderd, enz. Ook Gron. Oostfr. – Zeeuwsch Vlaand. buster, St. Truyen byster, Kil. byster. Het Gron. heeft hiervoor ook nog: biesterboarlîk.

bijster, biester, biester wezen = gek wezen. Het Oostfr. biester heeft ook de beteek. van: wild, woest, onvriendelijk, boos, erg, gruwzaam, afschuwelijk, verschrikkelijk, stekelig, toornig.

bijster, [verbijstering], biester, voor: verbijstering; op ’n biester brengen = in de war sturen; op ’n biester wezen = op den loop, in ’t wilde handelen: Dezelfde uitdrukking in Gron. = zich vergissen, dwalen, en daarvoor ook: op ’n biesterboane, ’t bouktje biester wezen, in de regel van verbiestern wezen.

bijzijden, [naar opzij], bij zied, ter zijden; hij keek niet bij zied = hij keek rechtuit.

bijzinnig, [krankzinnig], bijzinnig, krankzinnig; ook = ijlend, ijlhoofdig.

bijzitten, [uitdrukking over iemand levenssituatie], bij zitten, in: hij zit er bijzonder dikke bij – hij is heel rijk.

bijzon, [lichtverschijnsel aan de hemel op gelijke hoogte als de zon], bijzunne, bijzon, vreemde zon.

bijzonder, bijzunder, voor: buitengewoon; bijzunder mooi = zeer mooi, Gron. bezunder.

binnenbuis, [binnenzak], binnenbuutse, binnenzak, Gron. binnenbuus, binnenbuutse.

bitterblad, [soort plant], bitterblad, stompachtige zuring, Rumex obtusifolius, elders riddersblad, hardijzer, ijzerblad, patich, peerdich. v. Hall Neerl. Plantensch. p. 185.

blaard, [helder], blaard, helder, van de lucht. ONederl. blaer = naakt.

blaarkoe, [soort koe], blaorkoo, blaordekoo, koe met witten kop. Sprw. Aste bie blaorkoo anzeelt staeist must ’r bie staon = wie van een ander afhangt kan hem niet tegenwerken, al strijdt het ook met zijn eigen belang. Gron. bloarde kou = zwartbonte koe met zwarte kringen om de oogen. Oudt. blaerkoe = zwarte koe met wit voorhoofd. Overijs. bleure, bloare, NBrab. blaer = koe met een bles voor den kop; Oostfr. blär, bläärt, blaar; – Neders. bleerke = eene roode koe met bont voorhoofd. – ONederl. en MNederl. blaer = naakt, kaal.

blakeren, bleukern, berooken; ook = bewasemen, bedampen. Zal staan voor: blakeren, met gewijzigde beteekenis.

blank, blank, oude munt = 6 duiten.

blank, blank, vlakte, met water bedekt land, waterplas; “wie gaat hen ’t blank hin scheuvelloopen.”

blankslachter, [vilder], blankslachter, vilder. Overijs. = witwerker, Geld.. koldslachter. Zie: koldslachter, witmaker.

blauwtje, blouw, voor: blauwtje; hij hef blouw had = hij heeft een blauwtje geloopen.

blazen, blas, blaast.

bleekbessen, [soort bes], blikbeeren, zie: bleeken (bessen).

blekken, [mazelen], bleeken, mazelen.

blekken, bleeken, blaffen.

blekkerbosje, [soort struik], blekkerbōssien, blauwbessenstruik. Zie: bleeken, en: blikbeeren.

blèrbek, [schreeuwer], bleerbek, iemand die veel en hard praat, een schreeuwer. Gron. blerbek, blersnoete = schreeuwleelijkerd, huilebalk (scheldw.). Neders. blairboks, blarschnute, HD. Plermaul, en: blarren, Eng. to blare = huilen, weenen; Westf. blaeren, Noordfr. blarre = blaten, en = schreeuwen, van kinderen. Kil. blaeren (Sax), Oostfr. blarren, blären, bleren = huilen, ook = loeien, balken. Bij Weil. en v. Dale: blaren = blaten, loeien, balken: Gron. blerren = blaten; ook = schreeuwend zingen, en = huilend schreien. Van ’t Lat. balare = blaten,

Bles, bles, honden-, paarden-, koeien- en schapenaam.

bles, bleste, bles, van een paard; Gron. blespeerd = paard met eene bles. Oudt. blas = kaal; Bild. blas = wit. Vergelijk ’t HD. blass.

bleud, [kaf], blöd, boekweitkaf.

bleut, [omslag van boek], bleuten, de platte zijden van een boek, de omslag, die dikwijls van schapenleder vervaardigd worden. Even als bleut voor het blad of perkament gebruikt wordt, zeide men oudtijds: een huyt francijns of perkaments; het latere: vel (papier), is ook hieraan zijn oorsprong verschuldigd.

blijven, blif, blijft; bliffe’r weer? = blijft hij er weer? Vervoeg.: ik blieve, do blifse, hij blif, wij blieft, ie blieft, zij blieft. blifst = gij blijft, en = blijft gij?

blik, [vrolijk, opgeruimd; vrijpostig], blik, vroolijk, opgeruimd; ook = vrijpostig.

blikken, [soort bes], bleeken, boschbessen of blauwe bessen. v. Hall: blauwe boschbes, ook waldbes, krakelbeziën, postelbeziën, blauwbes, boschbes, blikbeeren = vaccinum myrtyllus. Ned. Plantensch. p. 47.

bliksem, [vloekwoord], blaksem, verzachtend vloekwoord, voor: bliksem; ook Gron.

bliksems, [vloekwoord], blikskies, bliksteens, blikstiens, bliksteender, verzachtend voor: bliksems, als bijw.: hij nam ’t blikskies kwaoliek; “ja, dat is alles mooi, blikstiens mooi ook!” bliksteender duur. Zij worden ook als interj. gebruikt, met te er voor.

bliksemskind, [verdoemd persoon of dier], bliksemskind, zooveel als: die verdoemde jongen, of: dat verdoemde dier; ook Gron.

blindehummel, [rol in spel], blindhummeltien, (Koevorden) = de blindeman in ’t blindemannetjesspel, in Oosterhesselen brumhummelke. Zal zooveel zijn als: blind, of: brommend hommeltje. In Gron. is hummel, hummeltje liefkoozingswoordje bij ’t aanspreken van kleine kinderen.

blinder, [vloekwoord], blinder, basterdvloek; de blinder ja!

blo, bleu, bloode, schroomvallig, ook Gron. Tollens heeft: bloo en bang; Westf. blöe.

blod, [was, honingraat], blod, was in onzuiveren toestand, de uitgeperste honigraten.

bloed, [verwantschap], bloed, voor: bloedverwantschap; kold bloed = verre verwanten, en = verwantschap door huwelijk, bv. ’t zwagerschap.

bloed, [aangetrouwd], kold bloed, wat geen naaste bloedverwant is, nl. ooms, tantes, neven, nochten, enz.

bloed, blood, bloed, Gron. bloud. Sprw. Het blood krup daar ’t neet gaon kan = van familieleden wil men geen kwaad hooren, voor bloedverwanten trekt men altijd partij; ook Gron.

bloeden, [bloed laten uitvloeien], blödde, bloedde, ook Gron., nl. in ’t Old. Westerw.

bloedtiend, [hoeveelheid vee dat moet worden afgestaan], bloedtiend, (Hoogeveen) = [zo in bron]

bloeien, blujen, bloeien. Ook = eene blozende kleur hebben; en: als het aangezicht gloeit van koortsachtigheid.

blok, blok, offerblok in de kerk. In Oosterhesselen was dit zoogenaamd armblok een uitgeholde paal staande in den grond, van boven gesloten met een deksel, waarin eene sleuf of nauwe opening om de liefdegaven er in te storten. Gron. blok, kerkeblok, soort van, op eene paal staand, verzegeld kastje, van boven van eene sleuf voorzien waarin de collecten worden gestort: ’t blok lichten = ledigen. Het woord: blok, Nederl. Oostfr. blok, Oudfr. block, Zw. block, ONoorsch. blökk, MHD, blokh, uit het OHD. biloh, piloh (bilühan = besluiten, insluiten) samengetrokken, beteekent een voorwerp dat iets afsluit of insluit, eene afsluiting. Toen men in oude tijden nog geene draaibare deuren kende, bezigde bezigde men als sluiting der huizen zware boomstammen, ook wel rotsbrokken. – biloh = uit bi = tot, bij, in, enz. en: loh = Loch.

blok, blok, zie: hooiblok.

blokhalster, [soort leidsel], blokhalster, lederen halster. Vergel. blok 2.

bloot, bleud, bloot; bleute beenen = barfde beenen = bloote beenen; bleud handen = leege handen, zonder geld.

bloten, [vliegen met stuifmeel (van bijen)], bleuten, met de verzamelde wasstof tusschen de pooten naar de korven vliegen, Gron. bleuten, blooien.

bluisterboks, [opschepper], bluusterbōksen, windzak, pochhans, snoever. – Het Gron. kent ook samenstellingen met bōksen (broek); narboksen, balderboksen, slodderboksen.

bluisterig, [opgezet, opgeblazen], blasterg, opgezet, opgeblazen, van het aangezicht, Gron. blaisterg, bluisterg, ook dienerg om kop. Neders. de bakken bleustert = de wangen zijn rood, gloeien. Eng. to blush = blozen. (v. Dale: bulsterig (gewest.) = gezwollen, van het aangezicht.)

blut, bōs, bluts; ik bin bōs = ik heb niet meer; Gron. dop, kaps, koal, schoon, kaps en koal; koalopkaps (znw.) Holst blank, Ned-Betuwsch kips, zooveel als: alle knikkers, noten of speelcenten kwijt zijn, verloren hebben.

bocht, [naar behoren], bucht, ter dege; oet de boecht iets kennen = iets meesterlijk verstaan; Gron. oet de bōcht.

bochtknieren, [soort scharnier], bochtknieren, Gron. bochtkenijern, soort van hengen.

bod, bod, in fig. beteek.: hij had nog ’n bod op Klaosien = hij wilde naar Klazien vrijen.

bod, [boodschap, bericht], bod, boodschap; bod ook = tijding, bericht.

bodem, böm, voor bodem, in: d’r is geen böm in te kriegen = hij is niet zat te krijgen.

boden, [aan de gang houden], booien, terechthouden, aan den gang houden.

boede, boe, bo, boeën, hut of stal in het veld tot tijdelijk verblijf van het vee, o.a. bij Schoonebeek. Uit deze veestallen, zijnde sporen van ’t oude Nomadenleven is de boerschap ontstaan, o.a. Nieuw-Schoonebeek. Podagr. I, 140. Bij de vruchtbare graslanden aan het Schoonebeker diep hebben de boeren hunne boën of boeën, zijnde hutten of stallen voor jong vee van ruwe boomstammen en plaggen opgeslagen. In of bij deze boën blijft het vee gedurende ’t geheele jaar, met uitzondering van eenige weken midden in den winter, en wordt bewaakt door één man voor iederen stal, welke tot zijn onderhoud eene melkkoe bij zich heeft en eenmaal in de week naar zijn boer of heerschap gaat om zich van brood, spek en verdere benoodigdheden te voorzien. Die bewakers heeten boheer, boeheer, beestheer of beestenheer. In Osnabrück is: boe, een klein boerenhuis; in Dithmarssum boos = veestal. Zie ook: bà. Meerv. boën, boeën.

boedeheer, [bewaker van de boede], boeheer, boheer , zie: boe.

boekweitbol, [bol van boekweit], bookweitenbölle, bol van boekweit.

boekweitzomer, [herfst met zomerweer], boekweitenzomer, Sint-Michielszomer = herfst met zomerweer, Gron. noazömer.

boel, boedel, heel veel, eene menigte (ook Gron. boudel, bult); ’n boedel geld en goed. Oostfr. bûdel, bôdel, boudel, contr.: van bûl, bôl, boul = hoop, menigte, massa, Nederl. boel = menigte.

boel, [veel, hoop], boudel, zie: bult (veel)

boeman, boezeman, zie: boezekerel.

boer, boer, de gezamenlijke bevolking van een dorp of buurtschap (boerschap); we laot oeze knechter ’s aovonds te veel in de boer loopen = – naar het dorp gaan; mit de pasplanke en mit ’t parsiezer in de boer eloopen te hebben = – bij de boeren geweest zijn te kleermaken. – Men onderscheidt de boeren in heele boer, en: halve boer; de eerste heeft minstens vier, de laatste twee paarden. Zie ook: keuterboer.

boerderij, boerkerij, boerderij, vooral voor: kleine boerderij, nl. de werkzaamheden die er toe behooren. Gron. boerderei, boerkederei hebben = het landbouwbedrijf uitoefenen op kleine schaal.

boeren, boerken, boerderij houden, het boerenbedrijf uitoefenen, (ook Gron.); “Remmelt boerkte er dus op an” = Remmelt ging voort met boerken.

boerendeel, [vloer van een boerenschuur], boerendeel, de vloer van eene boerenschuur.

boerendokter, [kwakzalver], boerendokter, kwakzalver, piskijker.

boerenkoffie, [slappe koffie], boerenkoffie, zeer slappe koffie.

boerenmens, [persoon uit de boerenstand], boerenmensk, iemand die tot den boerenstand behoort, ter onderscheiding van heer en burger; ook Gron.

boerenpassage, [waar boerenrijtuigen passeren], boerenpesaozie, zooveel als: waar boerenrijtuigen passeeren.

boerensnijder, [kleermaker], boerensnieder, dorpskleermaker.

boerrecht, [vastgesteld bindend voorschrift], boerrecht, verordening of keur door de boer vastgesteld, die voor de geheele kerspelbevolking verbinde kracht heeft; ook Westerw. (Gron.)

boeten, beuten, anbuten, aanbuiten, anbeuten, aanbeuten, aonbeuten, vuur aanleggen, aanstoken, opstoken; vuurtjes beuten beteek.: op drie of vier ellen afstand in het boekweitveen hoopjes van de omgehakte veenkluiten maken om beter te kunnen drogen, en dan de kluitjes die op den grond blijven liggen, verbranden: Gron. buiten = vuur aanleggen, stoken aan den haard, in ’t algemeen; ’n vuur anbuiten = een vuur aanleggen; Veluwe bueten, anbueten, Overijs. anbuten; Oostfr. Holst. böten, Westf. baiten. ten Doornkaat (i.v. böten) acht dit woord niet hetzelfde als: boeten, baten, goedmaken, maar brengt het tot ’t Oostfr. böten = stooten, steken, en vervolgens tot die van: steken, stoken, opstoken, van het OHD. bôzan, pozan, AS. beâtan = stooten, slaan. böt = v.d. van: beuten

boezekerel, boezekerel, boezeman, denkbeeldig wezen waarmede men kinderen bang maakt. Gron. boesoppert, boesappert, voor: kinderschrik; iemand ’n boesoppert, ook: ’n boeze anjoagen, ook: ’n boeze of jacht geven = doen schrikken, een schrik op het lijf jagen. Friesch boesman, Overijs. boesekerel, NBrab. boeman, Kil. boesman, bietebauw, Noordfr. busseman, Oudfr. buwseman, Deensch busseman, HD. Buzemann. Het Neders. boeman, buze = momaangezicht, soort van masker waarmede men kleine kinderen schrik aanjaagt.

boezem, [schoorsteenmantel], bossem, bossum, schoorsteenmantel, Gron. bossem, borsem. Oostfr. bossem = de rondloopende balken en rand van den schoorsteen in de keuken. Het Westf. boosen, bausem, bosmen = boezem, Eng. bosom, Oudfr. bôsom, bosme, AS. bôsom, OHD. buosam, Wangeroog bôzem HD Busen, zoodat bosjem iets gebogens zal te kennen geven.

boezen, boesen, wartaal uitslaan, in ’t wilde weg praten. De broedneuger zegt in zijne berijmde aanspraak: “Ik bin hier niet gekomen om te soezen Of te boesen.” Dr. Alman. 1888 p. 147. Oostfr. bûsen = onstuimig zijn, bruisen, stormen, zich snel bewegen, ijlen; ook = brassen, slempen, drinken; de storm, de zee, de man heeft nog lang niet ûtbûsd = de storm, de zee, de man heeft niet uitgeraasd, niet tot bedaren gekomen. Zie: soezen.

boks, bōks, bōksem, bōksen, broek, (Gron. bōksen, bōksem); “en warumme zúk um an’e bōks neet komen?” = waarom zou ik hem (den haas) niet aan de broek kunnen komen, d.i. niet kunnen schieten! Gron. bōksen, bōksem, brouk, Ned.Bet. boks, Hooft bokse. Leviticus 6:10: onderboxen = onderbroek; Kil.bockse = broek, en = een kleed, tevens rok, broek en kousen. Oostfr. bückse, bücks, bücksen; Neders. boxe, Holst. büx, Westf. bükse, Deensch buxer, Zw. byxor, IJsl. boxen, Saterl. bokse, Noordfr. boksen.

boksvoet, [duivel], boksvoot, zie: oldenknecht.

bol, bol, bolle, houten drinknap, nap om karnemelk uit een vat te scheppen. (De o trekt naar de HD. ö, nog meer naar oa.) Vergel. ’t Eng. bowl.

bol, bölle, kort van staart; ook = kleine schooven. bolstarten; wortelen die kort en dik zijn; ook Gron. Zie: böld.

bold, [kort van staart], böld, in: böld paard = paard met een korten staart.

bolkvanger, [kledingstuk], molvanger, bolvanger, kort jasje, soort van zeemansjas. Gron. molvanger, monkie, schort, twiefelder, vreischieter (in Langewold) moltje; NHoll. bolvanger, Overijs. bolkesvanger. Bij v. Dale: bolk, zekere soort van schelvisch, ook wijting geheeten. Om de overeenkomst van dat kleedingstuk met de jas onzer visscherlui zal wellicht bolvanger voor: bolkvanger staan, en molvanger daarvan eene verbastering zijn.

bolleboos, bolbaos, bolboos, haantje de voorste. (v. Dale: bolleboos = een bijzonder knap mensch, iemand die in iets uitmunt.

bolster, [bovenste laag van het veen], bōlster, bolster, zie: bōnkaarde.

bolvanger, [soort jas], bolvanger, zie: molvanger.

bonkaarde, [bovenste laag van het veen], bōnkaarde, bovenste laag van het veen, die bij het afgraven wordt afgestoken en in een daarvoor gemaakten kuil geworpen. Zie veennerf. Het Gron. heeft hiervoor: bonken, ’t Oostfr. bunken.

bonken, bōnken, akkers, strooken gronds, waarin de opstrekkende veenplaats wordt afgedeeld door greppels, rechthoekig met die welke de plaatsen zelve scheiden. Zie: bonkaarde.

bonkijzer, [schop waarmee de bonkaarde wordt afgestoken], bōnkijzer, de schop waarmede de bonkaarde wordt afgestoken. Zie: bonkaarde.

bonnet, benet, net, gevederde muts door kleine meisjes gedragen, vooral te Hoogeveen; ’t Fransche bonnet.

boodschap, bodschap, bosschup, bosschōp, zie: bod.

boodschappen, [als bericht overbrengen, melden], booschikken, (iemand) eene boodschap brengen, van iets verwittigen.

boon, boonen, Zegswijs: in de boonen wezen = in de war, van ’t stuk, de kluts kwijt zijn (ook Gron.); ’t is jao krek of ei glad in de boonen zint (v. Dale verklaart het door: in verlegenheid zijn.)

boot, boot, bundel, alleen van vlas gebruikelijk, Gron. bendel, Friesch bunder.

bordje, [lessenaar ], bröddien, lessenaar in de kerk; veur ’t bröddien komen = voorlezen en voorzingen bij de godsdienstoefeningen, Gron.: veur ’t bordje staan. Metath. van: bordje.

borg, [gecastreerd varken], borg, börgen, gesneden mannetjesvarken, Gron. barg, Overijs. barg, birg, borg; Kil. baerg, barg = gesneden varken; Friesch baerch = varken. Börgen = meerv. van: borg

borrel, bōrrel, flesch, karaf; ook = doktersdrankje. Van oude menschen op ’t Hoogeland (Gron.) hoort men: bōddel, bōrrel, voor: flesch; algemeen zegt men nog: ’n bōrrel op toafel zetten; Oostfr. Holst. buddel, Eng. bottle, Fransch bouteille.

borstel, börsel, boender

borstelen, [werken, inspannen], borseln, werken, hard loopen, zich tot het uiterste inspannen; “tien menuten hà w’e borsteld” (den haas vervolgd). Gron. d’r tegen bosseln = er tegen werken zijn best doen.

bot, bōt, (been, bonk), in de Zegsw.: iemand op de botten stooten = hem om betaling aanmanen.

bot, [bijwoord], bōt, als bijw. = nabij, na; bot an huus = dicht bij huis, Gron. bōt bie hoes = stoef an hoes, stief an hoes, stomp an hoes = onmiddelijk aan eigen woning. Eigenlijk een bijwoord van versterking = zeer, grootelijks, in hooge mate, ten zeerste, en daarvan het Gron: bōt mooi, bōt kold, bōt groot, enz. bōt regen (regenen). verlangen, enz.

boter, bötter, boter, ook Gron. en Oud Gron., botter, HD. Butter.

boter opslaan, [boter kneden], bötteropslaon, de boter tot eivormige kluiten kneden.

boterbol, [soort nap], bötterbölle, soort van nap, Gron. bottermolle, bij de bereiding van boter gebruikt, Friesch aard.

boteren, [boter maken], böttern, boter maken: de geheele bewerking van boter.

boterklip, [botervloot], bötterklip, voorwerp waarin de boter op tafel wordt gezet. Aldus omdat het van een draaibaar deksel, klep, voorzien is. Ook Gron. botterklip. Fig. voor: dun sneetje brood, omdat dit veel boter verslindt.

boterklips, [soort vlinder], bötterklips, böterklippien, voor: witte vlinder, witje, Eng. butterflij.

botermaler, [stukjes hout waarmee men de boterklomp beschildert], böttermoalder, een of meer stukjes hout waarop ruitjes of roosjes gesneden zijn, die men in warm water houdt, en den boterklomp er mee beschildert. Van: malen = schilderen.

boterreden, [boter bereiden], bötterredden, boter bereiden, kneden, enz. zooveel als: gereed maken. Vergel. rêen, en: reeden.

boterschotel, [schotel waarop de boter gezet wordt], bötterschötel, schotel waarop de boter gezet wordt, Gron. botterschuddel; botterschötel.

boterstip, [saus ], bötterstip, saus, waarin boter geroerd is.

boterverf, [boterkleursel], böttervarve, boterkleursel.

botervloot, [bakje voor tafelboter], böttervlootien, porseleinen of aarden kop waarin men boter, die niet opgeslagen is, op tafel zet.

botervogel, [botervloot], böttervogel, zie: bötterklips.

boterzaad, [soort zaad], bötterzaod, (ook Gron.); eene verscheidenheid van aveelzaad, Brassica campestris, var. trimestris. v. Hall Neerl. Plantensch. p. 18.

boud, bold, stout, overmoedig, boud. Van het oude: bald = stout, vermetel.

bout, bolt, bolte, 1. bout, ijzeren bout, ook Gron.; Kil. bolt, bout. Vergel. zolt, gold, kold, enz. evenals in Gron. 2. schapebout

bouw, [oogst, oogsttijd], bouw, bou, oogst, oogsttijd; “’t trof nog al good, dat ’t neet in de heuijng of in de bou was.” Dr. Landr. (1712) II, p. 78: – ende als het in den bouw is, ’t welk verstaan wort te beginnen van den 18 Julii tot den 12 Augusti. Id. (1608) II, 38: – als het in den bouw is, ’t welck verstaan wordt te beginnen van den 7 July tot den 1 Augusti.

bouwen, bouwen, 1. ploegen; het land is drie maal gebouwd = het land is drie maal geploegd. 2. rooden; èrappels bouwen = aardappel rooden.

bouwkap, [kledingstuk], bouwkap, mouwjak of buis van wit linnen, door de vrouwen bij den oogst gebruikt.

bouwmannetje, [soort vogel], bouwmannegien, witte kwikstaart. Gron. akkermantje, boumantje, baumannechien, Motacilla Alba, een trekvogel met zwarte en witte tinten en blauwgrijzen rug. Schlegel p. 73. Oostfr. akkermantje, wipstert.

bovenbaander, [deur], bovenbaander, zie: bander.

bovendat, [bovendien], bovendat, bovendien; ook Gron.

bovenkamer, [kamer op bovenverdieping], bovenkaomer

bovenknecht, [eerste knecht], bovenknecht, baovenknecht , de eerste knecht in eene boerderij, Gron. bovenste.

bovenvaldrijver, [scheldwoord], baovenvaldrievers, schimpwoord, zooveel als: fijne, of Koksiaon.

Boze, [duivel], bueze, zie: oldenknecht.

braaf, braof, als versterkend bijw. en bvnw.; broaf lachen; “dat het braof noodweer west hadde” = dat het erg geonweerd had; braof wat toogeven; “Ik denke dat ’n booze mond Mij braof hef overleugen” = mij geducht heeft belasterd. Gron. als bijw.: wie hebben braof zongen en danst; wie hebben ons broaf vermoakt, en zoo altijd in gunstige beteekenis.

braak, braak, brakel, braoke, werktuig om vlas te braken, Gron. broak.

braakbede, [verzoek om hulp bij het braken], braakbêe, zie: bêe.

braam, brōmmels, brummels, braambeziën, Gron. brōmmels, Oostfr. brummelbêe, HD. Brombeere.

braambos, [doornig struikgewas], braombosch, bremstruik.

braambos, [soort struik], brummelbōsch, braambeziënstruik; Gron. brōmmelbōs.

bramenrank, [rank van struik], brummelranken, de loten van den braambeziënstruik.

breektijd, [tijd van de honingoogst], breektied, de tijd als de honig uit de korven wordt genomen, dus de tijd van den honigoogst.

brein, bragen, braegen, hersenen; ook = verstand; hij hef geen bragen in de kop, ook: hij hef niet veul in de bragepan = hij bezit niet veel verstand. Gron. broagen, bragen, broasems, harsens = hersenen. Oostfr. Neders. brägen, AS. brägen, broegen, Oudfr. brein, brin, Noordfr. brayen, Eng. braien, Deensch broene, MNederl. bregen, Kil. breghe, breghen (Sax. Sicamb) – Holl. breyne, brijne = de kleine hersenen; Nederl. brein = hersenen als zetel van ’t verstand.

breinpan, [hersenpan], bragepan, braegepan, hersenpan; Dr. Landr. (1712). IV, 28: Brage-panne; id. (1608) IV, 43: braegüm-pan. Gron. bragenpanne, bragempanne = hersenpan.

brekvallig, [bouwvallig], brekvellig, bouwvallig. – Gron. brekvallig = wat door ouderdom zwak is geworden, wat licht breekt, en wordt vooral van gereedschappen gezegd. Vergel. angstvallig, enz.

bremmen, brammen, geluid der paarden als zij naar voedsel verlangen. Vergel. het Gron. bremmen.

breuk, breuke, overtreding, en = boete ten gevolge overtreding eener verordening, (Gron. en OGron. breuk). Dr. Landr. (1712) I, 13, II, 43: gebroken hebben = in boete vervallen zijn; III, 10: bij de breuke van vijf Goutguldens; IV, 20: breuke en boete. Id. (1608) I, 8: breecken dertig goldgl.; ald. 10: sullen gebrooken hebben; II, 31; IV, 2: boeten ende breucken; I, 3: poene ende breucken.

breukvallig, [boetschuldig], breukvellig, boetschuldig, in boete vervallen.

briesend, [versterkend bijwoord], briezend, als versterkend bijw. zooveel als: razend; briezend veul van spookhistories houden. Zal staan voor: brieschend.

brijen, brijen, tot brij worden; de gört wil niet brijen. Bij aanhoudenden regen wordt de weg gezegd te brijen, als het zand als tot brij is geworden.

brijstrampel, [iets dat de vorm van een vork heeft], brijstrampel, zie: strampel.

brik, brik, briksteen, gebakken steen.

brik, brik, schijf, in het damspel, en = steen in het dominospel. Ook Gron., en daar nog: de toetsen van een orgel. Kil. Hooft bricke, schijve = schijf; Oostfr. Neders. Deensch brik, brikke, Zw. brìcka = schijf van het dambord.

briljant, [briljant, heerlijk], blijant, voor: briljant, schitterend, heerlijk.

brink, brink, een plein, meestal in de kom van dorpen of gehuchten, veelal met gras begroeid en langs de huizen met boomen beplant; ook Westerw. (Gron.) Volgens Hoeufft en Pan in het Noorsch en ONederl. bekend. Oostfr. brink, blink; Overijs. Geld. Neders. brink = een groene heuvel; Veluwe (Geld.) brink, de met gras begroeide ruimte bij een hoeve; Westf. brink = heuvel, helling eens heuvels. Bilderdijk leidt het af van: be, en: ringen, en gebruikt het in de beteekenis van: rand, boord. Hier zou het zooveel zijn als: beringd, voor: omringd, nl. door huizen en boomen.

broeden, breun, broeden; zij hef ebröd = zij heeft gebroed.

broeibult, [mesthoop], bruuibult, breuibulte, mesthoop, saamgebracht uit de mest van vee, heidezoden en ander tuig, om samen te broeien en dan tot bemesting te dienen.

broeien, broenen, wordt van de lucht gezegd als zij naar regen lijkt. Zal staan voor: broeien; vergel. koenen = koeien.

broer, brear, breur, broeder, Gron. bruir, bruier.

brokkelig, [verdrietig, lichtgeraakt], brokkelg, knorrig, verdrietig; ook: lichtgeraakt, korzelig, prikkelbaar, en = brokkig; zie ald. Gron. brokkel = lichtgeraakt, uit trotschheid voortkomende; Oostfr. brûkel = norsch, verdrietelijk. Zie: naosterg, tiezîg.

brokkig, [kruimig], brokkîg, kruimig.

bromberen, [knorrig, uit zijn humeur zijn], bōmberen, brōmberen, leven maken, razen, tieren. Gron. beren = veel ongepast geschreeuw hebben, ophef maken over nietigheden; Holst. pramperen, bramberen = allarm maken. Het oude baren, beren = een sterk geluid voortbrengen, AS. berian, Oudfr. baria. Oostfr. Neders. baren, bären = luid roepen, schreeuwen, een klagend hulpgeschrei aanheffen. Holst. beren, Noordfr. da bere. Zie ook: bamberig.

bromhommeltje, [rol in spel], brumhummelke, zie: blindhummeltien.

brommert, [vleesvlieg], brōmmert, vleeschvlieg.

bronstig, [knorrig, verdrietig], brōmstig, synon. met: brokkelg; zie ald. ’t Eerste bezigt men meest voor de wijze waarop zich de slechte luim openbaart; ’t laatste als het eene gemoedsgesteldheid geldt, als het in den aard ligt.

bronwaterkan, [kruik], brōmwaterskannegien, waterkruik als beddewarmer. Zooveel als: bronwaterskruik.

brugge, [boterham], brugge, brukkien, brökkien, brukkies, boterham, ook Overijs. – Gron. brōgge, brugge, in ’t Westerkw: eet bruggen met ons. zooveel als: ontbijt met ons. Geld. brug, Oostfr. brügge, Vlaamsch brugge. – in de bruggen zijn zeide men (tot 1857) van die onderwijzers in Drentsche gehuchten die voor luttel guldens de jeugd onderwezen en zonder eigen woning, nu bij den enen, dan bij den anderen boer in den kost waren; de bruggen terecht hebben = door lang en vlijtig werken zich een toereikend bestaan verschaft hebben. brukkies = meerv. van: brugge, en: brukkien

bruid, broed, bruid, ook Gron.; Oostfr. Neders. brut, HD. Braut.

bruidegom, breugeman, bruidegom, (Gron. breugen, breugman); Neders. Holst. brögam, HD. Bräutigam. Het tweede gedeelte van het woord, gam, gom, van het Latijn homo; breugeman dus = bruid-man.

bruidheen, [meisje dat op de heenreis naar het gemeentehuis naast de bruidegom zit om de bruid af te halen], broedhen, (klemtoon op hen), meisje dat op de heenreis naar het gemeentehuis naast den bruidegom zit om de bruid af te halen, indien nl. bruid en bruidegom in verschillende gemeenten of ten minste op eenigen afstand van elkander wonen. Staat voor: bruid-heen.

bruidschik, [kleding, sieraden en bloemen door een bruid gedragen], broedschik, bruidstooi.

bruidsjacht, [het begeleiden van een bruidspaar naar het gemeentehuis], broedsjacht, Onder dezen naam duidt men de speelnooten van een bruidspaar aan, wanneer dit gezelschap van eene eenigszins verwijderde plaats naar ’t gemeentehuis trekt. Die tocht heeft plaats met versierde paarden en gaat in feestelijken draf. Het volk heeft er op gewacht en bij ’t hooren aankomen der rijtuigen snelt oud en jong naar buiten en acht zich gelukkig de broedsjacht te hebben gezien. Dit gebruik is in ’t Noorden der provincie in zwang.

bruidsnodiger, broedneuger, noodiger van bruiloftsgasten. Is de trouwdag bepaald dan worden twee personen, gewoonlijk buren van ’t bruidspaar en ongehuwd, gemachtigd om bloedverwanten en vrienden ter bruiloft te noodigen. Zij versieren hunne hoeden en wandelstokken met strikken en linten, en kwijten zich van hunne opdracht door het opzeggen van een korteren of langeren deun, eene soort van dichterlijken onzin. Zie: neugen, en: boesen.

bruin, [ruw, onstuimig], broen, in: ’t geet r broen umweg = ’t gaat er erg toe.

bruine griet, [soort plant], broene greete, paardeblei; ook = bruinheilig, bruine munt of rossemunt.

bruine klaver, [soort plant], brune klaover, broene klaover , 1. roode of Brabantsche klaver. De bijen raken deze plant niet aan, volgens zeggen der beikers om de volgende reden. In den tijd dat de dieren nog konden spreken, werd hun de keus gelaten om of op zondag te rusten, of de brune klaover te missen. Zij gaven de voorkeur aan ’t laatste. Podagr. II, 94. 2. voor: heide, als vergoeding voor de bijen.

bruis, [schuim], broes, schuim. Gron. broes, brösem = schuim op den mond, bv. bij een toeval.

bruisbekken, [schuimbekken], broesbekken, schuimbekken.

brutaal, bertaol, brutaal.

buil, buul, buidel, zak, geldbeurs; an de buul west hebben = zich uitgaven hebben getroost. Ook = kerkezakje waarmee de diakenen de liefdegiften ophalen, uut de zwaarte buul kriegen = door de diaconie onderhouden of ondersteund worden. Gron. puil = papieren of linnen zakje; buul, buultje = kerkezakje. NHoll. buul, buultje = beurs, zak, op de Veluwe = geldbeurs. Oostfr. bü̂̂l = buidel, zakje, geldzakje, Westf. bül. – buul eene contr. van: buidel, MNederl. buydel, buyl, puyl, Oudfr. budel, Saterl. bûl, MNederd. budel, büdel, OHD. pûtil, MHD. biutel, HD. Beutel.

buis, buse, buus, buusse, buzen, buutzen, buutse, buus, zak, broek- of jaszak, Oostfr. bûs. Gron. buus, buutse = zak, in een mans-kleedingstuk genaaid; bij de vrouwen afzonderlijk onder het opperkleed gedragen. Meerv. buzen, buutzen. Het woord buse enz. moet vergeleken worden met het MNederd. buse, Nederl. boezem. In ouden tijd, toen de kleederen nog niet van zakken voorzien waren, gebruikte men voor de berging van vele dingen, bv. van den zakdoek (Gron. Oostfr. buusdouk, bûsdôk) de ruimte die het ruime bovenkleed voor de borst aanbood; zij werden alzoo als op den boezem gedragen. buutse & buus = vrouwen-zijzak

buis, buis, vrouwen-kleedingstuk, vrouwenjak; viefschaften buis = jak van viefschaft (zie ald.), ook Gron. – Ook: zeer lange jas, mannen-kleedingstuk. Zegsw: iemand an ’t buis willen = voornemens zijn hem een pak slaag te geven. wanten buis = soort van jas van pij

buisdoek, [zakdoek], buusdoek, buusdouk, zakdoek, ook Gron. buusdouk. Zie: buse.

buisgeld, [zakgeld], buusgeld, zakgeld, ook Gron. Zie: buse.

buisje, [maatjes, vrienden], buisies, maatjes, kameraadjes; dikke buisies = groote vrienden.

buiskool, [witte kool], boezekool, beuzekool, boeskool, bij v. Dale kabuiskool, Gron. boeskool. (Bij Sicherer en Akveld: büschelkohl, doch Sanders e.a. hebben dit woord niet; ’t schijnt dat de Duitschers het als een idioom beschouwen.)

buiskoolkop, [dromerig persoon], boeskoolskop, zie: elfribbe, en: boeskool.

buitel, [klein kind], buitel, klein kind. Gron. beutel, beuker = kleine jongen, gewoonlijk lutje beutel, enz. Oostfr. bötel, schertsend = kleine jongen, Neders. bötel van jongen, en: boetel, Eng. beetle = korte knuppel. Het Oostfr. bötel ook = vlasbeuker, dus: buitel, enz. = een jongetje dat er op klopt, een kleine vechtersbaas.

buiten, buten, buiten (Gron.) boeten = zonder; ’t ’r weel buten redden ken = omdat zij het er buiten redden kan. (v. Dale: buiten iets kunnen = er geen behoefte aan hebben, enz.)

buiten, buten, buiten, ruilen. Dr. Landr. (1712), Reglem. (1716) enz. art. 4: Indien eenig Goet voor een gedeelte verbuitet wierde. Gron. buten, ombuten, verbuten, kuutjebuten; Overijs. ombuten = omruilen, verwisselen; Oostfr. büten, inbüten, ombüten, ferbüten; Neders. büten, verbüten, ombüten, alsmede: büte, Gron. buut = ruil; Holst. Westf. büten = ruilen; Deensch bytte, Zw. byta = ruil; Oudd. buyten, Noordfr. büte, Teuthon. buyten, pangelen. (Nog in het pleon. ruilebuiten, bij v. Dale ook: ruilebuilen.) Zooveel als: boeten, in den zin van: baten, beteren, als wederkeerige handeling, waarbij beide personen gebaat worden. top um buten = tegen elkander ruilen; dan kun j’ ’t wel tugen um top um te buten = die ruil is in uw voordeel.

buiten dat, buten dat, buitendien, Gron. boetendat, boetendes.

buitenschap, [ruiling], butenschup, ruiling, ruilhandel; Gron. butenschōp = de daad van ruilen, de ruiling, Noordfr. butenschoap. Dr. Landr. (1712), Reglem. (1716) art. 8, 9: sullen deselve als gelt gerekent worden en niet als buitenschap.

buiterij, [ruiling], buterij, ruiling; zie: buten 2.

buizen, [vechten, worstelen], buizen, vechten, worstelen; “en as was hij nije Um mit honde ees te buizen”.

bul, bōl, bul, stier, Friesch bōlle, Kil. bolle, bulle, Oostfr. Neders. Westf. Holst. HD. Eng. bulle, bull, Noordfr. boll, bûll, IJsl. boli. ’t Woord bōl, bul zou komen van het verouderde Duitsche bullen = brommen, dat nog in Zwitserland gebruikelijk moet zijn.

bulderbus, [iemand die raast en tiert], balderbus, iemand die veel praat en een ander overschreeuwt. Gron. balderbōksen = bōlderbast = bulderaar, bulderbast, Holst. bullerbrook. Zie: baldern.

bulderbus, [proppenschieter], balderbus, proppenschieter, Gron. knapbus, Oostfr. ballerbukks, Mecklenb. ballerbükks, Neders. Mecklenb. ballerbüss, ballerbusse.

bulderen, baldern, hard en veel praten. Gron. baldern = met een vloed van woorden, forsche stem, al vloekende eene berisping uitdeelen. (v. Dale: bulderen, fig. = razen, tieren, vloeken.) Noordfr. bullern = donderen.

bulderen, bōldern, schreeuwen, van korhoenders. Ook = bulderen: “dat hij in huus spookt dat ’t zoo bāldert.”

bulkalf, bulkalf, bōlkalf , kalf van het manl. geslacht. Wie den 2 Jan. ’t eerst ’t eerst eene woning binnentreedt heeft aanspraak op een borrel. Is de bezoeker een manspersoon dan wordt het huis gezegend met bulkalver; is het een vrouwspersoon dan mag men rekenen op veerskalver. Gron. bōlkalf, bōl, ter onderscheiding van: kuikalf, kui. Oostfr. bullkalf.

bulken, bulken, hoorbaar winden lozen, Gron. bölken; Oostfr. Neders. Holst. bulken, bolken, bölken, en: upbulken, upbölken.

bullen, ebeuld, de koo hef ebeuld = is bij den stier geweest. Van: bol.

buls, bōls, bōlsch, bronstig, tochtig, van koeien gezegd, eigenlijk zooveel als: naar den bōl verlangende, Gron. bōls, bōlsk, spilsk, Overijs. bollig, Friesch duinsch, Neders. Holst. bullen. Zie: varig.

bult, [grote hoeveelheid, veel], bult, veel; ’n bult kinder = veel kinderen; ’n boudel geld = veel geld; ook = menigte, overvloed. Gron. bult, bulte = veel, menigte, groote hoeveelheid; Friesch bult = hoop, menigte; Overijs. bult = veel, heel wat.

bult, bult, hoop; grintbult = hoop grind; hij stun op ’n bulte = hij stond op eene hoogte. Gron. bult = hoop; molbult, enz.

bulten, [opstapelen, een hoop maken], bulten, opstapelen, tot eene bult maken, in hoopen zetten; ook Gron. Oostfr.

burcht, börg, burch, burg, 1. burcht, ook: burch = heerenhuis. Gron. börg = landelijk heerenhuis, en = burcht, slot, kasteel. MNederl. borch, Zw. Deensch borg = slot. 2. heerenhuis; ook: elk huis dat van den gewonen boerschen bouwtrant afwijkt. Gron. börg = landelijk heerenhuis, MNederl. borch, Deensch, Zw. borg = slot, burcht.

burchtstee, [plaats waar een burcht gestaan heeft], börgstee, plaats waar eene burcht gestaan heeft, in zooverre dit nog door grachten, enz. zichtbaar is; ook Gron.

bus, bōsch, (vrouwl). Zegsw.: hij komt uut de bōsch = hij komt met zijne denkbeelden voor den dag, zegt ronduit zijne meening. Ook = hij biedt flink; hij is uut de bosch = hij is zeer ruw, geheel onbeschaafd in taal en manieren; Gron.: hij komt zóó oet ’t bōs.

buur, boer, boeren, de gezamenlijke bevolking van een dorp of buurtschap (boerschap); we laot oeze knechter ’s aovonds te veel in de boer loopen = – naar het dorp gaan; mit de pasplanke en mit ’t parsiezer in de boer eloopen te hebben = – bij de boeren geweest zijn te kleermaken.

buurtbul, [stier], boerbōl, stier der gemeente, der boerschap, die bij den hoornboer wordt gestald. Zie: boer, en hoornboer.

buurtbungel, [stok], boerbongel, de stok, die de swörde (gezworene) als teeken zijner waardigheid droeg.

buurtdrift, [weg, pad], boerdrift, particuliere weg (of: pad) langs welken de koeien naar de weide worden gedreven. HD. Trift; drift, voor: dreef, weg, is in ’t Nederl. verouderd. Gron. (Old.) oetdrift = particuliere rijweg eener boerderij naar den publieken weg.

buurtgrond, [gemeenschappelijke grond], boergrond, op enkele plaatsen zooveel als onverdeelde marktegrond.

buurtherder, [gemeenschappelijke herder], boerherder, gemeenschappelijke herder eener boerschap, kerspelherder.

buurthoorn, [blaasinstrument], boerhoorn, horen, koehoren die gebruikt wordt om de boer ter vergadering samen te roepen, te hoope te blazen. (Klemt. op: hoorn.)

buurthout, [houtgewas], boerholt, (klemtoon op: holt), houtgewas door de gezamenlijke bevolking op een gemeenschappelijk veld geplant en derhalve het eigendom van den geheelen boer.

buurtkist, [bewaar- en bergplaats], boerkiste, het archief, de gelden, perkamenten en papieren, die in eene kist of ook schoolbröd bewaard werd door den oudsten swörde. (Klemt. op: kis.)

buurtlasten, [gemeenschappelijke lasten], boerlasten, (klemtoon op: las), de verplichting tot het herstellen en onderhouden van buurt- en andere wegen, waterleidingen, enz. Het verrichten dezer hand- en spandiensten heet boerwerken. De regeling bij boerwillekeuren van alles wat tot dit boerwerken behoorde was veroorloofd volgens Landr. III, p. 106.

buurtschap, boerschap, de ingezetenen van een dorp of gehucht = de boer. In: Order enz. op de Schouw van Wegen, enz. in Drente (1803) o.a. art. 12,17 komt voor: Karspillen of Boerschappen. Westerw. (Gron.) boerschōp = de boeren die tot één waterschap behooren. Zij vergadert éénmaal in het jaar om Lichtmis (2 Febr.) en alsdan doet de boerrichter rekening.Oostfr. buhrskupp = de ingezetenen van een dorp.

buurtstraat, [weg, straat], boerstraot, de algemeene, openbare straat of weg.

buurtvergadering, [bijeenkomst], boervergadering, bijeenkomst van de kerspelleden, de boer. In den regel werden zij door de swörden belegd.

buurtwerken, [gemeenschappelijk arbeid verrichten], boerwerken, boerwaarken, het gemeenschappelijk arbeiden door de ingezetenen van een dorp of gehucht; zie: boerlasten. In Westerwolde (Gron.): boerwarken. Wanneer daar de wegen hersteld moeten worden of van sneeuw ontruimd, roept de boerrichter, op aanschrijving van den burgemeester, de belanghebbenden bijeen door middel van klokgelui. Die werkzaamheid noemt men boerwark en het werken zelve: boerwarken, Westf. bûrwerken.

buurtwerker, [arbeiders], boerwerkers, boerwaarkers , die opgeroepen worden tot het boerwerken. Zie ald.

buurtwillekeuren, [wetten], boerwillekeuren, wilkers, boerwetten, plaatselijke verordeningen. Te Rolde werd o.a. het aantal dragers bij boerwillekeur van den 5 Jan. 1809 vastgesteld. Zie: wilker.

buut of slag, [uitroep], buut of slaoge, bij de spinmalen een spel, en zooveel als: van het meisje afstand doen of een handplak ontvangen. Zie: buut, en: spinmaolen. Zie: lieden of glieden.

capabel, kōmpaobel, in staat (zijn tot iets); ook Gron. Neders. Zoo veel als het basterdw. capabel (= bekwaam; geschikt, in staat tot), van ’t Fransche capable.

chagrijnig, sakrenünîg, schreiende, pruilende. Verbast. van chagrin, chagrijn = verdriet.

daags, daags, daegs, deags, daais, des daags; zoo: daagsche, (enz.) zundagsche (enz.) pette. Dezelfde klankwisseling ook met: dagen, daol, enz.

daal, daal, deel, daol, deal, daele, dele, 1. neder = daole vallen, zik daele dreien = zich neerzetten. Gron. deel, del, Friesch del, Overijs. Geld. daele, dale; op en daole = op en neer; MNederl. dale, te dale = naar beneden; Oostfr. dâl, dä̂l = beneden, nederwaarts; Holst. bargdaal = bergaf; – daal = Westf, Oudfr. del, Noordfr. dahl, Kil. delle; bij M. Stoke in ’t dal = op den grond. De oorspronkelijke beteekenis van: daal, deel, del = dal, ’t HD. Thal = laagte. 2. (Beilen, Westerb.) = (Diever, Dwingeloo), elders: neder; Jan keek veur zich deel; op en deel; kop om deel! = buk u!

daar, dèr!, daar dan! dèr, nog ’n gulden! = ziedaar, ik bied u nog een gulden meer! Gron. dèr, nijdig uitgesproken = daar hebt gij het! ZHoll. als interj.: ik mag het leie, dèr! enz.

dadelijk, daalkies, dolkies, daorlîk, dadelijk. Gron. doalkies, doalkjes, doalk, doals, doaltjes, dolkies = straks, zoowel toek. als verl. tijd. Staat voor: dadelijkjes, dimin. vorm van: dadelijk. daorlîk = dadelijk, terstond

dag samen, [begroeting], dagzaom, goeden dag! ook al ontmoet men maar één persoon. Van een binnenkomende luidt de groet: gôandagzaom, en de wedergroet: ook goandag. Gron. dagsoam, goundag, dagmit’nkander, en bij de ontmoeting van twee personen: dag ie baiden; dagsaom ook tegen een enkel persoon. Ned.Bet. dagsaom, Holst. goden dag tosamen. Zie: dag te hoop.

dag te hoop, [begroeting], dag te hoop, zie: dagzaom

dag tijd, [gewoonlijk], dag-tied, in: deur dag en tied = gewoonlijk, Gron. dag en deur.

dagmaat, [landmaat], dagmat, dagmaot, zekere maat van graslanden. In Gron. is: mat eene landmaat in de laag gelegen streken dier provincie, en nagenoeg = een half hectare. Kil. matte, madte, volgens Plantijn: een geset veldt, soo veel een mayer maeyt. Friesch med = anderhalf pondemaat = ½ HA; Zeel. gemet = ¾ HA. Eene contr. hiervan is het Gron. daimt, in geschrifte deimt, = p.m. ½ HA. Oostfr. diemath, dimt, deimt, dagmet, dagm’t = 400 Rijnl. rd, Neders. demat, diemat, Holst. deemt, deemat = ⅓ morgen; Noordfr. daimet, demeth, deimeth, deimth, Dithmars. dehmt, diehmat; Oudfr. deymath, dagmath, demat, deimat, demt, deimt, HD. Diemath. – Oudfr. dey (Eng. day), en: meta = maaien.

dagslaper, [soort vogel], dagslaper, naam van een vogel, geitemelker.

dagwerk, dagwerk, eene hoeveelheid turf, houdende 40 stok, de veenstok ter lengte van 9 voet. Oudtijds ook maat van grasland. Gron. dagwark, maat voor lange turf, steekturf. Voorheen 9000 stuks, thans van zeer harde turf 8640, van lichtere soorten omstreeks 6000 stuks. In de Ommelanden rekent men een dagwark op 6 voer = 12 wagenvrachten of zoogenaamde halve voeren (drie turven boven de ledders) = 36 korven, de korf 20 turven. In ’t Westerkw. is een dagwark = 100 kub. Meter, elk van 100 turven; te Zevenhuizen telt de wisse 128 stuks; te Stads-Kanaal is een dagwerk = 40 stok = 80 ton, de ton = 100 lange turven. In Friesland rekent men ook de baggerturf bij dagwerken; in Overijs. is een dagwerk = 240 ton.

dagwerkdorsen, [graankorrels uit de aren slaan in dagwerk], dagwaarkdörschen, het dorschen in dagwerk, d.i. bij den dag werken en beloond worden.

dak, dak, daoke , stroo, geschikt tot het dekken van gebouwen. Gron. = rogge- en tarwestroo, waarmede gebouwen, voornamelijk schuren, gedekt worden; eveneens in Oostfr. Neders. Holst. dak = stroo of riet, waarmede de boerenwoningen gedekt worden. 2. huisdak van dak of riet

dak, daken, dak van een gebouw. Wordt altijd in ’t meerv. gebruikt.

dalemanszode, [stuk grond], dalemanszoden, kielvormig gestoken zoden tot het opzetten van wallen om akkers, hoven, weiden, enz.

dalgrond, [afgeveend hoogveen], dalgrond, ondergrond der afgegraven venen, tot den landbouw geschikt gemaakt. In de Veenkoloniën van Groningen dalland = lage veenbodem.

dalsmijten, [gooien, werpen], daelesmieten, deelsmieten , 1.op den grond gooien, ter aarde werpen. 2. nederwerpen, ook Gron. Zie: daal

dalsmijter, [kleine, sterke jongen], daelesmieter, dat wordt een daelesmieter, wordt van een kleinen sterken jongen gezegd. Zie: daal.

dam, dam, 1. woonplaats, erf. Dr. Landr. (1712): Men zal een ieder voor Penningschulden moeten anspreken op zijnen Dam, II, 17. Id. (1608) II, 31: Soo wordt oick voor notoir ende openbaer Landrecht geholden, dat men een ieder voor penninck schulde behoort an te soeken ende te spreecken op synen dam. Sprw. Een hond is stout op zijn eigen dam, zooveel als: iemand heeft in eigen huis of op eigen erf veel vrijheid van handelen, hij heeft daar groot recht. 2. plaats waarop een hek staat, ’t zij op het land of op een erf

dambes, [soort bes], dambeeren, de jeneverbes, ook: de jeneverbessenstruik. v. Hall: dambeeren = jeneverstruik, Juniperus comminus. Nederl. Plantensch. p. 212. Volgens ten Kate van: damp, demp, domp “vermits deze bes tot zuivering van de lucht op ’t vier te dampen gelegt wordende, of vermits slaep verwekkende, gelijk zelfs de schaduwe van den boom geacht word den geest te bezwaren”.

dan, dan, in Hoogeveen voor; als, en: dan; niks dan lange turf; meer dan dree uur bie zunne. Vergel. as.

danig, daonig, bijwoord, zeer, geducht, buitengewoon; daonig in de wier = geducht in de war; daonig de les lezen; ook Gron. Friesch. Overijs. N.Brab. ZHoll. – Oostfr. dane, döne, Hamb. dannig = sterk, vermogend, krachtig. (v. Dale heeft: danig, bijw. = buitengewoon, zeer; Weiland beschouwt het als achtervoegsel; in allen gevalle zal het komen van doen, en voorkomen in: zoodanig, en: dusdanig.)

dankbaar, dankbaor!, voor: dank u! ook Gron.

dapper, dapper, gezond, welvarend; goon dag! hoe liek’t? bin’j’ nog dapper? Gron.: dapper zegt men in ’t bijzonder van vrouwen die door kleeding, houding, gang, ook in ’t spreken toonen kracht en moed te bezitten. ONederl. dapper = preutsch, gemaakt deftig; Nehem. II, b = vermogend, sterk, kloek.

dar, daren, darren, dadden, hommels, bijen die wel op bloemen azen maar geen honig in den korf brengen; Overijs. Geld. dorren.

dat ge, [dat jij], da’i, da’j, datste, dat gij (ook Gron.); ik zin bliede da’i ’r zint = ik ben blij dat gij hier zijt.

dat we, [dat wij], da’w, dat wij; ook Gron.

dauwelaar, [iemand die langzaam werkt], douwelker, douwelder, dauwelder, beuzelaar. Gron. dauwelder = iemand die zeer langzaam gaat. Zie: douweln.

dauwelarij, [getreuzel], dauwelderij, geheime omgang tussen jongen en meisje. Ook = gekheden, plagerijen.

dauwelen, [langzaam te werk gaan, treuzelen], douweln, dauweln, 1. werkzaam of in beweging zijn zonder te vorderen, beuzelen. Gron. daueln, dauweln; doameln = drentelen; ook: daueln = weinig of niets uitrichten. Oostfr. daueln = rondslenteren, bij de straat loopen, lediggaan; Neders. daudeln, daueln = den tijd verspillen, niets goed aangrijpen; Holst. daueln, daveln, Eng. dawdle, NBrab. dauwel = een traag vrouwspersoon. – Het woord zal tot: dolen, dwalen, gebracht worden. 2. stoeien

dauwelgat, [treuzelaar], dauwelgat, zie: douweln.

dauwelkont, [treuzelaar], dauwelkönte, zie: douweln.

dauwtrappen, dauwtrappen, Meppelers, evenals Zwollenaars en omstreken gaan ’s morgens vroeg dauwtrappen, d.i. goede sier maken. – In de prov. Groningen noemt men dautrappen, ook: dautreden een overoud gebruik van Groninger ingezetenen uit de lagere klassen om in den vroegen morgen van den tweeden Pinksterdag buiten de voormalige Heerepoort te wandelen, en zich daar in ’t volle genot van vrijheid en blijheid te ontspannen, welke gewoonte echter veelal in uitspatting ontaardt, en den eerzamen burger veel stof tot ergernis oplevert. Zie Prov. Gron. Cour. 1876 no 132.

dauwworm, dauworm, zie: nustkoek.

de, e, vervangt ook het lidw. de; op e hanen (op de handen), op e tōnge, veur e bek, van e daoke, an e mure, oet e penne, oet e schrift, under e tafel, an e balken, enz. Deze e koppelt zich voor ʼt gehoor meestal aan ʼt voorafgaande woord, en hoort men dus: oppe hanen, vanne, anne, vete, undere, enz. bv. he völt ʼn poeste anne kop = hij viel eene buil aan het hoofd.

deeg, deege, hij hef good deege = hij groeit goed, dus = het gedijen. Ook = hij heeft goed schik. Gron. deeg = genoegen, bekomst; zien deeg hebben = er van verzadigd zijn. Kil. doge = heil, voorspoed, (in ’t Nederl. bijna verouderd); seghe ende deghe = overwinning en voortreffelijkheid. Holst. däge = goed, best, Pruisen dage = goede, degelijke.

deel, deel, dele, daele, (ae = e in mère) = de vloer der schuur, de dorschvloer die meestal van leem is gemaakt. Gron. deel, dele = vloer, Overijs. dele, delle, deel, Geld. daele = dorschvloer, Deventer deil = planken vloer, Kil. dele, deyle = vloer en: dorschvloer; Hooft deel = houten vloer. Oostfr. däle, dele, dä̂l, Neders. deel, dael, dale, dele = de vloer, de grond; Holst. del = dorschvloer. OHD. dilla, MHD. dille, tille, HD. Diele = vloer.

deeleinde, [achtereind], delèn, (deeleinde) = het achtereind van’t huis, ’t schuureind.

deeloor, [kwajongen], deeloor, ongezeggelijke kwâjongen, kleine deugniet.

deerne, [meisje, ongehuwde vrouw], deern, meisje, ongehuwd vrouwspersoon, ook Overijs. – Oostfr. deren dëren, dern = meisje, dochter, jonkvrouw, HD. Dirne, OHD. diornâ, thiorna, deornâ, theornâ, thiarnâ, diernâ, thiernâ, MHD. dierne, dirne; OSaks. thiornâ, thiernâ, thêrna, ONoorsch therna, Deensch terne, taerne. (v. Dale: deern (gewest.) jonge dochter, vrijster (dikwijls ook in verachtelijken zin; niet aldus in ’t Oostfr.)

deksels, deksels, versterkend bvnw. en bijw. en wordt euphem. voor: drommels, duivelsch, gebruikt; “Zij hadden die dag ’n dekselse veege uut de panne had;” ’n deksels knap wicht. Ook Gron. en Oostfr.

dellig, [brutaal, ondeugend], dellig, driest, vermetel; kwaad, ondeugend, van kinderen; ondernemend; aanmatigend, koppig, weerspannig, tegenstrevend. Zal verwant zijn met: dol, in de Ommelanden (Gron.) = vreemd, raar, wonderlijk, ongewoon; zot, dwaas, erg, slecht; vreeselijk.

den, den, aanw. vnw. = deze, die, dit, gene; “ik wil den Geert hier neet in hoes weten”, Gron.: ik wil dei Geert, enz. HD. vorm: ich will den Karl gar nicht sehen, enz.

denken, denken, zich herinneren, heugen; ’t mag mij denken = ik heb er heugenis van; ook Gron. Oostfr. Holst. ducht = dacht; dat duchte mij = zoo dacht ik. Gron. ducht voor: denkt, en: dunkt; wat ducht joe nō van de raize? = hoe denkt gij nu over de reis? mie ducht, ʼt mōs moar angoan = mij dacht, die moest maar doorgaan; – hou ducht joe dat zoo? = hoe dunkt u dat zoo?

denkenis, [het nadenken], denkenis, gedachten, wat men denkt.

dennig, [opzwellen, uitzetten], dennig, met wallen onder de oogen, Gron. dienerg, van: dienen = opzwellen, uitzetten van een vleezig deel van het lichaam. Friesch dynen, Oudfr. tynen, MNederl. dijnen = uitdijen. Oostfr. dînen, Neders. dunen, HD. sich dehnen = zwellen, opzwellen.

derrie, daarg, darf, (door verwisseling der g in f); zwartbruine soort van veengrond, in Gron. darg, veelal de ondergrond van den kleibodem aldaar. Oostfr. darg, dark, Neders. darg. Van Dale heeft: darink, eene minder goede veensoort, waaruit de oude Zeeuwen zout stookten; Kil. darinck, dary, dari, daritorf, een aardhars en zout bevattende bodem, enz. en: derch = drijvende landt. Vergel. het Eng. dark = donker, duister.

deun, deunen, deuntjes , leugens; deunen allemaol! = allemaal leugens! deuntjes = leugentjes

deuvekater, duvekaoters, bastervloek als bijv. nw.: duvekaoterse jongs. In Gron. ook eene euphem. uitdrukking voor: duivelsch, enz. Bij v. Dale: wat duivekaters! = wat duivel! – In Gron.: duvekoater, duufkoater, een bijzondere vorm van wittebrood, dat in sommige streken om Nieuwjaar en Sint-Nicolaas wordt gebakken; NBrab: duivenkater, eene soort van koek, die, op Kerstmis aan kinderen wordt vereerd; Kil. duyven-kater, eveneens als ʼt vorige; HD.Ofenkater, Neders. ovenkater = ovenkoek.

deze, disse, deze, Gron. disse, OGron. dusse, disse, dese, Oudfr. disse, dis’.

diakenhuis, [armenhuis], jaokenhoes, armhuis.

dichten, dichten, opstellen, in schrift brengen. Ook hoort men nog: ’n brief dichten of riemen. Oudtijds mocht geen vrijer aan zijn meisje schrijven dan op rijm.

die, dee, die, als aanw. en betr. vnw, Gron. dei.

dief, deef, meer: gauwdeef = dief.

dienen, deenen, dienen, Gron. dijnen.

dienst, deenst, dienst, Gron. dijnst.

dienstbode, [persoon die bij een ander in dienst is], deensbôon, deenstbôon , dienstboden.

dienstvaardig, [tot dienst bereid], dienstvallig, gedienstig, dienstwillig, dienstvaardig, Gron. dijnstvallig.

diep, diep, stroom, vaart; Peizer-, Eelder-, Drosten-, Loodiep. Gron. dijp, een kanaal vooral ten dienste der scheepvaart, bv. Damster-, Schuiten-, of Winschoter-, Boterdiep, enz.; Friesl. Kolonelsdiep, Dokkumerdiep; Overijs. Zwolsche diep; NHoll. Nieuwediep. – ZHoll. diep = water, rivier, daarvan Hollandsch diep. Oostfr. dêp, trekdêp, Deensch diep = kanaal. Het woord zal staan voor: diepte, het diepe, HD. Tief.

diepzwemmer, [diepzwemmer], deepzwemmers, zie: hoogklimmers.

dier, deers, dieren, met name paarden.

dierage, dierages, gedierte. (Moest eigenl. geschreven zijn: dieraasjes)

diesen, [de stok aan het spinnewiel, waaromheen men het vlas of de wol bindt], diesen, diesel , dodde vlas op den kop van het spinnewiel, Neders. Holst. Westf diesze, Nederl. rokken.

diesenbol, [de stok aan het spinnewiel, waaromheen men het vlas of de wol bindt], diesenbolle, dieselbolte, diesenbolte, houten spil om welke het vlas, dat gesponnen wordt, gewonden wordt. Zie: diesen.

diesenkop, [de stok aan het spinnewiel, waaromheen men het vlas of de wol bindt], diesenkop, dieselkop, diesenkuuf, de kop van het spinnewiel waarop het vlas wordt geplaatst dat afgesponnen moet worden. Zie: diesen.

Diever, Dever, aldus wordt Diever uitgesproken.

diggel, diggel, diggels, 1. aardewerk. Het Gron. diggelschip = potschip = scheepje waarmede men rondvaart om aardewerk te venten. Zie: diggels. 2. scherven, alleen als speelgoed voor kinderen, gelijk deze zich ten platten lande veelal daarmede vermaken. Gron. Friesch Oostfr. diggel = potscherf, stuk van gebroken aardewerk; op Marken diggels = scherven. Westf. diegel = tegel; OHD. dehil, degil = potaarde; HD. Tiegeltopf, Noordfr. dogelpott = aarden pan. Beiersch tegel = potaarde. Vergel. schaorde, en: diggel.

diggelhuis, [huisje gemaakt van scherven], diggelhuus, huisje van diggels voor kleine meisjes, ’t Gron. speulhoeske. Zie: diggels.

dijk, diek, (dijk) = weg, bv. de Ruinerwoldsche diek; van de diek blieven = den tijd niet bij pad of weg zoek brengen. Het woord wordt dikwijls gebruikt van de sprikkenwegen tussen graslanden. Hiervan ook: toldijken = tolwegen. Dr. Landr. (1712) IV, 7: Tol- en andere Dijken.

dijken, [een dijk maken], dieken, (dijken, ww.); een dijk maken door eene lage, moerassige streek. Ook = bulten = opstapelen; zoden dieken, turf dieken = zoden, turf in lange stapels zetten.

dijn, dien, diende , uw; het uwe, enz., van die = u; Gron. dien; dienent. diende = uwe; de diende = de uwe, of: den uwen. dienent = de, het uwe (enkv.). Van: die, en dit van: do.

dik, dik, voor: groot, ruim; dik kertijr = ruim een kwartier; dik middag = na twaalven; dik uur = groot uur, zooveel als: uren met den vos gemeten en er den staart op toegegeven. Dit zegt men in Groningen van Drentsche, in Drente van Groninger afstanden. Een Drentsch uur afstands is in Groningen minstens vijf kwartier. Een en ander valt wellicht daaruit te verklaren, dat een onbekende weg lang valt, en het volk niet gaarne bij onderdeelen van uren rekent. dikke reken = hooge rekening; dikke vrunden = groote vrienden; dikke tachentîg gulden = ruim tachtig gulden; dik geld = grof geld, HD. harte Geld, Gron. Overijs. hard geld. dikke boer = rijke boer; dikke keuterij = eene boerderij, tusschen groot en klein in. Gron. dik, voor: groot, in: dikke pries = hooge prijs; dikke vrunden enz. Oostfr. dikke fründe; Gron. Oostfr. dik wark = nauwe vriendschap. – dik komt van: dijgen = dijen = in omvang toenemen, grooter worden, vandaar: dikke = groote, en dik = groot, ruim.

dikgeld, [grof geld], dik geld, tegengestelde van kleingeld. Zie: dik.

dikke boer, [rijke boer], dikke boer, rijke boer, ook Gron. Oostfr.

dikkigheid, [het dik zijn], dikkigheid

diknek, [rijk persoon], diknakke, voornaam en rijk ingezeten van een dorp. Gron. diknek = rijk man, vooral rijke boer.

ding, ding, voor: zaak; “Sanmeui zag ’t ding aans in” Gron. da’s ’n ding! = ’n dik ding = ’n hijl ding = eene belangrijke zaak, een heele daad, eene groote som; proat mie nijt van dingen! zooveel als: wij weten er alles van, zwijg maar over die zaak, voor ons is zij als uitgemaakt te beschouwen.

dingspil, [rechtsgebied], Dingspil, voorheen zooveel als: rechtsgebied. Zoo werd Drente verdeeld in de zes Dingspillen: Suidenvelt, Beilen, Rolde, Noordenvelt, Oostermoer en Diever.

dingstig, dingstig, duldig; zie ald.

dissel, duksel, disselbijl, Gron. dussel.

disselboom, dikselboom, dissel van een wagen, disselboom, Gron. dusselboom, Zeel. disselboom, Oostfr. diesselboom, Oudfr. tiuchsel, van: tia, Goth. tiuhan = trekken.

distel, diesel, distel. Gron. mōtdiesel (Old.) diesel (Ommel.). v. Hall onderscheidt hiervan twee soorten, de moes-Melkdistel en de stekelige Melkdistel, Sonchus oleraceus en Sonchus asper, welke laatste in het Klei-Oldampt bepaaldelijk motdijzel, dat ook door v. Dale is overgenomen. Voorts zegt hij dat men in het Old. en de Veenkol. heeft: motiezel, zeugedistel, zeufdissel; motdissel in de Scharmer, melkdissel in het Westerkw. Neerl. Plantensch. p. 112. Oostfr. diessel, Neders. sögedistel, HD. Saudistel, Schweinedistel, sonchus asper.

disteltang, [gereedschap], dieseltange, disteltrekker. Zie: diesel.

dobbe, dobbe, plas of kuil door de natuur gevormd, inzonderheid in ’t veen. Ook = kuil of waterkom in sommige dorpen. Zekere plaats op den weg van Rolde naar Borger heet het dobbendal. Gron. dob, dobbe = waterkom bevattende water voor het vee. Friesl. Overijs. dobbe = kuil of waterkom in sommige dorpen; Oostfr. dobbe = diepte in ’t zand; Neders. dobbe = eene gracht of sloot. Het Gron. heeft o.a. drinkeldobbe, ook Oostfr., het ODr. drencken en dobben.

dobbelier, [kommetje], dobbelier, klein kommetje om er koffie uit te drinken, in Geld. een soort van bord, om er van te eten; in Oostfriesl. een klein, diep tinnenbord voor kinderen. Gron. dobbelijr, dobbleier, stipdiggel, stipkopke = klein kommetje van verglaasd aardewerk, met vlakken bodem, bestemd voor boter, vet, enz. om er aardappelen in te doopen. Kil. dobbelierken = schotel om er iets in te doopen; – en: dobbe, tobbe = kuip. – Zal zooveel zijn als: kleine tobbe, tobbetje.

dobben, [tikken, kloppen], dobben, voor: tikken; “en tegliek weur d’r ok al an ’t glas dobt.” Oudfr. dubba = stooten; Neders. dabben = het geluid van het kloppen aan de deur.

doch, doch, soort van stopwoord: mien liev’ is toe doch Jans! zooveel als: hoe heb ik het toch met u Jans!

dode, dôo, doode; op de dôo zitten, zooveel als: dat eene der naaste vrouwelijke bloedverwanten op den dag der begrafenis, gaat zitten op de lijkkist van den overledene, in een groot zwart kleed gehuld.

dodenweg, [weg naar de begraafplaats], doodenweg, zie: reeweg.

doedel, doedel, doedelmusse, vrouwenmuts van bont katoen, Gron. doedel, nachtdoedel; Oostfr. dudil, dudelmüts = gestreepte kap of muts met afstaande gevouwen plooien. ZDuitsch düteln = kreukelen.

doef, [doef], doef, (Vledder enz.) = hok beteek.

doek, [kus, zoen], doek, kus, zoen; Gron. doetje, tuut, en in de kleinekindertaal doei, tu, tuke; ʼn dikke doet = dikke zoen; Friesch tuutsje, Oostfr. dü̂̂t, dü̂̂k, düke, düth – Wisseling der t en k.

doek, dook, (doek) = het linnen dat men zelf gereed heeft, HD. Tuch, dus eigenlijk hetzelfde als tuug, in: kistentuug; zie ald.

doeken, [kussen], doeken, kussen, liefkoozen, troetelen, ook Geld.; – Gron. doetjen, doeten, smōkken, tuten, in de kindertaal doeien en tusen. Neders. Holst. dütjen, düten. Vergel. ʼt AS. duhan = drukken, alsmede het Goth. daddjan = zuigen.

doen, doen, dronken, (ook Gron.) “Daer dan, nathals! zoep oe doen!” Holst. Oldenb. dun. Oudfr. dinen = opzwellen; dune = heuvel; Neders. dunen = opzwellen, van ʼt aangezicht, enz.

doen, doen, weer doen, werkwoord, geven; geld doen = geld uitdoen: geld op rente uitzetten. Gron. doun = aanreiken, toereiken, geven; dou mie dien mes even; ook Oostfr. Neders. Holst. Bij de Ouden: doen = geven, ter hand stellen, afstaan. Zie Matth. 25:27. weer doen = teruggeven

doen, doet, voor: doen. ik doo, dö döste, hij döt, wij, ie of ei doot, zij doot, gij döst doan had = voor: had gedaan; dat hij ’t weven alleen doen moeten had, Gron. – doun mōst har, voor: had moeten doen. dea, die, deu, do = (Hoogeveen, Ruinen, Zuidw.) = (Mid-Dr. en O.Dr.) = (Nijeveen, De Wijk, Koekange), elders deed.

doenerig, [bedrijvig, actief], doenarig, driest, tegenstrevig, koppig.

doenig, [levendig], doenig, dartel; bedrijvig.

doerak, doerjak, roest, doorjak, wildzang, wilde knaap; daʼs ʼn doerjak van ʼn wicht = dat is een meisje met jongensaard.

doeskop, doezekobbe, doestkōbbe, doezekodde, doestkobbe, scheldwoord alleen te Gees, gem. Oosterhesselen, in zwang en voor dengene, die zich niet aan het balslaon wil onderwerpen. Hij geeft zich prijs aan de algemeene verachting; vandaar dat schimpwoord. Zie Dr. Mosaïk 2 St. p. 18 Sodage I, 181. Gron. doeskop, doesnakke = stijfkop, en vooral schimpwoord voor een eigenzinnig, koppig kind; doezig = koppig. Hfft. duizig = duizelig, en ook = versuft, suffend; Kil. deusigh, duysigh; Oostfr. dusig = duizelig; bedufd = bedwelmd; Neders. Holst. düsich = duizelig; Deensch doesig = gedachteloos, suffend, AS. dysig. Kil. daesen = aan waanzin lijden. – kodde, Oudfr. kuda = knots, dikke knuppel. Zie: Sinte Peter de bal uitslaan.

dok, dokken, 1. bosjes stroo die tot vulling tusschen de dakpannen worden gelegd, waar deze aan elkander sluiten en dus dienen ter vervanging van kalk; ook Gron. Overijs. Geld. Oostfr. Neders. Holst. In een gedeelte van N.Duitschland, Denemarken en Zweden is dooke = eene pop, HD. Docken = stroowisch, Westf. docke = stroopop; Kil. docke = eene pop. Om de overeenkomst in vorm zullen deze bosjes dien naam dragen, dus zooveel zijn als: stroopop. 2. kleine plankjes van beukenhout, die in plaats van pannen of lei tot het dekken van torens en kerken gebezigd worden. Podagr. I p 245.

dokter, dokter, voor: advocaat. “Too hadden ze ʼn eisch edaone en die had nog al hoog ewest; maor hij had ʼn dokter anenömen. – Maor nooit gien dokter weer.”

dol, dollen, de handvatsels der zeis, ook Gron.; achter de dollen stoan = aan ʼt maaien zijn. v. Dale: dol = roeipen; Oostfr. dolle, dol = houten pin, houten nagel, roeipen; Kil. dolle, dol = de klamp, waarin de roeiriem rust; Nederd. dolle, dulle, MNederd. dolle, dulle, dole doule, zooveel als: drager, van ʼt OHD. dolôn, tholôn, enz., MHD. dolen, doln (= lijden, dulden) en zooveel als: dragen, houden; dollen dus = dragers, houders der zeis.

dominee, domeneer, doomneer, predikant, ook bij ʼt aanspreken, Gron. doomnie, doomnij, Oostfr. dominé, dômné. Van ʼt Latijn dominus = heer.

dommekracht, doemkracht, dommekracht, aardewind.

dommel, [klein persoon], dummel, voor: klein, gedrochtelijk persoontje, gedrochtje.

domp, [neus], dōmpe, voor: neus.

donder, dunder, (= donder), in: arme dunder = arme drommel; ook Gron. arme dōnder, ofschoon: dunder = donder.

donderbloesem, [onweer], dōnderblösem, ʼt broeien van onweer, zichtbaar in donderwolken. In Gron. zegt men, wanneer zich donderwolken aan de kim vertoonen, die zich al meer ophoopen en een onweer voorspellen, dat de lōcht bluit, bluierg is; bluien = bloeien; blösem (ook Gron.) = bloesem.

donderdag, dunderdag, (= donderdag), als interj. Zie: dunders.

donders, dunders, te dunder, wat dunderdag, als interj. en basterdvloek; voor: vervloekt, bliksems: “ik wil dat dunders wicht neet altied veur niks achternao loopen.”; te dunder, wat meuken zeʼn levend; ʼt spiet mie dunders! Ook: wat dunderdag is daor te doon! Gron. dōnders, en: dōnderdag, aldus gebruikt.

donderschoer, donderschoer, dunderschoere, zie: schoer. – In de Ommel. (Gron.) dunderschoer, Old. Westerw. grommelschoel = donderbui.

donkeravond, [het deel van de avond waarop het schemert], donkeraovend, schemeravond.

doodbier, [begrafenis; begrafenismaal], doodbier, begrafenis, en: begrafenismaal. Zie: bier.

doodenkel, [versterking van enkel], doodenkeld, zeer zelden, ook Gron.

doodvat, doodvat, doodkist.

doopceel, [uittreksel uit het doopboek, bewijs van geboorte], deupsedel, doopceel, ook Gron.

doophok, [waar de doping plaatsvindt ], deuphek, deuphok, deuphokkien, hok, hek, de ruimte in vele kerken bij den preekstoel, waar het doopen plaats heeft, en waar ook veelal de leden van den kerkeraad hunne vaste zitplaatsen hebben; in ’t deuphek of in ’t hok zitten zooveel als: ouderling of diaken zijn. in het hokkien kommen = voor den kerkeraad verschijnen; een eigen hok hebben = eigen bank, afgesloten bank in de kerk bezitten. Gron. deuphok, deuphek, hok, Friesch het vierkant, in NHoll. en elders: het hekje. (v. Dale heeft: doophek, zonder meer.)

door, deur, in: er van deurgaon = vertrekken, weggaan, vluchten; ook Gron.

door de bank, [doorgaans, gewoonlijk], deurbanks, doorgaans, meesttijds; Gron. deur de bank, Oostfr. dör de bank = in den regel. Ook bij v. Effen Spectat. NBrab. deur de baank = doorgaans. “Deze uitdrukking oudt. dore di banke, is ontleend aan de zetting, d.i. den door de overheid vastgestelden prijs van brood of vleesch en beteekent oorspronkelijk: naar de verordening (door de bank) der schepenen. De tegenwoordige beteekenis van: door de bank is: in den regel, gemiddeld, gewoonlijk.” G. van Willigen (School en Studie 1885, no 12 Bijbl. p. 102.) (Weil. door de bank = zonder onderscheid, het eene zowel als het andere, goed en kwaad door elkander: iets door de band verkoopen. (v. Dale: door de bank (beter: door den band) = het een door het ander gerekend, gemiddeld.)

door de tijd, [gewoonlijk, meestal], deurntied, (door den tijd) = doorgaans, gewoonlijk, meestal; “hij kon deurntied maor eem ’t lachen laoten”; “zij lupen hier deurntied langs, umdat ’t in d’richt was”. Gron. deurentied = doorgaans.

doorgang, [doorloop], deurgang, buikloop, ook = ontlasting, (Gron. Zeel. ontlasting); in deurgang wezen = diarrhe hebben.

doorhouden, deurholden

doorluchtig, deurluchtig, (deurlichtig) = doorschijnend; “Wal jonges, riep een oud moedertje (te Zweeloo) terwijl zij op den Prins (Willem V) toetrad, ’k docht da’k oe deurzeen kon, oos Doomneer hef et lest nog in ’t gebed zegd da’j’ doorluchtig wart.” Dr. Mosaïk 2 St. p. 80. Zie: lucht.

doorscheren, [doorjagen, doordrijven], deurscheren, doorjagen; doordrijven, van vee gezegd; ook (onz.) = doorloopen.

doos, deuze, doos, met name: tabaksdoos.

dopheide, dopheide, zie: rûgheide.

dorie, [tussenwerpsel], dorie, basterdvloek, hier interj.: te dorie jà = drommels ja! zooveel als: dat moet gebeuren! wat dorie, zea = wat drommel, zei hij; ook Gron.en nog bijv. gebruikt.

dorp, darp, daarp, dorp, Gron. dörp.

dozijn, terzien, dozijn, Gron. dezient, d’rzient.

draai, drai, (draai) = smalle draaibrug zonder leuning over eene vaart; ook Gron. in de Veenkoloniën.

draderig, [vol draden], draoderg, dradig; ook Gron.

dragen, dragen, brōmmert; zie ald.

drager, draogers, de personen, gewoonlijk acht in getal, die de kist op eene lijkbaar naar het graf dragen; ook Gron.

dral, dral, vlug, flink; dral van liefien = vlug van lijf en leden. Gron. dral = hupsch, vlug, flink, van meisjes gezegd. De hoofdbeteekenis van dit woord in ʼt Neders. en Holst. is: hurtig, geschwind, celer; Neders. een drallengang = al wat het aanzien van vlugheid en geschiktheid daartoe heeft; een drall peerd, ene lütje dralle deern; Holst. en dralle deeren = een flink meisje; Noordfr. en trall fömmen = een stevige, flinke meid. Westf. drell, HD. drall = vast gedraaid, van garen; Saterl. drellen = draaien; Oudd. drollen = ronddraaien; Oudfr. thrall, AS. thearl = snel, gezwind.

drammen, drammen, dremmen, drammen = aansporen, aandrijven; hiervan ook = dwingen van kinderen. Gron. drammen, dransen = schreiend dwingen van kinderen, dwingend om iets vragen. Oostfr. Neders. drammen = luid dwingen; Overijs. drensen, Geld. dransen; Westf. dransen = eigenzinnig schreien van kinderen. Holst. dramm = verdriet. dremmen = jagen, drijven, aanzetten.

drasgrond, [drassig land], dreezegrond, in ʼt Westen der provincie grasland dat omgespit wordt om er vlas te verbouwen. Zal staan voor: drassige grond.

dreeg, [stevig, voedzaam], dreeg, dreig , voedzaam, vet, bv. van vleesch gezegd; ook Friesch. Vergel. dreege.

dreeg, dreege, veel uitleverende; ook = breed van omvang, bv. van eene kraamvrouw. Gron. drijg = strekzoam, wordt vooral van spijzen gezegd die zich onder het koken uitbreiden, of ook: die in het gebruik langer strekken dan de hoeveelheid liet verwachten. Meestal verstaat men er onder wat zeer voedzaam is. – ʼn drijge kerel zooveel als: een man die stevig gebouwd is, en daardoor in de maat, wat de dikte betreft, meevalt. Friesch dreeg, Oostfr. drîg, drêge, drêgsâm, Neders. drege. Vergelijk het Eng. dry, Oudfr. drey, AS. dreoh, Deensch droj = wat lang uithoudt; Noordfr. drieg, dreeg = droog. Zie Ten Kate p. 623.

drekken, drekken, etteren.

drekkop, [buil, gezwel], drekkop, buil, gezwel, ettergezwel. Zie: drekken.

drempel, drumpel, drempel; nijt over deur of drumpel komen = zich nooit in dat huis laten zien; ook Gron.

Drent, [inwoner van Drenthe], Drenten, Drinten, Drint, enkv. Drent, Drint. = inwoners van Drente, Drentenaren; ook Gron.

Drenthe, [provincie van Nederland], Drente, “Of Drenthe, van ouds Thrente, Threnthe of Trente geheeten, zijne benaming heeft ontleend van Dre-enthe, het derde einde of gedeelte van het Bovensticht, waarvan Salland, Isalalande, het land gelegen aan de rivier Isala (=IJsel), het eerste, en Twenthe, Twe-enthe, het tweede einde of gedeelte uitmaakte, dan wel van Ther-enthe, als gelegen ten einde, aan het einde, op het einde van het Utrechtsche bisdom, blijve hier onbeslist.” Magnin. Losse bladen p.3.

dreutelen, dreuteln, dralen. Gron. dreuteln = talmen, dralen, treuzelen, en, eenmaal begonnen zeer langzaam voortwerken. Daarvan: dreutelbōksen, dreutelkodze, dreutelkond, dreutelgad. Oostfr. dröteln, drêteln = langzaam spreken of arbeiden; Holst. drieseln, Westf. draeteln = talmen. Volgens Ten Kate dreutel = ineengedraaide hoop; Kil. dreutel, drotel = keutel; dreutelen = kleine schreden doen als van een dwerg; Zal een freq. vorm zijn van: dreten, drijten, met de grondbeteek. van: drukken, persen.

drevelen, dreveln, onzijdig werkwoord, nevelachtig weer zijn. Ook zegt men: ʼt drevelt, als de sneeuw in fijne vlokken neervallende, door den wind wordt voortgejaagd.

dribbel, [onthutst, beteuterd], dribbel, bedremmeld, beteuterd.

drieblad, [benaming voor voorwerp met drie elementen], dreiblad, benaming der hanevoet.

drieschoren, [een schaap dat drie keer geschoren is], drieschoren, zie: eenschoren.

driesen, driesten, droesten , dreigen, bang maken. Bij Vondel: “En schuimbekt, dreight en driescht.” In ʼt Nederl. is drieschen = jagen, beroeren, dreigen, verouderd.

driest, driest, voor: gerust, zeker, vast; leuf maor driest, dat enz; ook Gron. Aldaar driest = koen, stoutmoedig, geen gevaar vreezend, in ʼt Nederl. veroud.; heeft nu de beteek. van: dom, blind, stout, onbesuisd, ook = onbeschaamd. Oostfr.drîst = koen, vermetel; Neders. = koen; Holst. = stoutmoedig; Westf. driste, HD. dreist = zonder vrees. ʼt Woord is door metath. uit: dorst, van: darren, dorren = durven, Neders. dräfen, AS. dearran, dyrran, Eng. to dare; AS. dyrstig, thyrste = koen, stout.

drietip, [driehoekig van vorm], dreetippe, driekante hoed, steek; dat is nog ʼn echte domeneer, hij hef de dreetippe nog op. Gron. treitimpte houd. Oostfr. dreetimpt = driehoekig, van een steek, in vroeger dagen de gewone dracht der boeren (ook in Gron.); Westf. draitimpig.

driftgoed, [drijvend goed], driftgoed, drijvend hooi, stroo, enz.

dringen, drōngde, drong, overl. tijd van: dringen.

drinkdobbe, [waterkom], drinkeldobbe, dobbe (zie ald.) waaruit de beesten gedrenkt worden; ook Gron. Wat den vorm aangaat: kindelbier, Gron. drinkeldoode, hangelslöt, loopeldag; enz. Overijs. knuppeldoekje; Oostfr. drinkelfat, kindelbêr, enz. Westf. drögeldauk, wittelkwast, enz. Nederl. hangeloor, soort van tuinboon.

droest, [vors, sterk; dreigend], droest, forsch, sterk; dreigend. Wordt ook van dieren gezegd: ʼt schaop is droest in de wolle = zwaar van wol, heeft eene dikke vacht. Vergel. droesten, en: driest.

droestkop, [een bundel voorwerpen], droestkoppen, boomen met zwaren kruin, vooral wanneer zij boven andere uitsteken. Het woord droest als znw. is ident. met het Gron. troest, zooveel als tros, voorwerpen bv. als appels, pruimen, aalbessen, die dicht aaneen zijn gegroeid; zij hangen bie troesten aan de boomen. Oostfr. drûs, drûssel, drûst = bos, bundel, tros; sê sitten al in en drûs bï̂ ʼnander; dat is ʼn dikken drûst appels.

dromhandschoen, [handschoen], dreumhanske, handschoen van dreum. Bij v. Dale: dreum, drom, drum = wollen stof, waarvan men de pikkwasten en stoepdweilen maakt, ook wel grove dreum geheeten. Ook: dreum, dreumel = draad welke van de schering overblijft, wanneer een stuk linnen afgeweven is. Volgens Weil.: dreumen = overblijfsels van vlas en wol bij ʼt weven.

dromwant, [want], dreumen wanten, zie: dreumhanske.

drong, drōng, na, nabij; dʼooren drong anne kop hebben – hoogst zuinig zijn, Gron. de ooren dicht an de kop hebben. Gron. drong an = aaling an = stoef an = stomp an = dicht bij, dicht aan, onmiddellijk aangrenzend. Van: dringen. Noorfr. trong, Eng. throng, AS. thrang = eng, gedrongen.

drong, [lichtgeraakt, prikkelbaar], drōng, kitteloorig.

drongbij, [dichtbij], drōngbij, nabij; zie: drōng 1.

dronk, drōnk, eenvoudig en kort onthaal aan een sterfhuis na eene begrafenis, in plaats van eene volledige groeve. Wordt vooral bij ʼt overlijden van kinderen gedaan.

droog, trukg, droog.

drost, Drost, voorheen hoofd der provincie, later Gouverneur, thans Commissaris des Konings. Dr. Landr. (1608) I, 1: Den Drost, wesende Hooftofficier van de civile en criminele Justitie in den Lande van Drenthe, is geholden, enz. – tho Coevord, alwaer de Ampt-man ofte Droste als Hooft-Officier over het landt van Drenthe, woonachtig is.

Drostenlaan, [belangrijke straat], Drostenlaan, de laan vóór het huis van den Commissaris des Konings te Assen. Zie: Drost.

drouwen, drouwen, druwen, drowen, voornemens zijn, op het punt staan iets te doen; wij drouwen uit te gaan; naar de markt drouwen = plan hebben naar de kermis te gaan. Gron. drauen, drauwen, drouen, bij Laurman ook druwen = voornemens zijn, vooral in betrekking tot een bezoek; wie hebben joe al lank droud; ik drou Grönen. Ook = dreigen; Dr. Landr. (1712) II, 47: Zoo bewijslijk ware dat iemant de Getuigen misdede, of merkelijk drouwde, enz.; id. (1608) II, 11; Zoo IV, 26; Emant drouwende sijn huis oft goet te barnen. Uit de beteekenis van: voornemens zijn, ontstond allicht die van: talmen, besluiteloos zijn, ook Gron. ie mouten nijt te lank drouen; ʼt blift bie ʼt drouen = wij talmden er tot dusver mee, ʼt kwam niet tot de uitvoering. – Friesch drige, HD. drohen, Goth. treihan = dreigen; NHoll. dreigen = voornemens zijn, Hooft dreighen; Neders. drouen, drouwen = dreigen; todrauen = minen maken of met woorden te kennen geven dat men iets in zijn schild voert; Holst. Oud-Frankisch todrauen = den schijn aannemen. Het Gron. heeft de zegswijs: hij is van Drouen = hij is een talmer, eene woordspeling met: Drouwen.

drukheid, [drukte], drokheid, drukte.

drukken, drungen, onzijdig werkwoord, wordt gezegd van de lucht als er weersverandering op til is, wanneer ze zich gespannen voordoet.

drukkertje, [zoen], drukkertien, voor: kus, Zie: doeken. In Gron.: ʼn dikke drukker of drōkker = een dikke kus.

du, doe, doo, dij, dei, gij (enkv.) Ook van jongen tegen ouden: “wat helpt dat now bes, daʼs doe dei zoo anstelst?” Gron doe, Stad-Gron. dou, alleen vertrouwelijk, of van ouden tegen jongen; ZLimb. doe. De d wordt scherp in: denkstoe, meenstoe,enz. eveneens in Gron. – ONederl. du, HD. Oostfr. Neders. du, Noordfr. do, Eng. thou, Lat. Ital, Sp. Portug. tu. (Marnix trachtte in zijne vertaling der Psalmen de nog niet lang in onbruik geraakte voornw. du en dijn weer in eere te brengen, maar die poging, zooals ook der latere bijbelvertalers, mislukte.) dij = u, 3de en 4de naamv. van doe of do; Gron. die; dij; Friesch dij, Oostfr. Neders. di; in ʼt Nederl. veroud. Kil. dij = gij.

dubbel, dubbeld, (= dubbel), ook Gron.; dubbeld drukken; van eene geheele snede brood, wat bij een blad papier heet: in tweeën vouwen. Vergel. enkeld, levend.

duimblad, [stuk papier], dōmblad, vierde gedeelte van een vel papier, Gron. tekst.

duimdraaierij, [bedriegende handeling], doemdreierei, bedriegelijke handeling.

duimeling, doemelink, dumelink, sloopje om een zeeren duim of vinger, Gron doemeling, Oostfr. dümelke.

duimstek, [stek van een boom], duimstek, eiken loot, meestal een duim dik en van boven geknot, voor het aanplanten van schelbosschen en hakhout. Zie: schelholt.

duimsteken, [afgesneden boomloten], doemstikken, afgesneden eiken telgen.

duimstok, [maatstok], eekendoemstikke, duimstok.

duldig, [kunnen verdragen], duldîg, dingstîg, kunnende uitstaan, dulden, verdragen, lijden; het kind is nog niet duldig genoeg om eene operatie door te staan.

dunne regen, [zeer fijne regen], dunne regen, stofregen, HD.

dunnege, [slaap van het hoofd], dunegge, slaap van ʼt hoofd. Het Gron. heeft duneggen en: dunnekken (alleen ʼt meerv.); Overijs. dunne egge duneggel, Oostfr. dünegge, Neders. Holst. dünnige, dünninge, dünje, Hamb. dünne; Kil. dunninghe = slaap of slagh des hoofts; Deensch tynding, Zw. tinning, Noordfr. thenning, ONoorsch thunvangi, OSaks. thinnonga, AS. thunvinge; OHD. thunvengi, dunwengi. Volgens Grimm samengesteld uit het OHD. tinnâ (= tunna, Tonne), tina (vat), en: wange; ten Doornkaat brengt het eerste deel tot de beteekenis van: zacht, zwak, week, en dan zooveel als: teere, zwakke wang.

dunveel, [zeer veel], dunvöl, (Schoonebeek) = zeer veel.

durven, duren, durven, Gron. duren, Friesch deuren, MNederl. dorren, ONederl. darren. Oostfr. düren, Noordfr. türren, Oudfr. dara. – hij hef neet dust = hij heeft niet gedurfd; ook Gron. en Oostfr.; ik dus ʼt neet te doon, ook Gron. (De verv. in ʼt Gron. luidt: ik duser, doe duurst, hij duurt; wie – ie – zij duren; ik dus, doe dust, hij dus. wie – ie – zij dussen; partic. = dust). Dus = durfde. duurste = durft gij

dusderhalve, [derhalve, om die reden], dusderhalven, pleon. voor: derhalve. Wordt ook in Gron. gehoord.

duslang, [tot dusver], duslang, tot dusverre.

dwaal, [duizelig], dwiel, duizelig; dwiel in ʼt heufd = licht in ʼt hoofd ten gevolge van koorts. Gron. dwielerg = dwelmerg, enz. = duizelig, verward in ʼt spreken, als het uit een ziekelijken toestand voortkomt. – wielen = draaien, en na verwant met: dwalen, dolen, en: dwielerg.

dwalm, [zeurder], dwelm, zaniker, zeurder, (Gron. dwelmer, van dwelmen = vervelend snappen); ʼt Dwelm löp oe nao, nl. de vent (minachtend) die u wat wijs maakt loopt u achterna. Dordsch dwalm = een soes, iemand in wien geen leven zit, een slaapmuts; Geld. dwalm in de motregen = een onbehulpzaam mensch. Deensch dwaele = spreken als iemand die niet recht bij zinnen is. Vergel.: bedwelmd.

dweer, [dwingend kind], dwaoren, dwingend kind. Vergel. dweeren.

Dwingeloo, Dwingel, Dwingeloo; Dwingelder = ingezeten, ook: de gezamenlijke ingezetenen van Dwingeloo.

e, [achtervoegsel], e, Achtervoeging van dezen klinker: keerse, henne (hun), waarumme (waarom), snoete, kante, piene, beurte, poeste,(puist), voote (voet), deure, keerse, kachelpiepe, peerdestaldeure, enz. Niet achter onz. znw. behalve: ooge.; het Drentsch neemt den onz. geslachtsvorm nauwkeurig in acht. Onregelmatig blijft het aannemen der e bij vele woorden: niet: bakke, wèl slakke; niet: boome, maar wèl: staarte, snoete, kloete, stoete.(In ʼt Old. Westerw. (Gron.) heeft deze toevoeging alleen achter znw.: deure, tange, katte, vlinte, röte, lampe enz. plaats). Voorts nog achter vele werkw.: ik roepe, zinge, schrieve, denke, ligge, enz. Ook achter sommige bvnw.: he gruit scheeve; he löp lange; ooze kat is bange; dat touw is dikke, enz. Achter andere rededeelen: waorumme, ditte, datte, watte?

echel, iegel, slak, Overijs. iggel.

echeldop, [slakkenhuis], iegeldop, slakkehuisje, Overijs. doppen, slekkedoppen.

edik, edek, edik, etik, eek, etîk, azijn. Gron. edîk, etîk (die zich bijzonder fatsoenlijk wil uitdrukken zegt: àzien.) Friesch. Geld. edik, Kil. edick, etick, MNederl. edec, Oostfr. ätig, ätik, Neders. etik, Holst. etig, etik, Westf. itik, Deensch eddike, Zw. ättika, IJsl. edik, Noordfr. ait, aitg, ahtg, ötj, HD. Essig, Teuthon. edick, etick, essich, AS. aced, Lat. acetum. (Weil.: edik, eek is de algemeene benaming voor: azijn. Bomhoff zegt, dat: edik over ’t algemeen weinig meer in gebruik is; v. Dale: edik = azijn.)

edikfles, [azijnfles], eekflesje, azijnflesch. Zie: edek.

ediklap, [doek natgemaakt met azijn], eekslappen, doeken of lappen met azijn nat gemaakt.

eedstaven, [een eed afleggen], eedstaoven, den eed afleggen, de woorden, bij den eed gevorderd, nazeggen.

eek, eek, 1. bast van eikenhout. Ook = eik. 2. azijn; zie: edek.

eelt, eel, eelt; a’ j’ warkt krie j’ eel in d’hanen. Gron. ielt, zwil.

eeltbult, [eeltknobbel], eeltbulte, eeltknobbel.

eeltgezwel, [zwelling van eelt], eelgezwöl, zweer onder de eelthuid.

een, n, voor ’t lidw. een, ook Gron

eendarig, [bedaard, ingetogen], eendarig, bedaard, stil, in zich zelven gekeerd, eenzelvig. Gron. ijndoarig, ijndoadig, zegt men van een kind dat niet met andere kinderen speelt, zich liefst afzondert; zoo: ijndoor, voor: jongeling die geene makkers heeft maar op zich zelven leeft.

eendarig, [bedaard, ingetogen], iendarîg, bedaard, ingetogen, zedig. Ook = zonder zich te verroeren, stil, onbewegelijk; hij kon alle aovens zoo ijndaorig zitten te lezen. Gron. ijndoadîg, ijndoarîg zegt men van een kind dat zich liefst afzondert; ’n ijndoor, iemand die op zich zelf leeft.

eendenkreuze, [eendensoep], eendenkreuze, zie: kreuze.

eender, eender, gelijk. (v. Dale: eender (bn. bw. gew.) = hetzelfde, gelijk; dat is eender; hij deed het net eender.)

eengeschoren, [eenmaal geschoren], eenschoren, eenscheuren, een schaap dat één keer geschoren is, op Marken eenscheuren. Ook = eene vrouw, die één onecht kind gehad heeft; zoo ook: tweeschoren, enz. Gron.: eenschoren = meisje, dat een kind gehad heeft. (Laurm.)

eenkennig, eenkennig, tegenovergestelde van: aanhalig, en synon. met eendarig; aleer waren de Beilers eenkennig = betoonden den vreemdeling geen vriendschap, waren niet aanhalig jegens den vreemdeling.

eenmoed, [oprecht voornemen], eenmoed, ernst, oprecht voornemen, vaste wil, meening; ’t was hōm wel eenmoed = hij meende ’t van harte. Gron. ijnmoud, nl. bij het verrichten van eene taak, Oostfr. êmôd, enmôd = vaste wil. (MHD. einmuote, einmuot = eendracht.)

eenpassig, eenpassig, eenparzig, eenparsig, eenkennig; eigenwijs.

eens, ies, is, ees, eens; gao eerst maor ies zitten; – bes, luster is eem (grootvader, luister eens eventjes). Gron. ijs, rijs, rijsies, Oostfr. reis, ook Nederl.

eens, ins, eens; maar op ins ruup er = maar op eens, (onverwacht, plotseling) riep hij. Gron. ins = eenmaal, en = eens; Oostfr. ins, insen, Holst. ins; Noordfr. insen, Oudfr. ense, eens eenmaal.

eenstallig, [alleenstaand], eenstallîg, alleen staand, op de ruimte gebouwd; eenstallîge hoezen zijn die waarvan de bewoners geene buren hebben. (stal, van: staan; vergel.: achterstallig.)

eerdaags, eerdaogs, binnenkort, spoedig, over weinige dagen, bij v. Dale: eerstdaags. (Het Neders. eerdagen = eertijds.)

eerdadig, [eerlijk, oprecht], eerdaodîg, eerlijk, oprecht, welmeenend.

eerlijk, eerlieks, in ernst, ernstig; ’t is eerlieks waar, ook Gron. Overijs. eerlings. Zooveel als: eerlijk met adverb. s.

eeuwig, [versterking], ieuwîg, (= eeuwig), als versterkend bijw.: ieuwîg mooi, enz. Gron. ijvîg, ijwîg (mooi, lelk, lank, enz.).

effectief, ektief, waarlijk, als bijw. van versterking: ektief mooi = wezenlijk mooi, niet in schijn. Staat voor: effectief = werkelijk aanwezig, van geld, manschappen, enz. Het Gron. heeft ook: ’t is ektief woar, mooi, enz. Bij meer ontwikkelden is daarvoor: bepaald in de plaats gekomen.

effen, effen, in: effen kleur = wat ééne kleur heeft, ook Gron.

effen, [net, knap], effen, net, knap; da’s n effen vrommes = dat is een knap vrouwtje (of meid). Het Gron. heeft de tautol. effen en netjes, van een meisje (of vrouw) gezegd, die zich net weet te gedragen en net gekleed gaat. Holst. effen minsch = fijn beschaafd persoon.

effendrommels, [tegen verwachting], effendrōmmels, tegen verwachting; effendrommels döt he ’t toch.

effenen, [vlak maken], even, vlak of effen maken, effenen; de stal even = de mest in den stal gelijk, vlak maken.

eg, eege, eegde, eegt, eegden, egge; de eege mot er op = het land moet geëgd worden.

egelkaar, [stekelvarken], egelkaar, iechelkaar, stekelvarken, Westerw. (Gron.) egelkouerte, overigens: iegelzwien, zwieniegel, waarin men evengoed ch als g hoort. – kaar (veroud.) = vriend, dus letterlijk zooveel als: vriend egel. Kil. swijneghel, MNederl. igel. eegden = eggen. znw. mv.

egge, egge, eg, 1. rand, en: hoek, scherpe kant van een voorwerp. Zegsw. de eggen rond vegen = den vloer aan de kanten vegen; op eg of rug kriegen = het scherpe of den rug van het mes, fig. van eene zaak, aanvatten; niet weten hoe (of: wat) eg of rugge er an hebben (of: kriegen) = niet weten hoe de zaak aan te pakken. HD. Ecke = hoek, kant, ook bij Kil. en Friesch Oudfr. Neders. Holst.; v. Dale: egge = het scherp van een mes. 2. kant, zijde, linker- of rechterkant; ga aan de egge = ga op zijde, aan den kant. Zegsw.: op zijn egge zijn = sterk op eigenbelang bedacht zijn, ook = van zijn buurmans akker afploegen; Nederl. egge = zelfkant.

eggen, eegen, eggen, ww., Gron. aiden.

ei, ee, voor: ei; eegen = eigen.

ei, ei, Sprw. Met ’n ei wunnen, met ’n appel verteerd = wie zich licht verblijdt wordt ook spoedig bedroefd, en ook = zoo gewonnen zoo geronnen.

eierdorsen, [nabruiloft], eierdorschen, Zoo noemt men het tegenbezoek dat door jonggetrouwden bij de naastbijwonende bruiloftsgasten wordt afgelegd, eene soort van nabruiloft, o.a. te Gasselte, Gieten en elders. De jongelieden vooral zijn dan gewoon de hoendernesten na te zoeken en de vangst op te eten. Podagr. II, p.

eigen, eegen, eigen , 1.eigen; oez eegen hoes = ons eigen huis; eegen volk = eigen kinderen. Het Gron. heeft o.a.: wat vrömd is wordt nooit ijgen, zooveel als: een stiefkind blijft altijd voor de ouders een vreemde. 2. gemeenzaam, vertrouwelijk; wij zint zoo eigen met enander; ook Gron. ijgen.

eigen, eigens, zelf, in: sprek van eigens = ’t spreekt van zelf.

eigenaar, iegner, eigenaar, Gron. ijgender.

eigenen, eegen, werkwoord, gewennen, eigen doen worden, gerust stellen, tevreden houden, bv. ’n kind eegen.

eigenhandje, [zelfgeschreven schuldbekentenis], eegenhantien, zelfgeschreven obligatie.

eigenherig, [op eigen gezag], eigenheerîg, eigendunkelijk. Gron. ijgenheerig, aigenheerìg = zich een recht aanmatigend, eigendunkelijk handelend.

eigenlijk, einliek, heindeliek , 1. voor: toch, eigenlijk, om de waarheid te zeggen, Gron. ijnleiks. 2. eigenlijk: “ie hebt ’et heindeliek neet an mij verdient.”

eigenzinnig, eenzinnîg, eigenzinnig, koppig, Gron. ijnzinnig.

eikappel, [galappel], eekappels, galnoten; zie: eek.

eikel, ekkel, eikel, Gron. ekkel, Neders. ekker. ODr. het Eckel = het eikenhout, de eikenboomen op stam. Dr. Landr. (1608) III, 50: Edoch het Eckel datter op wasset, enz.

eikelbijter, [soort insect], ekkelbieter, meikever. Ook in de Woldstreken (gem. Slochteren), in ’t Westerkw. ekkelmotte, Oostfr. ekkeltäve.

eiken, ieken, eiken, Gron. ijken.

eikenblad, [blad van een eik], eekenblad, eikenblad.

eikenboom, eekenboom, ekkelboom, eik.

eikenhout, [hout van de eik], ekkelholt, eekenholt, eikenhout. Oudt. ekel, Kil. eeckel, eychel, Neders. Holst. eek, eeker, HD. Eichel.

eikenschiller, [iemand die de bast van eiken schilt], eekschelders, eekschelders, iekscheller, meestal Gelderschen, die de jonge eiken van de bast ontdoen.

eiloof, leiloof, klimop, Gron. ailoof. (v. Dale: eiloof, eene der volksnamen van het gewone klimop, ook boomveil en ifte geheeten.)

einde, end, en’, endien, ende, einde, 1. eind weegs, aanzienlijke afstand, als die nl. te voet moet afgelegd worden; da’s ’n ende weg = hier ver van daan; ’n en’ hen brengen = een eind weegs vergezellen; dat en’ was te wied = die afstand was te ver; endien, entien = korte afstand. Gron. en’, ende, en: endje. Dit end, en’, is uit en’ = einde (zie ald.) ontstaan. 2. einde; op ’t aander en’; westeren’ = westeinde; ook Gron. westèn, dunèn. Zegsw. ’t ende is ’r van weg = ’t is buitengewoon, in hooge, of: in groote mate. Gron.: de enden (ook: de enden en ooren bin d’r van weg = ’t loopt tot in ’t oneindige, ook = het loopt de spuigaten uit, ’t is zoo erg mogelijk. Ook voor: einde (zie ald.): daor die wul van an ’t en’ komen kan = – wel van kan leven tot zijn dood. Oostfr. ende, enne, enn’, end’ = punt of plaats in de ruimte of in den tijd, waar iets ophoudt. OHD. anti, andi, enti. ente, ende; MHD. ente, ende; Goth. andeis; AS. endȯ, OSaks. endi, ONoorsch endi, Zw. ändi, ända, Deensch ende = grens, rand, uiterste punt, einde. Zie ook: en’. 3. in ’t ende = overeind, rechtop staan gaan, van den stoel op staan. 4. voor: levenseinde. Zegsw.: iemand an ’t einde brengen = levenslang onderhouden tegen de overdracht van zijn goed of betaling eener geldsom. Dit was van ouds in Drente bij de landlieden zeer gebruikelijk, en werd overgang genoemd. Zie Landr. v. Dr. (1712) III, 57, 58. De overgang was oudtijds ook in Groningen zeer in zwang en in de oude Landrechten bekend onder de namen oevelganch en evelgangck. Wiarda i.v. oevel, en Laurm. p. Het contract met een geestelijk of liefdadig gesticht heette prove, vandaar: proveniershuis.

eindekijker, [apparaat waarmee naar de lucht gekeken kan worden], endekieker, (Meppel) = weervoorspeller, die gehouden wordt voor een weerkundige. Eigenlijk: kijker op ’t einde der straat naar de lucht, om te zien of de onweersbui overkwam of niet. Hij werd onfeilbaar geacht, want als men hem na de terugkomst zijner waarneming vroeg: hoe staat het? dan was zijn onveranderlijk antwoord: ’t kan wezen dat het komp, ’t kan ook wezen dat het hengeet. (De inwoners van Gieten zeiden dat de endekieker te Gasselte en die van Gasselte dat hij te Gieten heeft gewoond.)

eindelijk, [op het eind], endling, endeling, eindelijk. Gron. endeling = eindelijk, op ’t laatst, ten laatste. Zeel. St. Truyen eindelinge, Kil. endelick, endelinck, endelingh; endlingen ten leste, pleon. voor: ten langen leste, op het allerlaatst, op het uiterst oogenblik, nl. na lang wachtens, (ook Gron.) en = ennegenlesten.

eindelijk, endlengsten, ennegenlesten, aan beide einden. Staat voor: eindelingsten. Vergel. endling.

eindig, [een einde hebbend], endigste, (de) = die op ’t eind staat; ook = de laatste in de rij; Gron. endelste. Neders. endels = aan het einde; Oudfr. endelst = uiterste.

ekster, aokster, ekster. Sprw. Dee ’n aokster oetzendt krig ’n bonte vogel thoes = de natuur laat er zich niet uitwerpen, Natura expelles furca, tamen usque recurret.

elf, elven, elf. Ook Gron., en door snelle uitspraak: elm, ook: twalm.

elf ogen, [het komt niet klaar], elf oogen, in de zegsw.: ’t is elf oogen = ’t mis, ’t komt niet klaar. In Gron. beteekent het zooveel als: ’t is mis; daar zijn de poppen aan den dans, daar is de boel in de war. (v. Dale: (gewest.): ’t is met hem elf oogen, of: – en drie koeken = ’t is met hem volkomen hetzelfde.) Aan een dobbelspel, in Gron. onder den naam: treffen en failen bekend, ontleend. Daar elf oogen waarbij altijd twee gelijken, gewonnen is, zegt de verliezer, op dat pas bankhouder: ’t is elf oogen, zooveel als: ’k heb het verloren,’t is mis.

elfduizend, [kalenderdag], elfduzend, kalenderdag, 21 October; daogs nao elfduzend, de sterfdag van Ursula en hare elfduizend maagden.

elfduizendmarkt, [feestdag], elfduzendmaarkt, kermis te Meppel op den 21 October.

elfrib, [scheldwoord], elfribbe, gannies, boeskoolskop, schimpwoord voor een droomerig meisje.

elfuurtje, [koffiemaaltijd rond elf uur], elfuurtien, de voordemiddagrusttijd, wanneer er alsdan koffie gedronken wordt. Gron. elfuurtje = tijd om koffie, ook: om een borrel te drinken.

elk, elk en een, elk, iedereen; Gron. elk-en-ijn.

elkaar, enaor, ennaor, enkaor, enander, elkander. Gron. ’n kander, ’nander, mekoar.

elkaar, enkander, n’kander , elkander; wij mout van enkander = wij moeten scheiden. Door snelle uitspraak wordt het: ’nkander, evenals in Gron. ’nander, ’nkander = elk den ander.

els, els, voor: elzenhout; da’s els = dat is elzenhout.

Els, [voornaam], else, schimpnaam voor eene kwade meid of vrouw. Zal staan voor: Elsje. In Gron. is: elske! zooveel als: domme meid!

elstok, [meetlat], elstok, voorwerp waarmede men meet, nl. volgens de oude maat = 688 strepen. Ook in Gron., en aldaar het Sprw.: Alles mit moaten zee de sneider, en gaf ’t wief wat mit de elstok.

elt, [gelijk, recht], elt, bijvoeglijk naamwoord, gelijk, recht, welgeschapen; elte leden hebben = goed gebouwd zijn, recht van lijf en leden.

endelbord, [planken], endelbröd, de twee kleinste planken eener kist, planken die op ’t eind zitten. – bröd, door metath. van: bord.

endelkoek, [baksel], endelkooke, kantkooke, koek, die bij ’t pond wordt verkocht. Aldus omdat zij van een baksel in de buitenste rijen stonden. Gron. endelkouk, kantkouk, pōndkouk.

engel, engels, voor: engelen.

engelse, [afkomstig uit Engeland], engelsen, eene aardappelsoort, in Gron. eene grove soort, alleen voor varkens. Ook = Engelsche voortbrengselen van nijverheid, bv. horloge’s, naalden, pennen: dat zint Engelsen.

engelshemd, [onderkledingstuk], engelshemd, halfhemd, ook Gron. en: groot overhemd.

enige, [waarvan er geen tweede is], ienîgste, éénige; ienîgste dochter = eenige dochter, tevens eenigst kind, Gron. ijnigste dochter, enz.

enigheid, [eenzaamheid], eenigheid, eenzaamheid; in heur eenigheid = terwijl zij alleen is. Hooft: eenigheidt = eenzaamheid, afzondering. Gron.: hij lacht in zien ijnighaid = hij glimlacht, zóó, als ware hij alleen, dus niet om ’t geene er buiten hem omgaat, en ook zooveel als: hij lacht, hoewel hij alleen is.

eniglijk, [alleen], eenlêk, (voor: eeniglijk), zooveel als: zonder afwisseling, eenzaam; ’n eenlijk loopen, ’n eenlêk pad.

enkappel, [galappel], enkappels, galnoten.

enkel, enkeld, 1. zeldzaam, zelden; ’t valt enkeld veur; ook Gron. Neders. Holst.; Noordfr. ainkelt, HD. einzeln, Friesch inkeld; Overijs. enkeld = enkel; Deensch enkelt = eenvoudig. 2. dun of mager, ook Gron.

enorm, anormelîk, buitengewoon, bovenmatig, ongehoord. (v. Dale: enorm = bovenmatig, ongehoord.)

enter, enter, enterpaard, eenjarig paard, koe, schaap; ook Overijs. Geld. Friesch Neders. Holst. Noordfr.; Gron. enter = eenjarig paard of rund; entervool = eenjarig veulen; eigenlijk spreekt men daar eerst van paard wanneer het minstens twee jaren oud is, en heet dan twenter of twenterpeerd; enterbijst = eenjarig rund. In Geld. enter, eenter = eenjarig lam, in ’t Zutfensche: eenwinter. Kil. enter q.d. eenwinter, AS. anwintre. Vergelijkt men echter enter met Twente, Drente, en het Oostfr. drenter (= driejarig rund), dan zou men ten opzichte van enter en twenter aan geene contractie behoeven te denken.. Ook scheldwoord voor dieren; in Gron. zegt men het tegen een ongezeggelijk, snibbig of koppig meisje; bist ’n enter, doe enter! in: ’k zel die entern = ’k zal u terechtzetten.

enterbeest, enterbeest, eenjarige koe, Gron. enterbijst. Zie: enter.

enterhok, [hok voor jonge dieren], enterhok, hok voor jonge runderen, die nog niet op stallen geplaatst worden, ook Gron. Zegsw.: in ’t enterhokke kommen = achtergesteld, achteruit gezet worden, eig. = minder behandeld worden dan de kalvers; op het achterhokke zijn = het minder krijgen, moeders schootpopje niet meer zijn. Gron.: in ’t enterhokje komen, zegt men o.a. plagenderwijs tegen een kind dat nog een broertje of zusje krijgt, en zoo ophoudt de Benjamin van den huize te zijn.

enterpaard, [eenjarig paard], enterpaard, zie: enter.

er, der, er, voor: hij, na een klinker, d of t; dat zee der, enz. maar: dat vruug er; ook Westerkw. (Gron.): dat zee d’r, dat het’r zegd. Het HD. er, versterkt door de d. Zeel. der = haar.

erfgerucht, [overlevering], erfgeruchte, arfgeruchte , overlevering van ouders op kinderen, mondelinge overlevering.

erfscheiden, [een erf verdelen], arfgescheiden, een erf, boerenerf verdeelen.

erg, arg, (erg) = wel bij ’t verstand; hij is niet goed arg = hij is niet goed bij ’t verstand.

ergdadig, [wantrouwend], argdadig, ergdadig, ergdadîg, ergdenkend, argwaan koesterend.

ergerlijk, [aanleiding gevend tot ergernis], aergerliek, spijtig

ernstachtig, [plechtige serieuze stemming], eernstachtîg, ernsachtîg , ernstig, deftig. Ook = lichtgeraakt, geen scherts kunnende verdragen, en = lichtgeloovig, iets als ernst opvattende al wordt het ook gekscherend gezegd. Gron. eernstachtig, eernsthaftig = ernstig, vooral van kinderen. Hooft ernsthaftig = gestreng. ernsachtîg = bedaard, ernstig, niet luchthartig. Gron. eernsthaftig, alleen bijw.

es, es, nes, 1. op vele plaatsen ontstaan uit: op den es. “Onder den naam van esch is zeker gedeelte der markse gronden, dat ontgonnen en tot den graanbouw bestemd is. De esch heet de gemeene esch, omdat zij noch door wegen, noch door greppels, alleen door eene ploegvore, in gedeelten is gescheiden. Bij ’t begin en einde dier vore liggen de scheidsteenen, die door een groen begroeid plekje moeten omzoomd blijven. Wie zulk eene voorsteen losploegt moet zijn buurman er kennis van geven, anders houdt men hem voor oneerlijk. Ieder gerechtigde bebouwt echter hetzelfde stuk grond, dat als zijn eigendom beschouwd wordt. De eigenaars der bijzondere akkers staan alle onder een algemeen verband; zij zijn nl. verplicht op denzelfden tijd hun koren te maaien en hunnen beesten en varkens in het gemaaide land te drijven.” (Zie o.a. Podagr. I, 219 e.v. en vergelijk kampgrond, en: hongerhokken). Behalve in Drente vindt men ook eschen in Westerwolde, Westfalen en meer streken van Duitschland; de naam is ook in het noorden van Gelderland bekend; in het Zutfensche zegt men enk, dat eigenlijk beteekent: veld, akker. Oostfr. (Stürenb.): esch, escher, esker = gemengde zand- en moerasbodem; onvruchtbare zandgrond voor den graanbouw bereid; (ten Doornk.): esk, esch, esker, escher, esken, eschen, îsk, îsker, îsken = vruchtbare en tot graanbouw zeer geschikte bodem op geestgronden. Hessen, Beieren, Westf. esch, Saterl. isklond. Neders. voorheen: esk = land, veld, effen veld; in Mecklenb. en bij Lubeck heesk = een braak liggend veld, (thans verouderd); esch, asch, oesch = velden in bouwland herschapen. Het woord zou van het OHD. ezisc, ezisg, ezisk, MHD. ezesch (samengetrokken esch) = Goth. atisk = graan, graanveld, komen. Zie ten Doornk. i.v. esch. 2. voor: es, esch; zie ald. Door snelle uitspraak van: de es, of op de es werd de n tusschengevoegd, ter vermijding van den hiatus, en zoo die n bij het woord getrokken.

es, esken, esschenboomen; ook Gron.

es, esse, haak, waarin de ketting van den ploeg hecht. Zegsw. in esse holden, ook: in de lisse holden. (Gron. in de es hollen) = in stand, in wezen, in orde houden; ’t is in den es = ’t is in den haak. Wellicht van es, eene ijzeren haak, die den vorm eener kapitale S heeft, dus eigenlijk zooveel als: goed aangehaakt zoodat het werk geregeld kan voortgaan. De fig. beteekenis vloeide er licht uit voort.

esgebruik, [de regels voor het bebouwen van de eslanden], eschgebruuk, de regelen voor het bebouwen der eschlanden, onderling door de eigenaars vastgesteld. Zie: es.

esland, [land dat tot een es behoort], eschland, esch, nes, land tot eene esch behoorende. Zie: es.

estrik, ester, estertien, eeststeen, estrik, geglazuurde, soms gemarmerde, veelal met figuren beschilderde vloersteentjes van 12 cM. in ’t vierkant. Gron. ester, Ned.-Bet. esterik = plavei, plavuis; v. Dale estrik = gebakken vloersteen; Weil. = kleine gebakken vloersteen, bij ons meest alleen in gebruik ter bedekking van het gedeelte van den muur dat tot den haard behoort. Kil. esterick, Oostfr. ester, Westf. äster, Ital. lastrico, HD. Estrich, OHD. asterih, astrih, MHD. esterich, estrich, uit het Midd.-Latijn astricus = vloering, bevloerde bodem. Zie ten Doornk. i.v. ester.

etensmand, [korf met eetwaren], aetensmande, korf met eetwaren van een Munsterlandschen grasmaaier, bevattende spek, worst, vleesch, eieren, boter, beschuit, aardappelen, pannekoeken, stoete en brood.

etenstijd, [tijd om te gaan eten], aetenstied, zie: veuraetenszeelênk.

etgaarde, etgarde, etgroen, nagras, Gron. etgras, etgruin; etgardeheujîng = de hooitijd van het etgroen. – garde zal hier zijn het Nederd. garden, MNederd. garde, Oudfr. garda, Eng. garden, Ouds. gardo, MHD. garte, HD. Garten, Nederl. gaard, in: boomgaard, enz. Zou zooveel zijn als: weder tot een tuin, hier = grasveld, geworden.

etgroen, etgruun, zie: etgarde.

euvelen, [kwellen, hinderen], euven, bespotten, kwellen, last aandoen, hinderen; olde lue mut men neeit euven = oude menschen moet men niet bespotten (ODr.) Zal staan voor: euveln (dat niet bestaat), van: euvel = kwaad, als znw.

euvelmatig, [kleinzerig], euvelmaotig, kleinzeerig. Zie: euvels.

euvels, [versterkend bijwoord], ijbals, ebals, als versterk. bijw.: ijbals mooi weer, enz., ook Gron. Van ʼt HD. Übel, waarvan ook: euvels; zie ald.

euvels, euvels, bijwoord, buitengewoon; euvels mooi = heel mooi, (ook Gron.) euvels geern (ook Gron.) Nederl. euvel = kwaad; aan een euvel mank gaan, HD. Uebel, waarvan ook: ebals, ijbals. ’t Gebruik van het woord komt overeen met vele, als bv.: verdomd mooi (Nederl.); miezeroabel gelukkîg (Gron.); oliedom, (Gron. euliedom), zooveel als: olijk = (slim, leep) in: dom. Het Gron, heeft o.a. nog: ieselk –, allernoarste mooi, enz.; glen kold (gloeiend koud), enz.

even, eem, effen , 1. even; eem laoter = een oogenblik later; eemties = eventjes. 2. even; effen good lien = even goed lijden; ze hebt effenveule = zij hebben gelijke veel.

evenaar, eemter, eemder, evenaar van een wagen.

evenwel, eemswal, evenwel, echter.

familie, fermilie, familie; ook Gron.

fatsoenlijk, [van geringe stand; zich houdend aand], fesoonelk, fatsoenlijk, zóó dat de menschen er geene aanmerking op maken, wat het geval is als men zich naar het gebruik voegt; ook Gron. fersounelk.

fazel, vazel, teeldeel der koeien. HD. fasel (Opperd. en Nederd.) = het jonge broed, ook: de voortplanting, inzonderheid van dieren; ook Westf. faseln = zijn geslacht voortplanten; faselvieh = vee om te fokken, fokvee; Westf. faselswîn, faselferken = moedervarken als fokdier. Daar ook oudt. (1265): vaselosse, vaselbehr; he es ter fäsel verdorwen = hij is ter voortteling ongeschikt = hij is te vet.

feliciteren, filisteeren, feliciteeren, ook Gron. flistijern.

fikken, fikken, een kinderspel; één loopt van een muur of hek; ontvangt hij (of: zij) vóór hij weder ter plaatse is, drie tikken (aanrakingen met de hand), dan zit hij, d.i. hij moet op zijne beurt anderen vangen.

flapsie, [tussenvoegsel], flapsie, voor: flap! als interj.; “en vleug flapsie deur ê schösteen”. Vergel. woepsie.

flart, [klodder drek], flarte, vogeldrek, kwak drek.

flatterig, [zwak, sukkelachtig], flatterg, zwak, sukkelachtig. Gron. flatterg = verwelkt, gekneusd, van bladeren en vruchten gezegd, Neders. flatterig. Verwant met: flets. Vergel. het Lat. flaccidus = verwelkt.

flent, [tenger; vaardig], flent, tenger, rank; ook = vaardig, gezwind, vlug.

flink, flinken, gewoonten, gebruiken; “die mesters mit al heur neie flinken”. Gron. flinken = fratsen, kunsten, ook = gekke gewoonten.

flint, vlinten, veldvlinten, keien. Gron. vlinten. Kil. vlinte = keye; Oostfr. flinte, flint, Neders. Eng. Deensch flint, Zw. flinta; OHD. flinz, MHD. vlins = harde steen, kei, rots, en daarvan het HD. Flinte = geweer met vuursteen, van Flint = benaming van vele steensoorten, inzonderheid van den vuursteen. Zie: keseling.

flinter, flinters, stukken; “de aole haspel vleug in flinters”.

fluit, fluitien, voor fluitje; gefloten deun; met ’n fluitien = al fluitende.

fluk, [vriendelijk; gezond], fluk, zie: vlug.

foei, fui, fey, (interj.) = foei, Gron. fij.

foekepot, foekepot, rommelpot, waarmee arme kinderen te Koevorden op Vastenavond rondloopen. Lesturgeon acht het speeltuig genoemd naar het geluid dat het voortbrengt, alsook, dat het uit den Spaanschen tijd afkomstig is. De Spanjaarden zouden zich op Kerstmis vermaakt hebben met het bespelen van de zambomba, eene aarden pot bespannen met een stuk perkament, in wier midden een rietje was vastgemaakt, dat, door de hand heen en weder glijdend, diepe, holle tonen voortbracht. In Gron. zingt men bij den rommelpot: ’k Heb zoo lank mit de foekepot loopen, ’k Heb gijn geld om brood te koopen; Rommelpotterei! Geef mie ’n oortje den goa ’k voorbei; Den goa ik noa de heeren En loat mien pottien smeren, Den goa ik noa de Fransen, En loat mien pottien dansen, Den goa ik noa de smid, smid, smid En zeg: wat is mien pottien wit. Ook: Foeke, foeke rommelpot, En hestoe nog gijn man? Ik heb ’n broaden houndertien, Dat zel d’r t’oavend an; Schippien van drei weken, Loat heur zeiltien streken, Boven in de hangeltop, Doar hangt ’n dikke metworst, Snie wat brijd, snie wat snel, Snie joe den moar nijt in ’t vel; Snie wat brijd, snie wat roem, Snie joe den moar nijt in de doem. (Beide Stad-Gron.)

foeteren, foetern, razen, tieren; Gron. foetern = brommen, knorren, grommen, met vloeken gepaard, ook Overijs. ZLimb. foetere = knorren, schelden; Oostfr. Hess. Westf. fütern = schelden, HD. donnerkeilen. Van ’t Fransche foudre (bliksem), als vloek.

foezel, foezel, jenever. In Gron. foezel = smokkelbrandewijn, en voorts alle slechten jenever en brandewijn; ook Overijs. Geld. Neders. Holst. HD. Fusel; ZLimb. foezel = Pruisische jenever. Stürenb. fuusje = korenbrandewijn; ten Doornk. fusel = slechte brandewijn. – Het woord, eigenl. foeselolie, eene fermentolie, welke in de branderijen bij de gisting van rogge of aardappelen, gevormd wordt.

fotshak, [slons], foshakke, slordige vrouw, slons. Kil. fotte, Neders. fot, fotse = cunnis, MNederd. fuet, Oostfr. fotse, fots; schietfotse, fotse, schimpwoord voor: liederlijk vrouwspersoon; matzfots (= virage, ook = oud wijf) waarvan in Gron. het verbast. matfōtse, (schertsend voor: gek, mal wijf, enz.); Stad-Gron. fōtse = oude lap, vod. Westf. fotse, schimpnaam voor een liederlijk meisje; ZNederl. fotse = een boos vrouwspersoon. Het tweede bestanddeel hakke zal een aanhangsel zijn om de eigenschap op schimpenden trant aan den persoon toe te kennen. Vergel. Dr. dauwelgat, dauwelkonte enz.; Gron. slapgad, sleepdarm, enz.

franje, fraonie, franje, ook Gron. Kil. frengie, frangie, frenie; pampierfraonies.

fuut Kee, [uitroep], fuut Knellies!, schertsend, lachend gezegd, zooveel als: mis man! gij zijt gefopt, of: wij zijn u te slim geweest. Ook Gron., dat daarvoor ook heeft: fuut fuut! lange bijnen en gijn kuut! = lach hem uit!

gaaf, geve, gaaf, vooral van hout gezegd, ook Gron. geve, geef. – Noordfr. geve = goed, geldig, Deensch. gäv.

gaan, gaon, gao, gao oppe stoel = ga zitten, Gron. koom op stoul. Imperf. gung, Gron. gōng, Nederl. ging. Voor: gaon gebruikt men: gaot; “dan gaot ze almaol, old en jongen”. giet = gaat. gunk = ging

gaard, gaarde, boomgaard, (Gron. appelhof). v. Dale: gaard, gaarde, oudt. ook: gaarden (dicht.) = omsloten stuk grond, met bloemen, boomen en andere gewassen beplant, lusthof, tuin.

gaard, [tuin], goren, goorn, hof, tuin, afgescheiden tuingrond, moesgrond uit de gemeene esch afgezonderd. Kil. goor (= moeras, drassig land) beteekende vroeger ook: veengrond. In NHoll. is goren een moestuin bij eene boerderij, afgezonderd van het bouw- of weideland.

gaardgrond, [tuingrond], goorngrond, tuingrond. Zie: goren.

gaffelen, [met de gaffel werken], gaffeln, het stroo op den dorschvloer met den gaffel opschudden; fig. = gereed maken, in orde brengen, en: iemand voor ’t lapje houden. Het Gron. gabbeln = spotachtig lachen, giegelen, ook Overijs., in Westf. gabbeln, enz. = spottend lachen. Oostfr. (Stürenb.): gabbeln, gaffeln, guffeln = onder elkander lachen, in zijn vuistje lachen; Kil. gabberen = boerten, schertsen. Volgens Halbertsma gijbelen, bij v. Dale = bedwongen lachen, giegelen, van giben, HD. gieben = opgesperden mond naar adem snakken, AS. gabban, IJsl. at gabba, Eng. to gib, Fransch gaber, gabeler.

gaffeltang, gaffeltande, gaffeltange, oorworm. Zie ten Kate, i.v. gaf.

gagel, gagel, (zonder meerv.) = tandvleesch, ook Gron. Geld. Neders. Holst. Westf. Ook = verhemelte; Overijs. het verhemelte juist achter de bovenste tanden; het Neders. het vleezig bekleedsel van het verhemelte, ook Gron. Kil. gaghel = het gehemelte des mondts. (v. Dale: gagel, onz., meerv gagels (gewest.) verhemelte, (ook) tandvleesch.)

gagel, gagel, zekere plant op de lage landen, eene soort van juncus; ook Gron. Ook zekere heester, Laurus Brabantica; myrica. Bij v. Dale: gagel, benaming van een heestergewas, ten onzent slechts in ééne soort voorkomende, tot de afdeeling der katjesdragende, de klasse der tweehuizige behoorende; ook Post, Possem, Brabantsche mirt, Drentsche thee, Luis- of Vlooienkruid genoemd.

gallen, [pijn ondervinden], gaolen, lichte aandoening van pijn ondervinden; ’t gaolt hōm deur de koezen. Zal samenhangen met: killen, bv. in ’t Gron. koeskillen = kiespijn.

galpen, galpen, gelpen, hard schreeuwen; ook = loeien van vee. Hieraan zou de Gelpenberg (gem. Zweeloo) zijn naam ontleend hebben, nl. van ’t gegalp, d.i. geschrei, gekerm van ’t zieke rundvee, ’t welk aldaar, tijdens de pestziekte van 1700, ter voorkoming der besmetting werd afgezonderd. Podagr. II, 48. Gron. galpen = zeer luid huilen, schreien, balken, vooral van kinderen; daarvan: gegalp, en het schimpwoord: galpert = huilebalk, schreeuwleelijk. ’t Woord is klanknabootsend en verwant met: gillen, galen, en: galmen. In den Teuthonista: galen, waarvan: nachtegaal, en: galpen = schreeuwen als een vogel. NBrab. Oostfr. Westf. galper, galpert = schreeuwer; Friesch galjen = weenen, kermen; Neders. galfern, galpen = huilen, blaten, bulken, doordringend huilen en tjilpen. Kil. galpen, Eng. yelp, Fransch glapir = huilen van een vos, ook bij v. Dale.

gammel, gamel, gammel, gemelijk, lusteloos, loom; gammel van iets zijn = ergens een afkeer of walg aan hebben. Gron. gammel, een gevoel van ledigheid in de maag, een flauw gevoel, dat bv. door honger kan ontstaan. Oostfr. gammel, gamelig, gammelig = tot geeuwen geneigd; Neders. gämlich = zich onwel gevoelend. Hangt waarschijnlijk samen met het HD. Gaum, waarvan o.a. Gaumenkitzel

gang, gangs, voor: aan den gang; gedoe wèr gangs = daar hebben wij ’t lieve leventje weer, Gron. doar hei ’t gedounte weer.

gangbaar, [bruikbaar], gangbaor, bruikbaar, van werktuigen gezegd: de wan is nog gangbaor. Ook wordt het van een zieke gezegd, die niet bedlegerig, maar nog gaande en staande is. In Gron. wordt het o.a. van sloten, deuren, enz. gezegd, die behoorlijk kunnen draaien.

gans, gannes, gannies, zie: elfribbe. Zal staan voor: gans, of: gansje. Het Nederl.: domme gans = eenvoudig meisje; maak dat de ganzen wijs! = speld dat onnoozelen, botteriken op de mouw. Gron. geeze, gooze, geezegooze, schimpnaam voor: eenvoudig vrouwspersoon. Oostfr. gȏske, gö̂ske, fig. een klein, goedaardig, onnadenkend, dom, licht te bedriegen meisje; Neders. oole goos = eenvoudig mensch. Westf. gös, Neders. goos, Eng. goose = gans.

ganzenmaaltijd, [feestmaal], ganzenmaoltied, Niet alleen in Overijsel en Gelderland, maar ook in Drente, o.a. te Gieten, is het vieren van het Sint-Maartensfeest, door het eten van eene daarvoor opzettelijk gemeste gans, bekend. Zie Dr. Mosaïk 1 St. p. 63 e.v.

gaps, gaps, zooveel als men in de beide samengevoegde handen kan houden; Gron. gapse, gaps = de beide tegen elkander gevoegde handen; ’n gapsevōl knikkers, kersen, enz. Kil. gasp, gaps = een handvol. Oostfr. gapse, gepse, gaps, geps, Neders. göpse vull; Westf. gäppelsche, Noordfr. gäsem, Midd.-Lat. haspus. – Eng. to gasp, Zw. gäspa, AS. gasp, IJsl. geispa = gapen, open staan.

gard, garde, Sprw. Hij is de garde ontwassen, maor de stok nog neet.

garenstok, [opbergplaats voor het zelf verkregen garen], garenstok, eene inrichting, bestaande uit twee stangen, waarvan de opstaande einden aan eene der balken van de groote keuken (de voorkamer) zijn bevestigd, en waartusschen het zelfgewonnen garen in netjes gedraaide strengen wordt neergelegd. Gewoonlijk is het aantal der daar aanwezige strengen de maatstaf, waarnaar men de uitgebreidheid van de vlasteelt van den boer en de zorg en arbeidzaamheid der boerin afmeet. De hoogste eer en betrekkelijk grootste rijkdom eener Drentsche boerin bestaat in haren garenstok.

garf, garf, garve, gerf, gerve, schoof, korenschoof, waarvan acht of tien een hok, gast, of garst maken; vergarven, vergerven, ook: oettrekken = de schooven op den akker verdeelen, het uitkiezen van het derde of vierde deel van het gehokte koren door den verhuurder, in Overijs. uitsteken; ’n hoeve op de garve hebben = eene boerderij voor eenderde of eenvierde der vruchten huren. Zulk een huurder wordt gezegd: te garve te zitten. Van de drie garven ééne af te staan, heet de lichte, van de vijf twee, de zware garve. Ook in Overijs. is bekend: land op de garve bouwen; garfzaad heet het graan van de uitgezochte garven gedorscht; in Geld.: het land om de garven hebben. Westerw. (Gron.) gaarven = schooven.

gast, garst, gast, zie: garf = hok van zes of acht schooven.

gasten, [een gastmaal bijwonen], gasten, gaasten, uut gasten gaon, te gast gaan, een bezoek afleggen en daar het middagmaal houden. Gron. gastjen = volgens afspraak den geheelen dag bij iemand doorbrengen, te gast zijn. uut gasten gaon = den geheelen dag bij iemand een bezoek afleggen, Gron. (op de Friesche grens) uut te gast gaan, Zaansch te gast gaan.

gastwagen, [voertuig waarop gasten zitten], gaastwagen, wagen waarop gasten gezeten zijn.

gat, gatties, gaatjes. Zoo in Gron. vatten, schippen, smitten.

gat omgooie, gat omgooien, op een genomen besluit terugkomen, eene belofte intrekken; “– as Hillemeu ’t gat ies ummegooide en de maok veranderde”.

ge-, ge, e, Door weglating der g slinkt het voorvoegsel ge, vóór de verleden deelw. tot stomme e; edaon, edraaid, ezegd, ejaagd, ewest, eheurd, ebeurd, ebeun, enz. (In een enkel geval heeft dit plaats met be; epreufd = beproefd, wat echter staan zal voor: geproefd.) De e wordt alsdan in de uitspraak meer bij ʼt voorafgaande woord getrokken, zoodat men hoort: ik heb ʼt neete heurd, nooit vanne heurd; ik zin dʼr neete west. enz. Het Gron (ook het Deensch) laat het geheele voorvoegsel van het verl. deelw. weg. Bij Kil. Vondel en Hooft is de weglating van dit voorvoegsel ook zeer gewoon; heughen, hoorsaam, lijck, luck, luyd, reed, draghen, enz. (Kil.); not, lasten, waege, enz. Het Nederl. is dit ook niet vreemd: het heeft o.a. trouw, en: getrouw; lukken, voor: gelukken; lijken, voor: gelijken, naken = genaken, enz. Dit voorvoegsel wordt dikwijls weggelaten of slinkt tot de toonlooze e.; makkelîk, zōnd, roepen (geroepen), broekt, bruukt (gebruikt), daon, zegd, hulpen (geholpen), duurd (geduurd; in Gron. soms bij werkw. en altijd bij deelwoorden, evenals in het Deensch. Bij onze Ouden ook zeer gewoon. Kil. o.a. heughen, geheughen; hoorsaem, ghehoorsaem; lijck, ghelijck; luck, gheluk; reed, ghereed, enz.; Hooft not, genot; Vondel: lasten = gelasten, waeghen = gewagen, enz. ZNederl. emakt, eschreven, enz.; Oostfr. lü̂̂k = gelü̂̂k, glück. Vergel. het Nederl. trouw, en: getrouw; lukken, en: gelukken; lijken, en: gelijken; naken, en: genaken, enz. Met on er voor komt het voorvoegsel terug; ik heb hum nooit eleufd, of leufd, maar: ’t is ongeleufelk; zoo: makkelk, maar: ongemakkelk, enz. Ook dit is op het Gron. toepasselijk. Met of er voor verdwijnt de g weder: ofedreven, oferuuld, ofevallen, ofedankt. Zoo ook met: um (om): umedreid, umegooid, umekeerd. Voorts: opedaon, (= opgedaan, netjes gekleed); anedaon = aangedaan. Niet zelden ook na een ander woord: scheef ezèt; nat emoakt, veur edaon, enz.

gebloed, [gezondheidstoestand], gebloed, lichaamsgestel, gezondheidstoestand.

gebod, gebôon, voor: geboden, in: onder de gebôon staan, Gron. de geboden hebben = bruidegom en bruid zijn, ondertrouwd zijn.

geboortig, [afkomstig], boorachtig, geboorachtig, (klemtoon op ach), geboortig; hij is van Zweel boorachtig. Ook in Gron. in gebruik.

gebruiken, broeken, bruken, gebruiken, ook Gron.

gedauwel, [gestoei], gedauwel, gestoei; zie: douweln.

gedoe, gedoe, omgang, verkeering, zooals iemand gewoon is te doen.

gedoef, deuve, bedaard, kalm, lijdzaam; ook = bedrukt, neerslachtig, en = zoet, stil; ’t kind is deuve. Zooveel als: dof, doof, verdoofd, mat. Vergel. doffe kleur = niet glanzig; dof geluid = gedempte toon; den geest dof maken = verdooven.

gedoente, gedoo, gedoent , 1. boerderij; eigen gedoo = eigene boerderij, tegenovergestelde van meierboer (Gron. huurboer) zijn. 2. Ook voor: leven, drukte, en voor: boel, omstandigheid, geval: zoo’n misselîk gedoo he’k nog nooit zeen. Gron. gedounte, voor: moeite, last; hij wil d’r gijn gedounte mit hebben = zich er niet mee bemoeien; ’t is ìjn gedounte = ’t is ééne moeite; wat veur gedounte is dat? = waar komt dat leven, dat allarm vandaan? (v. Dale: gedoe (gewest) = drukte, opschudding, beweging; ook = iemands zaak, nering, bedrijf. ZNederl. gedoensel. gedoent = last, moeite, lastige drukte

gee, [spoor in het gras], gee, gie, het spoor, dat de zeis van den maaier in het gras achterlaat, de rug tusschen de strooken van het afgemaaide gras, in Gron. zwatbalk, ook zwetkam, Oostfr. swatkam, swatbalke, Eng. swathbalk.

Geelbroek, Geelbroek, eene woeste plaats vol kreupelhout tusschen Assen en Beilen. De koeien die men daar laat grazen dragen bellen aan den hals, ten einde haar spoor te kunnen ontdekken als ze in het kreupelhout mochten verdwalen; iemand naar Geelbroek verwenschen = hem niets goeds gunnen, hem naar de Mookerheide wenschen.

geen, gienent, geen, geene, als onbep. vnw. zelfstandig gebruikt, Gron. gijnent.

gegiebel, [gelach], gegiebel, aanhoudend gelach, ook Gron.

gegoed, begooderd, gegoed, bemiddeld.

geheel, hiel, geheel, geheele; d’hiel boerkerij = de geheele boerderij.

gehoorzaamgeld, [geldsom voor de predikant], gehoorzaam geld, “Ten huidigen dage (1848) rust op 16 huizen te Schoonebeek de verplichting om den predikant jaarlijks te betalen eene zekere geldsom, bekend onder den naam van gehoorzaam geld en wel tot een gezamenlijk bedrag van 25 Stuiver”. Dr. Mosaïk 2 St. p 77. De drie gecommitteerden, die de pachten, hoofdzakelijk hooi- en roggepachten, voor den predikant ophalen, zijn van het gehoorzaam geld vrijgesteld. Ald. p. 78.

gehorig, hörig, gehoorig, geschikt om alles buiten te hooren, bv. bij eene heldere lucht, wanneer de toestand van den dampkring zóó is, dat allerlei geluiden uit de verte tot ons komen. Vandaar = bang, vreesachtig, huiverig, angstig, overal iets meenende te hooren. Gron. heur, geheur, ook van een kamer, als men daarbuiten gemakkelijk verstaan kan worden; Holst. hörig, hellhörig, alsook: hellhorig huus. (De ö als in ’t Fransche heure, enz.)

gek, gek, 1. voor: dol, in: gekke hond = dolle hond. 2. in: ’t met de gek beslaogen = met een’ kwinkslag een’ ernstigen aanval afweren, (ook Gron.); “Berend Ripsen besluig ’t met de gek, dou zien vaoder al wèr wat hard oetvölt”.

gekkelijk, [dwaas, mal], gekkelîk, verwaand gek.

geland, [wat aangrenzend is], geland, wat belendend, aangrenzend, aanpalend, is. Gron. ingeland = landbezitter die eene stem (of stemmen) kan uitbrengen in eenig waterschaps- of polderbestuur. Bij Hfft.: gelenden = de eigenaars der landen die aan een eens anders stuk aanpalen; gelande, voor: ingelande. Oudtijds heetten degenen, die naaste buren van eens anders goed waren, deszelfs lenden, Overijs. aangelanden Gron. landnoabers. Kil. ghelande, Weil. v. Dale omgeland, ingeland = bezitter van land in een bedijkten polder.

geld, geld, in: bij gelde huren = voor eene geldsom iets huren, in tegenoverstelling van: op de garve hebben. Zie: garf.

geldbuidel, [geldzak], geldbuul, geldzak, geldbuidel, Gron. geldpuil, geldpuut.

geldhuur, [geldpacht], geldhuur, huur, die in geld betaald wordt = bij, of: te gelde huren. Zie: geld.

gele vokelaar, [soort bloem], gele vokelaar, gele ganzebloem, vokelaar, elders wilde goudsbloem en stroobloem, chrysanthemum segetum. v. Hall. Neerl. Plantensch. p. 134.

gelijk, gelieke, glieke, lieke , gelieke = voor: gezamenlijk, te zamen, allen: “ik zal as de kiender er gelieke bint, ’t paoschvuur wel veur heur anstikken”; alle gelieke = allen, allen zonder uitzondering. glieke en lieke = in: glieke goud, glieke veule = evengoed, even veel; ook Gron.

gelijk, gelijks, dadelijk, Oostfr. glîk, HD. sogleich. In Groningen is zoo geliek = meteen, terstond, ook niet ongebruikelijk.

gelijk, [recht], liek, recht; er liek veur zitten = tegenovergestelde van scheef; ze komt hier liek op an loopen; ook Gron. Oostfr. Westf.

geloof, gelooven, meerv. van: geloof; v. Dale: geloof, geloove, geen mv. Sprw. Twee gelooven op één peul is één te veul, (ook Gron. en Oldenb.), en: Twee gelooven op één kussen, Daar is de drommel tusschen (meer algemeen: – Daar slaapt de duivel tusschen), zooveel als: gemengde huwelijken zijn zelden gelukkig.

geloven, leuven, gelooven; ook Gron. Oostfr.

gelte, gilte, gelde, gesneden jong varken, van beide geslachten, Overijs. gelte. Ook = gesneden jong paard, ruin. Eng. gelding: van: to geld = snijden, castrare, Zw. gaella, Deensch gilding, Friesch. geld= onvruchtbaar, ook = ledig, zonder pit, ook Gron. NHoll. Gron. gelt, gel = niet drachtig; HD. gelt, ODuitsch gelde = onvruchtbaar. Geld. gelde, Oudfr. gelte, Oostfr. gelte, gelt = gesneden zeug. Kil. gelde = gesneden, onvruchtbaar; Hooft gelten = van teelkracht berooven.

geltesnijder, [iemand die een beest onvruchtbaar maakt], gilter, giltesnieder, de man die een jong varken tot gilte maakt, een varkenssnijder.

geluk, geluk!, vergezeld gaande van een handslag: het zegel op een gesloten koop. Gron. eveneens, en daar: geluk geven = toeslaan; geluk kriegen = kooper worden.

gemaak, [opbrengst], gemaok, alles wat noodig is tot een toereikend bestaan; in ’t gemaok zitten = zijne zaken zoo wel geregeld en in orde hebben dat men er behoorlijk van kan leven. on. gemoak, (mv. gemoaken) = opbrengst (in geldswaarde) eener boerderij; ’n goud gemoak = een niet onvoordeelig jaar; in ’t volle gemoak zitten = alles in overvloed hebben van eigen akker en van vee, vooral vleesch, spek, boter, eieren enz. Oostfr. gemâk = opbrengst eener boerderij, vooral van melkerij.

gemeen, gemeen, gemeenzaam, minzaam, Gron. gemijn, Geld. NBrab. gemeen = minzaam.

gene, [sommigen], gôen, sommigen, eenigen. Gron (WKw.) goun, goen, goon = eenigen, en = wat, iets; (Old. WW. Hunsegoo, Fivelgoo): gounent, gount = eenigen, van menschen, dieren en voorwerpen. – Moet vergeleken worden met het Gron. gijnent, gijn = geen, van het ODuitsch nihein, nohein, uit: ni, no, en: ein = niet een; geen kon zoowel eene positieve als negatieve beteekenis hebben, en die oude vormen: nehein, nechein en nohein zoowel goun, goen, goon (posit.) als: gijn (negat) opleveren.

gengelarij, [sukkeling], gengelderij, sukkeling, aanhoudend ziekelijke toestand. Het Gron. heeft: gengeln = drentelen, slenteren, zeer langzaam gaan, en Oostfr. gengeln, güngeln, Saterl. gangelje, freq. van het oude: gangen = gaan, en veel overeenkomst hebbende, wat de beteekenis betreft, met sukkelen. In plaats van het Nederl. sukkelen, wordt in Drente: gengelen, op bovengenoemden toestand toegepast.

geniep, gniep, in: op de gniep staon = luisteren. Zal eene contractie van: geniep, zijn, en zooveel als: in ʼt geniep toehoorder zijn.

genoeg, genōcht, genoeg; Gron. genōg, genōcht, ook Geld. en ZHoll. De achtervoeging der t is zeer gewoon, ook in ’t Nederl. macht, van: mogen (= kunnen); klacht, van: klagen, enz. Gron. kraft = karaf; graft = graf; draft = (in) draf, Gron. gundert, Oostfr. gündert = ginds; enz.

gerak, gerak, gereedschap. Eig. datgene, wat een werkman noodig heeft. Zie: gerak (nooddruft).

gerak, gerak, dagelijksche nooddruft van het vee. Gron. gerak = nooddruft, het noodige, goede verzorging in ’t algemeen, ook Oostfr.; NHoll. gerak = oppassing, verzorging. Oudt. gerak = gerijf, verzorging. Vergel. het Gron. en Oostfr. rakken = vuil verwijderen; kleine kinderen reinigen, Holst. rakkern. (Bij v. Dale: gerak = dienst, dienstbetoon; hulp, bijstand.)

gereedzaam, [behulpzaam], greezaom, behulpzaam. Staat voor: gereedzaam.

geriefzaam, [behulpzaam], geriefzaom, behulpzaam, geriefelijk. Vergel. riefheid.

gerijmel, [rijmelarij], geriemsel, rijmelarij.

gerust, [zeker, stellig], gerust, voor: zeker, waarachtig; ’t is gerust waor, ook Gron.

geschapen, [in een zekere gesteldheid verkerend], geschaopen, in de uitdrukking: het recht is mij geschapen = ik bezit dat recht.

gespin, gespin, bijeenkomst van meisjes, meisjesvisite. In sommige gemeenten zijn gespinnen en spinmaolen synoniem. Zie: maal, en: spinmaal.

geuzen, [klagend kermen], geusen, geuzen, zie: geunzen.

gevalligheid, [genoegen], gevalligheid, genoegen, behagen; aan of iets of iemand gevalligheid hebben = behagen vinden. ʼt HD. Gefälligkeit. Gron. gevallighaid met dezelfde beteek. maar ook: wat bevallig, innemend, behagelijk is.

gewaardeeld zijn, [aandeel in de mark hebben], gewaordeeld zijn, aandeel in de markte hebben. Zie: markte, en: waardeel.

gewassen, wōssen, volwassen; daor sind drie wōssen vroulue in hoes; Gron. wassen, wōssen; Oudfr. onwazne, oenwaksen = onvolwassen; Oostfr. wassen, wussen = volwassen, uitgegroeid.

gewikst, [fiks, groot], gewikst, fiksch, groot; gewikste garven = dikke schooven; ʼn gewikste kat = die goed muist. Gron. gewikst. = sterk, krachtig, zwaar gebouwd; voor eene taak volkomen berekend; ʼn gewikste kerel, ook Neders. In NBrab. zegt men dit van iemand die niet licht te bedriegen, die loos, geslepen is; ook Ned-Betuwsch. Staat voor: gewichtig, met superlat. vorm.

gezem, [bleek], geezem, er als een geest uitziende, bleek, wit.

gezond, zōnd, gezond, ook Gron. Zie: ge.

gezond, zōnde, gezondheid. Kil. ghesonde (veroud.) = ghesondheyt; Oudfr. sunden, sonda.

gezworene, swörden, (= gezworenen); de beheerders eener onverdeelde markte (boergrond). Zij hadden echter ook het toezicht op het schoonhouden van schoorsteenen, het in orde houden van schuttingen en heggen, het krempen van varkens, enz. Dr. Volksalm. 1868 p. 106 e.v.

giebelen, giebeln, goecheln, lachen, valsch, geveinsd lachen. Gron. giebeln = giegelen, lachen, onophoudelijk min of meer gesmoord, spottend lachen, meestal zonder gegronde reden, voortkomende uit dartelheid maar waaraan anderen zich ergeren. (Bij Weil. en v. Dale: gijbelen = bedwongen lachen, giegelen.) Overijs. gabbelen, Westf. gabbeln, gibbeln, gäbbeln. = spottend lachen. Het is een freqent. van: gabben, nog in: ginnegabben of ginnegappen, en verwant met: gijpen, HD. gieben = met opgesperden mond naar adem snakken. Kil. gabberen = boerten, schertsen; Oostfr. gabbeln, gaffeln, guffeln = onder elkander lachen, in ʼt vuistje lachen, en bijvorm van: giebeln. – Gron. gucheln = den spot, de guchel met iets of iemand hebben = den spot er mee drijven. Kil. beguyghen = bespotten, en bij Bilderdijk: naguichelen, in die beteekenis. Vergel. ook het Oostfr. gȫkelspil, kȫkelspil, güchelspil, HD. Gaukelspiel.

gift, gifte, aarden nap met één oor.

gij, ei, gij, enk. en meerv.: “korv’ en bessems en wat stroo kun ei van de boeren kriegen.” Gron. ie = gij, meerv. van jongen tegen ouden, enz. ook in ’t enkelv.

gij, ie, ij, ei, gij (meerv.), in Midden-, West- en Zuid-Drente; in N.Drente ij, elders, Zuidlaren enz. ei. “Ete! waar bin ie doch?” Van ouden tegen jongen in ’t enkv.: “umda’j’ nao mien kaant nuemt zint” Bij vertrouwelijken omgang gebruikt men do, anders ie, bijna algemeen van jongen tegen ouden ie. In Gron. ie, jie beleefdheidshalve ook in ’t enkelv.: heb ie = hebt gij, (vertrouwel. hestoe). Zeel. ji, Oostfr. ji, jo = u; Neders. ji, ju, Holst. ji = gij; Westf. ie, van kinderen tegen ouders, gelijk in Groningen, niet algemeen in Drente; Noordfr. i (2 pers. meerv.), Gijsb. Japix y, you, Eng. ye, yow, Deensch Zw. i, AS. eow.

ginder, gunter, zie: gin.

ginds, gin, gunter, ginder, ginds, Gron. gunne, gunders, gunt, Dordtsch gunter, Sliedrecht gunt, Axel gunter, Oostfr. günn, günd, günder, gündert, günnerd, Neders. gunt, gunnen, Holst. günt, Eng. yond, AS. geond, Oudfr. gunt, gint, jent, Goth. jaind.

glaasje, [klein drinkglas], glassien, glaasje, ook Stad-Gron., Oostfr. Gron. glaske.

glad, [versterkend bijwoord], glad, voor: geheel; hie is glad veraltereerd = is geheel ontsteld. Gron.: glad mis, glad verkeerd = heel en al mis, verkeerd; ik heb ʼt glad vergeten, ook NHoll. ZHoll. NBrab. (wèl bij v. Dale, niet bij Weil.)

glas, glas, voor: flesch.

gleien, [blinken, glimmen], gleien, blinken, glimmen, glinsteren. Kil. gleissen, gleyssen, HD. gleissen = blinken. Oostfr. glei, gleu, gloi = wat glad is, waarop men glijdt, wat glimt, enz. Holst. Hamb. glei = glad, Noordfr. gläy, gläi = glad, glimmend, blinkend; de snee glayet = de sneeuw glinstert. In Gron. is: glai ies = gaaf, zuiver ijs, niet dof van kleur; ook zegt men het van zweren, die erg gezwollen zijn.

glemerij, [vleierij], gleemerij, vleierij. Zal samenhangen met: glimmen, en: glimp.

glerig, [smerig, glibberig], gleerîg, morsig, glibberig, Gron wat niet goed schoon maar glibberig is van vet. Daar is: gleeren zooveel als: met vet of eene vetachtige zelfstandigheid morsen; begleeren = iets vuil maken met vet, ook: met niet schoone vingers over glas of eenige gladde oppervlakte strijken, iets afvegen met een smerigen doek of met een die de vuiligheid niet kan opnemen. Oostfr. glëren, glërren, en: glërig, glërrig, glirrig, Neders. glirrig = glad, glibberig.

glidderig, [glad, glibberig; smerig], glidderîg, glad, smerig, glibberig. Gron. glidderg, bv. op een nat kleipad, waarop men dus glijdt; ook Oostfr. Van: glijden.

glint, glinte, rasterwerk, houten omheining met ruimte tusschen de planken. (Bij v. Dale: glint, glinte, glinting; latwerk (in eenen tuin) tot ondersteuning van de takken der vruchtboomen.)

glissen, glissen, glijden. Kil. glissen, glitsen ( Holl. Sicamb.) ook slibberen = glijden. Hooft glissen, Fransch glisser. HD. glitschen. Oostfr.: met iets up de glise, glä̂d of glä̂ zijn, Gron. op de glee wezen = er mee op streek zijn, een goed begin gemaakt hebben. Dit glissen zou van: glinsen (Oostfr.) = glanzen, helder verlichten, een hel licht verspreiden; AS. glisian, Oudfr. glisa = glanzen, glanzend en glad zijn, daar ook: glad oorspronkelijk glanzend beteekende. Het woord is in het Nederl. veroud.; zie v. Dale i.v.

gloeiend, glende, glennîg, gluîg, gleunîg, glend, 1. gloeiend, vurig, iets dat gloeit, brandt. Gron. glen, glend, glende = heet, gloeiend; hel; Friesch glundig = gloeiende, brandende; Oostfr. glënd, Oudfr. glean = gloeiend, – glende of gluîge kerels, zooveel als: vurige spoken, eigenlijk een groot dwaallicht, bij de Duitschers Feuermänchen genoemd. Naar het volksgeloof wil zweeft nog (1843) tusschen Buinen en Exloo een gluege kerel. Podagr. II; p. 101. 2. verschrikkelijk boos; glendʼ in dʼhoed, Gron. glen, glende, glende kwaad. Staat voor: gloeiend.

glop, glōp, zie: slop.

gluipend, [versterkend bijwoord], gloepend, als bijw. van versterking en = buitengemeen, verbazend, ontzettend; “ʼt had paartie mensken gloepend nei daon”; gloepend kold; ʼt zal hōm gloepend ofvallen; ook Gron.; Holstein glupsch; glupschen slag = felle slag; he gewinnt glupsch.

gluipend, [gluiperig, vals], gloepends, ter sluiks, zonder dat het bemerkt wordt. Van: gluipen = trachten iemand in het geheim en listig te benadeelen; gluipend = verraderlijk.

gniezebijter, [vals persoon], gniezebieter, iemand die, terwijl hij schamper lacht, gereed is een valschen en vinnigen zet te doen. Het Oostfr. gnîsen, knîsen o.a. = heimelijk, in stilte en onderdrukt, met samengedrukte tanden lachen, zijn lachen verbijten over eens anders leed, ook: tergend lachen.

gniezen, [grijnzen, grinniken], gniezen, grijnslachen; grinneken; o.v.t. gnees. Friesch gniezen, ZDeensch gniese = spottend lachen; Neders. gniesen = den mond scheef trekken. Zie: gniezebieter.

gniffelen, gniffeln, zie: gniflachen.

gniflachen, gniflachen, gniffeln, glimlachen, den mond tot lachen trekken. Gron. gniffeln, kniffeln = in ʼt geniep onhoorbaar lachen, in de vuist lachen om ʼt leed of tot spot van een ander. Oostfr. gniffeln, gniffellachen, Neders. gnifeln = den mond tot lachen trekken, Holst. gniefeln = in den baard lachen. (Bij v. Dale: gniffelen (gewest.) = in de vuist lachen, zijn lachen verbergen.) Zal zooveel zijn als: aan het gezicht eene plooi geven alsof men de syll. gnif uitspreekt, en verwant met: knijpen. Zie: ten Doornk. i.v. gniffeln.

godgeklaagd, [zeer ergerlijk], godgeklaogd, voor: te betreuren, te bejammeren, ʼt schreit ten hemel; ook Gron. Eigenlijk: Gode geklaagd.

goed, goud, good, goo, goed; as ʼt joen goud was = als gij het goedvindt, of: toestaat, Gron. as ʼt joe goud is; ʼt is mie goud = ʼt is mij wèl, ik neem er genoegen in. iemand good wat geven = ruim bedeelen, Gron. goud wat geven. goede; “zoo dikke as ʼn goo nijjaorskooke”.

goedenacht, [wens bij het slapengaan], genacht, goeden nacht! Westerw. gennacht, g’nnacht.

goedenavond samen, [begroeting], genaovendsaom, genaovend, goeden avond, en als tegengroet; ook Gron.

goedendag, goandag, zie: dagzaom.

goedendag samen, goendagzames, zie: dagzaom.

goedendag samen, goëndagzames, zie: dagzaom.

gomme, [uitroep van verbazing], gommes, uitroep van verbazing; ook tot bevestiging of versterking van ʼt geen beweerd wordt; gommes ja! (of: nee) = zekerlijk, o ja. Gron. gommes, gommies, gomkes, heeregommans, heeregommant, heeregommes, mien gommans, gommesdoagen, gommes gommes, och gommes; eigenlijk basterdvloeken als interj. gebruikt, of, met ja of neen eene bevestiging of ontkenning sterk uit te drukken. Overijs. gomenge, gommenikkend, Oostfr. gommes, Herr gommes! och gommes! Waarschijnlijk eene contractie van: God mensch! zooals men bv. ook in Groningen zegt: god kerel wat gōng ʼt mooi! god schepsel dat kon ik nijt betern! god man dat mōs ie zijn hebben!

goochelen, goecheln, zie: giebeln.

goot, geut, soort van aanricht, toestel waarbij men zich wascht.

gootdeur, [deur bij de goot], geutendeur, deur bij de geut; zie ald.

gordel, gordel, buikriem van een paard; Gron. gorde, en: boekrijm.

gordijn, gedien, gordijn, ook Gron.

gorig, gorrig, gortig, slecht, afgedragen; “mien andere boksem was wat heel gorrig” = mijn andere broek was zeer haveloos. In Gron. zegt men: moakst mie ʼt te görtig = gij maakt het te erg, bv. iemand die te veel geld verteert, of: die ongeloofelijke dingen vertelt.

gortig, gortig, zie: gorrig.

gouden, gollen, golden, gouden; gollen stiften; zie: stiften.

graafschap, graofschup, in de graofschup = in de graafschap Bentheim.

gram, gram, moede, zat, verzadigd van iets; iets gram zijn = er genoeg van hebben. Gron. hij is zien geld gram = hij vermorst zijn geld, hij wil het kwijt zijn. Zoo ook: zijn leven gram wezen = zich noodeloos wagen, roekeloos handelen, en zoo ook van voorwerpen, voor welke men niet de minste zorg draagt. (v. Dale: gram = toornig; MNederl. = vertoornd.)

grammottig, [boos], grammietig, toornig, vergramd, bij v. Dale, Weil. Kil., in ZNederl. grammoedig, Gron. grammietig, gramniedig; Friesch grimmitig, Oudfr. grammytig = norsch, grimmig; Overijs. grammietig, grammottig = ontevreden, knorrig, grammoedig; Oostfr. grammiterîg, grammiterg = verdrietelijk, verstoord, boos. Van: grammitern, enz., een freq. van het OHD. gramizon, gremizzon – brommen, morren, pruttelen. Zie ten Doornk. i.v. grammiteren.

granzen, [kreunen, schreien], graanzen, kreunen, schreien, van zieke kinderen.

gras, graze, zeker aandeel in gemeenschappelijk weideland. In ʼt Westerkw.(Gron.) is: gras, groas eene landmaat = 44 are. (Weil. vijf grazen = zes morgen.) Ommel. Landr. I, 2; IV, 5: grasen Lands. Was voorheen ook in Drente in gebruik en = 400 vk. rd.; in Oostfriesl. is het eene weidemaat van 300 vk. Rijnl. rd. of bijna 3/7 hectare. Oorspronkelijk zal het zijn, graze zoowel als gras, zooveel land als voedsel opleveren kan voor één rund. (v. Dale: gras of graze, Oud-Nederl. vlaktemaat.)

grashopper, [soort insect], grashup, grashupper, krekel, sprinkhaan. Gron. grashupper = krekel, veldkrekel, Overijs. hoppe. Oostfr. grashüpper, grashêmke, grashopperke, grasspringer, HD. Grashüpfer, Eng. grashopper, Deensch graeshoppe, Noordfr. gärshoppers, Zw. gräshoppa. Van: gras, en: huppen = springen, waarvan: huppelen.

grasvallig, [bankroet], grasvellig, bankroet; eene om schulden verlaten boedel, (in deze beteekenis min of meer verouderd) in Gron. geheel. Dr. Landr. (1712): In gevalle eenig Goet Grasvellig voor de schulden bleve liggen, enz.; II, 19; ald. ook: Grasvellig Goet. Voorts art. 21. II, 15: Pantkeerder zich van de Lotting absentirende en geen oordeel winnende is vellig; III, 68, 81: Van Goederen bij Executie, Decreet of Grasvelligheit verkoft. Dr. Landr. (1608) IV, 10, (1614) IV, 23: soo wie dan in der saeken vellich is = daaraan schuldig bevonden wordt. Dr. Landr. (1608) II, 29: grasvellig goet; grasvellig liggen. Volgens Kil. en ten Kate: vallig, vellig worden (vellich, valligh = caducus) = nedervallig, nedervellig worden = zijn geding verliezen. In het Veluwsch Landr. is iemand vellich, die bij verstek of verzuim van verschijning “nae behoorlijke dagvaerd, zijn recht verliest.” Oudt. gersfelte; d.i. in eig. beteek.: op den grond gevallen.

grauw, [erg, vreselijk], grou, (grauw), voor: erg, vreeselijk: “al schelt men daor ook nog zoo grou.”

greep, greep, (Koevorden, enz.) = mestvork, ook in Gron. (Ommel), in ʼt Old. Westerw. dreitande vörke.

greid, greede, land dat vroeger tot weide diende, en, omgeploegd, tot bouwland wordt gemaakt. Gron. grijde, greide = grasland; olle grijden = overoude graslanden; grijde scheuren = weideland, grasland omploegen, tot bouwland maken; OGron. griede, Friesch greide, Oostfr. grêde, greide, gröde, grôe, grô, voornamelijk nooit omgeploegd grasland; Holst. greede, gröde. Oudfr. greid, gree, MNederd. grêt, ghrêt, grêdt = weideland, weide. – griede, enz. van het Oudfr. growa, groja = aangroeien, wassen; Friesch groed, Oudfr. grêd, grêde zal één zijn met OHD. gruot = groen zijn; Oostfr. greien, greuen, groien, Gron. gruien = groeien, eigenl. = groen worden.

gretig, greidig, greiig, gretig, happig, begeerig, belust.

griebels grabbels, [(uitdrukking) rillingen], griewels-grauwels, De Zegsw.: mij gingen de griewels over de grauwels = er ging mij eene rilling door de leden, Gron. – de griezel over de grouel, Overijs. – de griwwel over de grauwel. Oostfr. grôel, grôl, grüvel, Nederd. grouwel, grûel, Kil. grouwel, HD. Greuel = afschuw. Vergel. het Oudfr. griza, Oostfr. grisen, en het Nederl. gruwen (voor iets).

griezelen, griezeln, toegriezeln, huiveren; toegriezeln – walgen, afkeerig zijn, (iets) afgrijselijk vinden; dat griezelt mij toe = dat staat mij zeer tegen. Gron. griezeln, in: zich voor iets griezeln = een afschuw er voor hebben; ʼt ken mie tou griezeln = ik kan er van rillen. Oostfr. grîsen, grîselen, grîseln = rillen, trillen, huiveren, beven; Neders. Holst. gräsen, Westf. grieseln, Noordfr. gresen = gruwen voor iets. Van ʼt Oudfr. griza = huiveren. (Weil.: van iets griezelen; v. Dale: grijzelen (onz. ww.) = huivering gevoelen.)

gril, grel, zie: taoperîg.

grindbult, [hoop grind], grinbult, hoop grind, ook Gron. Zie: bult. (grind, kleinste soort van keien, van het AS. grindan = vermalen, in kleine stukjes wrijven, Eng. to grind, Kil. grinnen, grinden, MVlaamsch grinden.)

groeien, grujen, (= groeien) = in dikte en breedte toenemen, meer omvang krijgen.

groen, gruun, woest van aard.

groenland, groenland, grasland, weideland, Gron. gruinland. Zie Landr. (1712) III, 87.

groep, groep, greppel, ook Ned-Bet. en bij Hooft. In Gron. group groupe, de met stenen opgemetselde greppel achter de koeien voor de uitwerpselen van die dieren. Oostfr. grope, Noordfr. graupp, Eng. groop, Oudfr. grope, ook ieringa.

groeve, [begrafenis], groeve, begrafenis, ook: begrafenismaaltijd, Westerw. (Gron.) grouve (= begrafenisplechtigheid); Overijs. gróòve, Geld. groêve = begrafenis. (v. Dale: groef, groeve = graf, grafplaats, grafkelder, en: te groeve bidden = ter begrafenis noodigen). Zie ook: uiting.

groevedag, [dag van begrafenis], groevedag, dag van begrafenis.

groevemaal, [begrafenismaaltijd], groevemaol, begrafenismaaltijd, bestaande uit groenerwtesoep, rijstebrij, stoete en ham, of ook: uit stokvisch, grauwe erwten, rijstebrij, en gebraden rundvleesch met stoete. Podagr. I p 194. Voortijds was bij deze gelegenheden de overdaad in het eten, vooral in het drinken van bier, zoo groot, dat de gezamenlijke predikanten daarover bij de Staten klachten indienden en op afschaffing er van aandrongen, ʼt welk ten gevolge had, dat volgens besluit der Staten van den 17 Febr. 1623 “voertan op eene uytinge offte Groeffbier meer niet alss een tonne bier sal gedroncken worden.” Dr. Volksalm. 1840 p. 160. In 1778 bepaalde genoemd collegie o.a. dat niemand groevemaaltijden zou mogen geven, dan alleen aan der overledenen naaste vrienden, tot den vierden graad ingesloten. Was dit getal beneden tien, dan mocht men ook verdere bloedverwanten toelaten, maar dat getal (huisgenooten en buren niet medegerekend) mocht men niet te boven gaan, op verbeurte van vijftig gulden; ald. p. 164.

grommel, [onweer], grōmmel, donder, onweer (Schoonebeek, enz.) Old. WW. grommel, Oostfr. grummel. Van het iterat. gerommel.

grommelen, [donderen], grōmmelen, donderen, ook in ʼt Old. en Westerw. (Gron.) Kil. grommen en het freq. grommelen, Oostfr. grummelen, grummeln = donderen; OHD. grummelen, Eng. grumble. Fransch grommeler = brommen, morren, pruttelen. Toch zal het van: grōmmel gevormd zijn; zie ald.

grommelschoer, [donderbui], grommelschoer, donderbui (Schoonebeek enz.) Old. WW. (Gron.) grommelschoel, grommelbui, Oostfr. grammelschûr, Kil. donderschore = fulger, ook bij Melis Stoke.

grond, grond, in: te gronde zijn = begraven zijn; de rogge te gronde hebben = de rogge gezaaid hebben, ook Overijs. Gron.: in de grond hebben = gepoot of gezaaid hebben.

grondschatting, [grondlasten], grondschatting, grondlasten. Zie Dr. Landr. (1712) III, 107.

Groningen, [toponiem], Grunnegen, Groningen; bij de Friezen: Grens (de stad), en Grensland = Groningerland, de provincie; de Groningers zeggen: Grönen.

groot, groot, 1. in ʼt groot = veel, zeer veel; daʼs in ʼt groot! = dat is bij uitstek. Gron. ʼt is in ʼt groote! = ʼt is buitengewoon, verwonderlijk. 2. groot zijn = zwanger zijn, van ongehuwden

groothans, [trotsaard], groothans, trotschaard, ook Gron. en Oostfr. – Kil. hans = iemand die boven de overige stervelingen in rijkdom en macht uitsteekt; groothans, versterking van: hans.

grootknecht, [de eerste knecht], grootknecht, de eerste knecht in eene boerderij, en zoo ook: grootmaid. Dr.Landr. (1712) III, p 87: doch zo een grootKnecht of Meyt ten tijde van den Hooi of Bouw mogte ziek zijn, enz. op den grootknecht volgen middenknecht en de kleinknecht of jongen. Het HD. heeft alle drie benamingen. Gron. grootknecht duidt de kwaliteit aan; groote knecht den rang dien hij als knecht op eene boerderij inneemt. De tweede heet middelste, de derde, soms ook de vierde, in allen gevalle de laagste, lutje knecht, of: schoapvent, schoapjong, of zwienejong, ook schoapmelker.

grootmeid, [de eerste dienstbode], grootmaid, zie: grootknecht.

groots, greutsch, trotsch; hij was er greutsch op, bv. op zijn flink schip; Gron. groots, NBrab. greutsch, Stadsfr. grotsh = trotsch, in de gewone beteekenis, Oostfr. grôtsk.

grote, [de grote lui, de aanzienlijken], grooten, voor: groote lui. Hiertoe rekent men in eene Drentsche landgemeente gewoonlijk den predikant, den burgemeester, en, als zij er domicilie hebben, ook den rijksontvanger en den geneesheer. In Gron., waar het volk zegt, grooten of grootjes worden daar ook onder begrepen notarissen, advocaten en alle rijke en aanzienlijke boeren.

grote kerk, [de hervormde kerk], groote kaarke, de kerk der Hervormden. “Wolter was nog niet bekeerd. Hij gunk nog nao de groote kaarke.” Gron. groote kerk, ter onderscheiding van lutje kerk, de kerk der Christel. Afgescheidenen.

grummetje, [kleinigheid], grummegien, kleinigheid. Zie: tikkeltien.

gudderen, [met gedruis naar beneden vallen; rollen], gōddern, guddern , 1. met gedruisch naar beneden vallen, bv. van appels die geschud worden. Ook = rollen, biggelen. “Gert schuddʼ dat de appels godderden nao de grond op”; “de traonen godderden de man over de wangen.” Gron. gōddern = gutsen, tappelings naar beneden stroomen; ook – met gedruisch neervallen van appels, enz. Oostfr. guddern = met gedruisch naar beneden vallen; Neders. guddern = bij groote hoeveelheden aanstroomen, met onstuimigheid uitloopen, uitstorten, neervallen. 2. gutsen, storten, uitstorten, overstorten. Gron. gōddern; Oostfr.guddern = met onstuimigheid uitloopen, uitstorten, neervallen. Zal van denzelfden oorsprong zijn als (ver)gaderen, en: guddern, gōddern gaddern = zich vereenigen en in beweging zetten.

guizen, [ruisen], goezen, ruischen, bv. het geluid in de lucht bij eene hagelbui; ʼt goesde nogal in de buie. Gron. goezen = met geraas vloeien; ʼt goestʼr oet = ʼt stroomt er met geweld uit; ʼt water komt er angoezen = aanbruischen. Noordfr. use = gieten; hat uset dähl = het regent dat het giet; het ziet dus alleen op het stroomen der vloeistof, niet op het geluid waarmede dit vergezeld gaat.

gul, gul, gulzig.

gunst, guest, groeikracht, wasdom.

gunstig, guestig, gunstig; ook = kostbaar.

gunteren, [hinniken], guntern, zie: wrenschen.

gunzen, [klagend kermen], geunzen, geusen, geuzen, klagend kermen, stenen, zoowel van menschen als van dieren (Zuidlaren, enz.), Neders. günsen, Holst. günseln, Westf. günsken. Vergel. het Oostfr. hünsken = klagend verlangen, en het Gron. hunsken = hunkeren.

guren, [het morsen van droge waren], geuren, gören, uitvallen, lekken als ’t ware, maar van droge waren, bv. van overrijp graan uit de aren. Ook van korrels die bij het dragen uit den zak vallen, alsmede van muren als de kalk uit de voegen zich loslaat; ook van tabak die door droogte niet in de pijp is te houden. Vergel. het Neders. guren, gurren.

guring, [gemorste droge waren], geuring, göring, het uitvallende graan bij ’t opladen der schooven. Zie: geuren.

gust, gust, niet drachtig, ook = niet melkgevend, droog, van koeien en schapen. Wordt ook van vogels gezegd, bv. van verstoorde patrijzen die geen jongen hebben.In Gron. is: gust = geen melk meer gevend, van koeien; ook: de pomp is gust = lens, als in Overijs. en Friesl. Bij Kil.: guste oft gustighe koe; Sleesw. gust, göst, Oostfr. gü̂̂st. güüst, Noordfr. geest, gust, gast (= Gron. gust), Westf. güste. In Neders. en Holst. zegt men ook: göst, gust, van braakliggend land. Bij de marktgenooten te Balloo is een gust vorrel = een onvruchtbaar vierendeel waardeel. De houder heeft geen recht van eigendom op den marktegrond, maar een gedeeltelijk vruchtgebruik. (Mr. J. Pan.) De woorden gust, gast, geest zijn nauw verwant, en zooveel als: niets voortbrengende, onvruchtbaar, droog, dor. Vergel. Lutje- en Grootegast (Gron.), Gaasterland (Friesl.) enz. Midd.Lat. gastum = onbebouwd land; OFrank. gaste, Zw. gista, Celt. gwista = dor, droog.

guut, [soort jas], guete, guut, kort rond buis, meestal door turfmakers gedragen; ook Overijs.

h, [letter], h, Te Hoogeveen is de weglating der aspiratie en voorvoeging er van algemeen. In Groningen is dit eveneens het geval in de Veenkoloniën, Finsterwold en Termunten; ook in Zeeland en in Noord-Brabant (Baronie van Breda, uitgezonderd enkele grensdorpen), in een gedeelte van Overijsel en op Marken. Voorts in bijna geheel België, en ook het Oostfriesch niet vreemd; ook bij Kiliaen vindt men er voorbeelden van.

haag, eegde, heegde, haag; zoo: beukeneegde = beukenhaag; hageldoornheegde = hagedoornheg.

haal, haol, zaagvormig ijzer waaraan de ketel over ’t vuur wordt gehangen. Gron. hoal (onz.): zoodanig ijzer dat aan eene stijl op en needer geschoven kan worden; Overijs. ael = haak in den schoorsteen, waaraan met pot, ketel of pan boven ’t vuur hangt, ’t haol hangen = bij iemand den middagmaaltijd houden, Gron. ’t mes leggen. Ook = zich vestigen, zich nestelen.

haar, haar!, uitroep om de paarden rechts te doen gaan.

haar, heur, haor, 1. haar, en hen, 3de en 4de nv. Dr. Landr. (1712) I, 23: De Advocaten zullen in het eischen van haar salaris, enz.; zullen de Crediteuren haar hebben te adresseren enz. 2. zich. 3. haor = voor: hunne. Dr. Landr. (1712) IV: Die hare Degens of Messen tegens den anderen gelijk trekken, enz.; ald. 31: personen in haren Arbeit wezende; (1608) II, 6: boomen op hare stammen staande; ald. III, 10: wanneer si (de weeskinderen) alsdan haere goederen angeveert sullen hebben; ald. III, 22: man ende wijf vererven haer goet, enz. Gron. heur = haar, hare; hun, hunne; hen; zij. Ommel. Landr. I, 3, 5; II, 15; Old. Landr. III, 93: haer = hunne, hun. Oostfr. hör, ör = hem.

haar, haor, in: elkander ’t haor warm maken = tegen elkander opbieden.

haard, heerd, leemen vloer; ook voor het geheele huis, als in ’t Nederl. Ook = de ouderlijke stam of familie. Oudfr. herth, HD. Herd, Nederl. haard.

haargereedschap, [koppel], haargereedschap, zie: haargood.

haargoed, [gereedschap om zeis en zicht te scherpen], haargood, haargoed, haargereedschap = haartuug; het gereedschap om zicht en zeis te scherpen. Daar toe behoort het haarspit, eene ijzeren bout met een platten kop, die in den grond wordt gedreven, en eene soort van hamer, de haarhamer, waarmede het werktuig plat wordt geslagen. Gron. ’t spit, ’t hoarspit, alsook hoartuug; Oostfr. Neders. haartüg, (dat is: haarhamer, haarspeet en haartau) Holst. haartüg, Oostfr. haargôd.

haarhamer, [gereedschap om zeis en zicht te scherpen], haarhamer, werktuig om zeis en zicht te scherpen; ook Gron. Oostfr. Neders. Holst.

haarspit, haarspit, Gron. hoarspit, spit, Oostfr. haarspeet. Zie haargood.

haartuig, [koppel], haartuug, Gron. hoartuug, Oostfr. Neders. Holst. haartüg.

haasbalg, [de huid van een haas], haesbalg, harehuid: “hij (de olle knecht) is in ê haesbalg vaeren”

haberdoedas, labbedoedes, oorveeg, Gron. oabeldoedas, verbast. van ’t HD. habe du das!

hachten, [wagen, durven ondernemen], hachten, wagen, durven ondernemen. Van Dale: hach = gevaar, weinig gebruikelijk; daarvan: hachelijk, bij Weil. = waagstuk. Gron.: hachien, hachie, hachje = een kleine durfal, kleine waaghals; bij v. Dale: hachje = baldadig kind; Oostfr. hachje, hachtje = een spring-in-’t-veld, iemand die zich licht in gevaar begeeft.

hagedis, everdasch, evertasch, eveltas, evertas, in Koevorden jenevertassche – hagedis, Gron. evertaske, Stad-Gron. heveltaske, Overijs. everdesse, Ned.-Bet. everdes, Oostfr. ä̂ftask, êvtas, âvtaske, enz., HD. Eidechse, ODuitsch. egedasse, Vlaamsch aketisse, heghdisse, Osnabr. egedasse, âdesse, everdysse, everdyssel, OHD. eghedesa, egdehse, eidehse, AS. âdhexe, Beir. egedechs, heidechse, enz. alsmede de vormen: eidels, edysz, egdes, heidochs. Het eerste deel des woords: eghe = egi, agi is ident. met egge, egel, enz. = spits, scherp, stekend, stekelig; het tweede: dehsa, dechsa, dekse enz. zou samenhangen met het OHD. dehsaba = bijl, enz., voorwerp, dat men zwaait, en met het OHD. dahs, MHD. desen = taks. Ten Doornk. strekt nu de beteek. van: spits, enz. uit tot: slank, bewegelijk, flink, snel, en brengt daarmede in verband den aard van genoemd dier, dat onophoudelijk met den staart zwaait, dus: dehsa, een dier, dat den staart beweegt, en zoo het geheele woord: een dier, dat snel met zijn staart slaat. Zie ’t Doornk. i.v. äftas.

hagel, [(uitdrukking) vijandig, kwaad], hagel, in: iemand hagel op de hoed wezen = hem vijandig zijn. Gron. iemand hoagel, of: hoagel op iemand wezen = hem een kwaad hart toedragen; ook: hōm hoagel op hoed wezen. Oostfr. hagel = boos, inzond. afgunstig, vijandig gezind.

hak, hak, hiel. Zegsw.: hak op toon nemen = schielijk weggaan, wegloopen, Gron. de hakken opnemen; de hakken op de wal haolen = zijn woord breken.

hak, hak, puntige schop. Friesch hakje = den grond omspitten. Gron. (Hoogel. Westerkw.): de toen hoaken, of: omhoaken. (Op het eiland Borkum: haken = spitten. Zeer waarschijnlijk is dit woord er door Warfumers gebracht).

halen, [hoogte], halen, in: Hooghalen, en: Laaghalen, gehuchten onder de gemeente Beilen; zou beteekenen: hoogte, en dus om hunne hooge ligging aldus genoemd zijn. In Friesland heet eene hooge streek achter Damwoude: de Halen. Kil. hil, hêlle = heuvel; Eng. hil, Oostfr. hel, helle = heuvel, hoogte. ODuitsch halde = helling, hellend oord; AS. heald = gebogen. Vergel. het Oudfr. hel = hoog, droog.

halen, haolen, haelen, hueld = haalde, imperf. van: haolen, haelen.

half, [het vermogen in de toekomst te kijken], half, alf, het vermogen om toekomstige gebeurtenissen vooruit te zien; ook zooveel als toekomstige dingen als met eigen oogen aanschouwen. ’t half of ’t alf hebben = Gron. kwoadzijn kennen, Overijs. ’t half hebben. HD. OHD. Alp, MHD. elbe = een booze plaaggeest, HD Elfe; Alpdrücken = de nachtmerrie hebben; MHD. alp, alb = denkbeeldig wezen, spook. Middenduitsch alf = dwaas, gek.

halfoord, [een maat voor sterke drank], halfoort, eene maat voor jenever en brandewijn; “daor kun’j ’t halfoort dan ok veur tien centen koopen” ook voor het voorwerp, waarmede het gemeten wordt; ook Gron.: hij koft jenever bie ’t halfoort. Zie: oort.

halfsleten, [niet nieuw], halfsleten, zooveel als: niet nieuw, ook = niet jong meer. “Klaos was al ’n halfsleten jongkerel” Gron. half sleten = reeds gebruikt, niet fonkelnieuw; ook Oostfr. Neders. Holst.

halfwassen, [nog niet volwassen], halfwōssen, nog niet volwassen; Gron. halfwassen = tusschen kind en volwassene in; ook Oostfr. Neders. Holst.

halfweg, [(uitdrukking) niet bang zijn], halfweg, in iemand halfweg komen = hem staan, niet voor hem op den loop gaan, niet bang voor hem zijn; ook Gron.

halligje, [een klein stukje veen], halligje, (Hoogeveen) = een klein stukje veen. Ten westen van Sleeswijk draagt eene groep van kleine eilanden, overblijfselen van ’t vaste land den naam Halligen; vergel. klinkje, en het Neders. hallige, HD.

hals, hals, voor: keel; pijn in de hals hebben; ook Gron. Oostfr.

halshijs, [stuk van de koe], halshijze, hijze, stuk van de koe dat meestal gerookt wordt. Gron. (Ommel.) hies = gerookt bilstuk van een rund, zoowel stof- als voorwerpsnaam, NHoll. halshijze, hijze. Kil. hyse, spier van vleesch, het vleezige van het lichaam van dieren.

halshout, [noodhulp], halshout, noodhulp; iemands halshout zijn = zijn vijand in den nood te hulp komen. Zal letterlijk zooveel zijn als: halsbehouder.

halster, helter, een toestel dat om den kop van een paard wordt vastgemaakt om het te kunnen leiden, een hoofdstel zonder toom. Weil. halster, v. Dale halster, Kil. halster, halter, helchter; MNederl. haelter = halsriem der paarden. Gron. helster, helter, Oostfr. halter, helter, Neders. halter, HD. Halfter, Halster, Eng. haltre, halter; MHD. halstere, helfter, AS. healfter, van het OHD. halftara, halftere, halaftra, halftra.

halsziekte, [keelziekte], halsziekte, keelziekte, diphteritus. Zie: hals.

halve tijd, [zeer dikwijls], haelve tied, haelve tied = zeer dikwijls, wat zich dagelijks herhaalt, in ongunstigen zin; zij en Bartheld verstunnen enkander de haelve tied neet = – begrepen elkander zeer dikwijls niet, d.i. waren ’t vaak oneens; ook Gron.

hamel, hamel, bijvoeglijk naamwoord, mager, schraal; Gron. hoamel = schraal, mager, er niet frisch, niet gezond, maar bleek, schraal, ziekelijk uitziende; Oostfr. homel, hamel = niet volgroeid, klein, schraal, enz., OHD. hamal, hamel, MHD. hamel.

hand, [document], handje, schriftelijk bewijs, obligatie; ook Gron.; HD. Hand. In Gron. ook: zijn hand of schrift van iemand hebben = geen schriftelijk bewijs van eene geleende som.

hand, hann’, handen. Ook in Gron. wordt de d bijna niet gehoord.

handdienst, [handenwerk], haanddiensten, handenwerk bij de boerwerken, ter onderscheiding van: spandiensten.

handhouden, [handhaven], handholden, handhaven, de hand aan houden.

handig, handig, hannig, hannîg, in: handig wichtien handige jong = jongen of meisje van p.m. twaalf tot veertien jaren: handig boerenplaosien = tamelijk groote boerderij. ook Gron. handege jong, handig wicht, ook: hennig; Oostfr. hennig, Wangeroog hentig = half volgroeid, tusschen kind en volwassene in. Zal zooveel zijn als: jongen, enz. die al wat heen is met de jaren; als dan is: handig, hannig, hentig eene verbast. van hennîg.

handjebakken, [onderhandelen], handienbakken, over een koop onderhandelen, Gron. handjebakken; het loven en bieden, dat bij den veehandel vergezeld gaat van elkander telkens bij een bod in de hand te slaan, te bakken; Ook = een vergelijk treffen, transigeeren. Hierbij merken wij op dat de verzachting der ’t ook in Gron. (de stad) gehoord wordt; men zegt: krande (krant), beedien (beetje), schoedien (boezelaar, schortje), huddien (hutje), enz.

handreiking, [ondersteuning], handrekening, verzorging, ondersteuning, handreiking; Gron. handreken = oppassing, verzorging van een zieke.

handtammig, handtammîg, hantammîg, handgauw, van kinderen die alles ongevraagd in handen nemen; ook Gron. Overijs.

handtammigheid, [overmoedig zijn], handtammigheid, hantammigheid, brooddronkenheid. In Gron. = het hantam of hantammig zijn.

handzaam, handzaom, handzaam, gerijfelijk; Gron. handsoam, hansem, haansem, zoowel van gelegenheden als voorwerpen, en zoo = geschikt voor het gebruik, geschikt om er gebruik van te maken. Oostfr. handsaam, Eng. handsome = geschikt.

hanenpoot, [brood], haonpooten, eene soort van stoet; zie ald.

hangen, hank, hank = hangt.hönk = hing

hanig, [vechtlustig], hanîg, uit alle macht: “hanîg hadd’ de vent er teeng loopen”.

hannenpin, [soort plant], hannepìnne, vrouwelijke heideplant.

hanzen, [inwijden in een nieuwe levensgemeenschap], haenzen, hoenzen, (de ae = Fransch ê). Wanneer te Oosterhesselen een knecht (of meid) in een nieuwen dienst komt, wordt hij (of zij) bij ’t binnentreden der woning door oudere dienstboden met water begoten, soms druipnat gemaakt, tot hij den haardketting heeft aangeraakt. Ook in Overijsel kent men dit gebruik waar men het haenzen noemt. – Bij de Groninger kofschippers is het eene gewoonte om een schepeling, die voor ’t eerst eene der zeeën bevaart, bv. voor den eersten keer in de Oost- of Middellandsche zee komt, eene soort van wijding te doen ondergaan door hem te laten tracteeren; die wordt henzen genoemd. Oostfr. hensen = iemand in eene hanse (= gezelschap, genootschap) opnemen, Neders. hänsen; de nieuweling moet daarvoor een grooten beker ledigen. HD. hänseln, voorheen zooveel als: in een gezelschap of gilde opnemen. Kil. hansen = opnemen onder de burgers of bondgenooten. Goth. hansa = schaar, menigte, drom, later in ’t algemeen: vereeniging, gilde, daarvan hensabeker = gildebeker, die geledigd werd als iemand gehanst, HD. gehänselt, d.i. in ’t gild werd opgenomen. Oudfr. hensig = er toe behoorende; hinzia = veroorlooven, toelaten.

harden, harden, uithouden; “dat hie’t amper niet op bedde kan harden”. Gron. harden, harren = uitstaan, uithouden, in eig. en fig. beteekenis, MNederl. harden = uithouden; Oostfr. harren, inzonderheid ûtharren.

hardhout, [harde houtsoort], hard holt, zie: week holt.

hardop, [goed verneembaar], haartop, hardop, overluid; “Bes grient haartop.”

haren, haren, scherpen van de zeis of zwade, Gron. hoaren. Friesch. harje, Neders. Holst. haaren, Noordfr. Ditmars. Eiderst. Deensch hare. – Ook = uutharen; zie ald.

haren, [het uitvallen van haren], haren, zie: uitharen.

harig, [vlug, gezond], heurîg, vlug, gezond; ook = bang, bevreesd, en = gehoorig, Gron. geheur, ’t was krek zoo heurîg of ’t vriezen wōl.

haring, haring, Zegsw.: zijn haring braadt er neet = het bevalt hem daar niet.

haring, herînk, (=haring); schimpnaam der inwoners van Koekange.

hark, hark, in: hoe de hark in de staol zit – het Nederl. (ook Gron.) hoe de vork in de steel zit.

Harm Doest, [eigennaam; scheldnaam], Harm Doest, kwalificat. eigennaam en = doezekobbe; zie ald.

Harsens, [toponiem], Harsens, Zoo heet eene zandige, vruchtbare streek, tot bouwland ingericht, tusschen de lage landen te Sandbuur en Foxwolde, bij Roderwolde. Overigens komt zij overeen met de gewone korenesschen. (Harssens ook eene buurtschap onder de gemeente Adorp).

hartlastig, [bezorgd], hartlastig, bezorgd, bekommerd, ongerust.

hartslag, [hart, lever en long van een geslacht beest], hartslag, hart, long en lever van een geslacht beest, ook Gron. (Ommel.) Oostfr. hartschlag = hart en lever; ook Neders. Holst.

hartstikke dood, [morsdood], hartstik dood, hartstik dood = morsdood, wordt van iemand gezegd die door een ongeluk, bv. een val, plotseling het leven verliest, en zooveel als: op de plaats dood blijven; Gron. hartstikkend dood, Ned.-Bet. hartstikkedood.

haverbol, [brood], haverbölle, bol, wittebrood, van haver.

hawaar, awar, (eenigszins veroud.) = als ’t u belieft, en: hou vast! Gron. awoar; waarschuwingswoord bij het toewerpen van een voorwerp.

hazenkervel, [soort plant], hazenkervel, elders duizendblad, duizendtak, hazengerwe, hazengras, hondeklaar = duizendblad, Achillea Millefolium. v. Hall. Neerl. Plantensch. p. 137.

hazenkreuze, [soort bes], hazenkreuze, zie: kreuze.

hè, hè, o! hé! interj. van verwondering! ook Gron.

hebben, hebben, hebben = zijn; heb = voor: hebben, als dit voorop gaat, in ’t meerv.: heb heb wie, enz.; ook Gron. Hebt = hebben, 3 pers. meerv.: ze hebt = zij hebben. Hef = heeft; heft = heeft; heeft, ook Overijs.: “dee hef veur jaoren reis oppe neuze vallen.” Hei’ = hebt gij; hebt gij; ook Gron. Oostfr. hei jê. He’k = heb ik; Gron. he’k, heb’k. Heste = hebt gij, ook Gron.; eigenlijk = hest doe, HD. hast du. Hew’ = hebben wij. Gron. hewwi, hebwie. Hadde = was; hij hadde ziek west = hij was ziek geweest; over de tied dat ie ziek west hadd’; hadd’ kommen = was gekomen. Dr. Landr. (1608) art. 7: in dienst geweest hebbende. Ook in Gron.: ik heb zijk west; ik heb an ’t zwemmen, eten, arbaiden, enz. west. hai = had gij, en gij had; hâan = hadden; ha’j’ = had gij, en gij had;(ook Gron.); en den ha’j’ Izak Flinter = daar was ook, daar hadden wij ook, enz. Ha’k = had ik; dat ha’k zegd; ook Gron.

hebrechtig, [hebzuchtig], hebrechtig, hebzuchtig, ook = kribbig. Gron. hebrecht, wordt vooral een kind genoemd dat altijd gelijk wil hebben; Neders. Holst. hebbrecht = HD. Rechthaber.

hechten, hechten, hijgen.

hede, heede, hee, werk inzooverre het is afval van vlas. Men onderscheidt hekelhee, striekelhee en sliephee. Gron. hijde, Overijs. hee, hádde, spiet, Geld. Neders. Holst. HD. hede; Friesch hiede, hidde, hikkelje; Noordfr. häjdde, Oudfr. hadde, hede = afval van vlas of hennep. Zooveel als: de huid, OFriesch heed, AS. hyd, Frank. Neders. hut.

heden, heden, in heden is toe! uitroep van verwondering. Gron. heden! interj. van verwondering; heden heden! van verbazing. Voor ach! en: och! och heden! Oostfr. heden, mîn tîd!

heelmodder, [modder dat gebruikt wordt als geneesmiddel], eelmōdder, weeke modder uit eene moddersloot of goot, en die wordt aangewend als geneesmiddel bij verzwering van den uier eener melkkoe.

heem, heem, erf of werf eener woning. Gron. hijm, hiem, in geschrifte: heem = erf, en meest voor het afgeschutte gedeelte er van, Friesch hiem. Kil. heym = huis; heym, heymel, Oostfr. hêm = HD. Heim = huis, woning, woonstede, Westf. hême, HD. Heimath; Zw. heim. Eng. home = huis, woning. Bij Wiarda: ham, hem = een huis; het AS. ham, Frank. heim beteekende eigenlijk eene omheinde, in eene zekere streek gelegen plaats, daarom wordt het in vele beteekenissen genomen. Bij de Gothen was haims een vlek of dorp, eene verzameling van huizen; naar Germaansche wijze op behoorlijke afstanden van elkander her- en derwaarts verstrooid. Men ziet dit duidelijk in de namen der dorpen op um, geboren uit hem of ham, waar dit overal: dorp, beteekent.

heemhond, [hond die het huis bewaakt], heemhond, hond die huis en heem bewaakt, Gron. hijmhond. Zie: heem.

heemziekte, heimziekte, heimwee; het heimwee hebben = wenzig, wenstig zijn. Gron. wenst = hijmzijkte = ver verlangen naar de ouderlijke woning, de vorige woonplaats of naar den vorigen dienst; Friesch wanwennig = (daar) niet kunnende gewennen.

heen, hen, 1. voor: naar; hen schole, hen boeten; Haarm tiede hen Deemter = Harm reisde naar Deventer; van Sleen hen Emmen = van Sleen naar Emmen. Overigens = heen; d’aole man lop hen en wèr, en in samenstellingen: henbrengen, hendraogen, enz. Gron. hen = heen. Vergel. stuk 3. 2. buiten, zonder; daorum hen können = iets ontberen, missen kunnen, vergel. het Gron.: nijt onder hen kennen = het niet durven nalaten of weigeren.

heen ten tijde, [tot aan die tijd], heen ten tijde, tot aan dien tijd, HD. (hin) zu Zeiten, Neders. to tiden.

heen-en-weer, [ogenblik], heenenweertje, hendeweer, hentweer, hendeweertien, zooveel als: ommezientje, oogenblikje, klein poosje “hij zal ’t wel ’n hendeweer an tied deenen te nemen”; = hij zal wel een weinig geduld moeten hebben, wel een beetje moeten wachten, ook: er een beetje tijds aan besteden; “’n hendeweertien daorna begun de juffer ’t zwiegen of te breken.” Contr. van: heen ende weer.

heenbrengen, [begraven], henbrengen, (= heenbrengen) voor: ten grave brengen. Ook Gron. (Westerw.): zij is mit vlaisk henbrocht, zooveel als: op den begrafenismaaltijd was ook vleesch.

heengaan, hengaon, (infin. en partic. van: henengaan) = sterven. Gron. hingoan, in: d’r an hengoan = aan die ziekte, enz. sterven.

heenkomen, [bejaard], henkomen, bijvoeglijk naamwoord, bejaard; ook Gron.; Oostfr. henkamen.

heenpuilen, [weggaan, opstappen], henpuilen, heengaan, weggaan, opstappen, de terugreis weer aannemen.

heenstrevelen, [voortsukkelen], henstreveln, voortsukkelen. Zal zooveel zijn als: hensteveln met ingevoegde r. Het Gron. toch heeft: steveln, voor: loopen; hij komt ’r ansteveln = hij komt aangeloopen; Oostfr. hê stefeld d’r hen; Neders. stevelen = door een modderigen weg gaan; Holst. steveln, hen steveln = gaan, heengaan.

heentijgen, [ergens naartoe gaan], hentieën, ergens heengaan; met den wagen ergens heen rijden. Zie: tieën.

heenzeggen, [opzeggen, uitspreken], henzeggen, opzeggen, uitspreken, bv. een versje voordragen bij gelegenheid eener bruiloft. Vergel. ’t HD. hinsagen. Zie: hen.

heer, heer, opzichter, herder. Zie: beestheer, boeheer, zandheer, schouwheer, schaapheer.

Heere, eare, voor: Heere, door ʼt weglaten der h o.a. te Hoogeveen.

heerink, [bastaardvloek], heerînk, als basterdvloek en interj.: heerînk nee, enz. = oneen! enz. Gron. heerînk, Friesch heerken.

heeroom, heeroom, voor: dominé, in den 3den persoon. In Gron. is het de titel van: pastoor, ook bij ’t aanspreken.

heerschap, herschap, hèrschup, heerschap, heerschappen, eigenaar, verhuurder, iemand van wien men de boerderij gehuurd heeft; heer, meester, hoofd, iemand aan wien men gehoorzaamheid verschuldigd is; “’k heb ’t waoter van oos herschap, dokter”, zooveel als: – van den boer bij wien ik in dienst ben. Zie ook: heerschappen = de eigenaars van landerijen die zij verpacht hebben. “De keuters moeten eerst hunne heerschappen ten dienste staan, vóór zij met de inzameling van eigen vruchten mogen beginnen.”

hees, heesterîg, heesch, schor in de keel. Gron. hijsterg, Oostfr. Neders. heestrig. Staat voor: heesch-rig, hees-rig, met invoeging der t.

heetkillig, [kleinzerig], heetkellig, kleinzeerig, gevoelig, angstig voor pijn, Gron. hijtkillig. – Kil = koud; killen = koude gevoelen; killig zou dus zijn: zeer vatbaar voor een koud gevoel, gevoelig voor koude; heet moet hier als eene versterking van genoemd begrip beschouwd worden.

hegen, [van dienst zijn], eegen, passen, gerijven, te stade komen; dat zōl hōm eegen = dat zou hem goed te pas komen. Vergel. het Gron. heegen = verzorgen, verplegen, en het ODr. Oostfr. Neders. Holst. HD. hegen, Kil. heghen, heghenen = verplegen; eegen kan hier staan voor: heegen, hegen.

heide, heide, zie veld.

heidin, [soort plant], heidinne, vrouwelijke heideplant.

heilig, hillege, voor: schoolprent; aldus omdat er meestal Heiligen op waren afgebeeld. Stad-Gron. hillege, hailege = kinderprent, zoo goed als verouderd. Holst. hillegen = de prenten in de boeken die bij de geringe lieden slechts afbeeldingen van Heiligen bevatten. Westf. hilgen = heiligenbeeld.

heimpje, [krekel], hemertje, krekel, eigenlijk = huiskrekel ter onderscheiding van veldkrekel. Gron. ijmertje, ijmerke, hijmerke; Oostfr. heemke, Mecklenb. ehmken, HD. Heimchen.

hekelbede, [hulp verlenen bij het hekelen], hekelbêe, zie bêe.

hekelhede, [het vlas dat in de tanden van de hekel blijft zitten], hekelhee, zie heede.

heksenfamilie, [familie waarvan men dacht dat ze duivelse praktijken uitvoerden], heksenfamilie, Zoo noemde men, toen het bijgeloof nog in Drente heerschte, de familiën, wier leden verdacht gehouden werden met den duivel in verband te staan. ’t Vooroordeel tegen zoogenaamde heksenfamiliën sterft van lieverlede uit, ja is reeds grootendeels verdwenen. Podagr. II, p. 53.

helder, helder, de vraag naar iemands gezondheid luidt wel: is het helder?

hele tijd, [onafgebroken], hieltijd, onafgebroken, Gron. hijltied, hijltieden; zooveel als: heel den tijd, altijd.

helendal, heelendal, heelndal, hielndal, geheel en al; – waogens, Heelendal vol volk gestopt, hielndal niet zoo slim. Gron. hijlendal, heildal; Neder-Bet. heelendal, Overijs. ielendal, Oostfr. hêl un dal, gans un d’al. Staat voor: heel ende al, als: Kil. om ende om, Gron. ōmendōm, in ’t MNederl. omme ende omme = onafgebroken.

hellig, hellîg, kwaad, boos, toornig; “hellig as ’n halve duvel.” Sprw. Hoe meer de iemen winnen, Hoe helleger zij binnen = hoe meer voorspoed iemand heeft, hoe minder genegen hij zal zijn om anderen te helpen. Gron. Overijs. hellig = zeer boos, driftig; Westf. hellig = woedend, Oudfr. helsch. HD. hellig = knorrig; Misshelligkeit = oneenigheid, twist.

hem, hōm, hum, hem (3de en 4de nv. van: hij); ook Gron. Ook = zich: hij höld hum = hij hield zich. Dr. Landr. (1712) III, 106: bij hem zelven = op, of: voor zich zelf; Gron. hij wascht hōm, voor: hij wascht zich. Nog voor: haar; ’t is hōm vergangen harfst in ’t eerpelroon angaon = zij is in den tijd van ’t aardappelrooden ongesteld geworden; nou mag hōm ook gien eten meer = nu lust zij ook geen eten meer. Zie ook: hie.

hemd, hemp, hemd. Vergel. komp = komt; voorheen namp = nam, enz.

hemdrok, [kledingstuk], hemdrok, mansborstrok, borstrok met lange mouwen. Bij Weil. hemdrok, bij v. Dale borstrok. Ook in Gron. verstaat men onder: hemdrok, hemtrok een manskleedingstuk, onmiddellijk boven het hemd gedragen, met geheele mouwen en over elkander geslagen panden; al zoo met twee rijen knoopen. Ook Oostfr.

hemel, hemmel, zuiver, zindelijk, rein; hemmelties = knapjes; hemmel en knap, tautol. Gron. hemmel, himmel = zindelijk, schoon, rein, knap, vooral met betrekking tot de kleeding; hemmel en schier (tautol.) = rein en net, Holst. renlig en reken. Friesch hemel, Gijsb. Japix himmel, Oostfr. hemmelk, hemmelg. Van ’t oude: hemen, Goth. himans = bedekken, waarvan ook: hemel en: hemd.

hemelen, hemmeln, opruimen, schoonmaken, reinigen; ook Gron. Oostfr. – Friesch hemelen, huishemelen = het jaarlijksche schoonmaken van een huis; bij Hooft ophemelen = beredderen, in orde brengen; Kil. hemelen = in gereedheid brengen. Van ’t bvnw. hemmel; zie ald.

hemelijk, [glad, schoon], hemmelîk, glad, schoon, proper, en synon. met: hemmel; zie ald.

hengelderij, [ziekte], hengelderij, zie: kwedderij.

hennekleed, [doodskleed], henekleed, doodkleed. Gron. eeneklijd, heeneklijd, eendeklijd = het laken, waarin het lijk bij ’t in de kist liggen gewikkeld wordt. Friesch Geld. Oostfr. Westf. Pommersch hennekleed, hennenkleid, hünen-, heinenkleid, MNederd. henenklêt = doodkleed, lijkkleed. Oudfr. hunne = doode; hunneclede = doodkleed. Vergel. hunebed. Zie ook Podagr. II, 44 e.v.

hennep, hanf, hennep, HD. Hanf, MHD. hanef, hanif, hanf.

herfst, harfst, harrest, ’s haarfs, zooveel als: herfstdraden, het door de lucht zwevend spinrag in den herfst.’s haarfs = in den herfst, Gron. ’s hars, harsens.

hertenbout, [stuk vlees van een hert], hartebolt, bout van een hert.

hes, [lokroep], heis! heis!, hes!, hesse, heissien, en: in den mond der kinderen ook heissien! lokwoord om veulens te roepen. In de kindertaal (Old.) iesvool = veulen; Oostfr. hisfâl, hüsfâl, diminut. fâlke, hisfâlke, ook lokwoord. Oostfr. hîs = paard, meestal diminut. hîske; Dr. hes, voor: paard. Beiersch heiss, heisslein, Westf. hysz = veulen.

het, het, als pers. vnw. ook voor vrouwen in gebruik. De moeder, van hare dochter sprekende, zegt: ik hef het vraagd. Zal zijn alsof men er bij denkt: wicht. Ofschoon het Groningsch de geslachten verwaarloost, behalve ’t onzijdig, zegt men daar toch ook: ’k heb ’t nijt zijn = ik heb het (ding) niet gezien.

hetzelfde, ’tzelde, ’tzölde, hetzelfde, Gron. ’tzulde, ’tzulfde.

heukachtig, [strompelend], heukelachtîg, hinkend, strompelend. Gron. heukerg = kreupel, niet vaardig ter been.

heuken, [hinken], heukeln, gebrekkig gaan, hinken.

heuker, heuker, kruidenier, winkelier, kramer die zijne waren rondvent. Wellicht van ’t HD. Höcker, daar die waren meestal op den rug gedragen worden. Gron. heuker, Geld. hoeker, Oostfr. Holst. häker, Neders. häker, smeerhäker. Eng. huckster; Kil. hoecker = slijter, venter, MNederl. hoeker = opkooper, uitdrager, oudekleerkoop; Deensch hoker, Zw. höker, HD. Hoker, MHD. hucke, OHD hucker, hecker, hockler = kleinhandelaar, kramer, bijzonder in eetwaren, als eieren, boter, kaas, enz. In Groningen moet heuker = kruidenier in ’t klein, als veroud. beschouwd worden; evenwel is heukerswinkeltje (min of meer verachtelijk) nog in gebruik.

heukig, [strompelend bewegen], hökkelig, gebrekkig, van eene beweging, bv. van: gaan, loopen gezegd. Vergel. heukeln.

heumt, [heumt], hömt, [zo in bron]

heumthaspel, [heumthaspel], hömthaspel, [zo in bron]

heun, [sober, met tegenzin], heun, sneu, schraal, sober, met tegenzin; het gaat hem heun af = hij doet het met tegenzin. Gron. heun = mager, bleek, schraal, armelijk, tegenovergestelde van: welgedaan, bloeiend; er heun uitzien = er slecht, ongezond uitzien; Friesch huen = droevig, het aangezicht naar schreien staande; Noordfr. hijnn = slecht, ellendig, beklagenswaardig, alleen van zaken; Oudfr. hijnn = beschaamd; hien, hiend = tamelijk, middelmatig, zóó, zóó. Gron. sneu, snoeg = wat door veel lijden een slecht, armoedig voorkomen heeft, het tegenovergestelde van: frisch, welig, bloeiend (van winterplanten gezegd): de garst is (van de vorst) sneu worren.

heungeld, [geld dat men met tegenzin uitgeeft], heungeld, geld, dat men noode betaalt, bv. rouwkoop. Zie: heun.

hieperig, [somber, hypochondrisch], hieperg, somber, zwaarmoedig, hypochondrisch. Het Gron. hiepern = rillen; bibberen van koude of ook van vrees. Schertsend noemt men de koorts daar ook hiepoom.

hier, hèr, heer, voor: hier, in den zin van: verschenen, omgekomen, gekomen: de tied was er nog al gauw hèr = de tijd was er nogal spoedig, was nogal gauw om; Gron. ’t is ’t’r al heer (en Oostfr.) ’t is d’r all’ her = hier, eigenl. = van waar het van daan moest komen; ’t mout ’r heer = ’t moet voor den dag, wij moeten het hier zien; Oostfr. hê kumd d’r her = hij komt hier naar toe; fan olds her = van oudsher = eeuwen her. Vergel. heerkomen.

hierkomen, [binnenkomen], heerkomen, binnenkomen, in huis komen bij een vriend, enz.; “Koom heer en zet dij in den hoek.” Ook Gron. koom hier wat heer. Dit: heer zal hetzelfde zijn als voorkomt in: herwaarts enz. en zooveel als: hier; HD. woher, hieher, daher, Gron. woarheer, hierheer, en voor: heen, staan. Over-Bet. deurheer = doorheen; overheer = overheen; Ned-Bet. heergaon = heengaan. In de Gron. Landr. is: heergecomen = van daan gekomen, zijn oorsprong hebbende. Oostfr. hen un her = heen en terug, eigenlijk zooveel als: heen en naar hier; d’r her komen = hier naar toe komen, hier komen. Zie: her.

hij, e, ie, hie, voor: hij; zoo schriffe oos; doe beete oppe tanden; dat e (= dat hij); asse komp motte ʼn toertien blieven (als hij komt moet hij een poosje blijven); isse dʼr west? Wat zee e?(is hij er geweest? wat zei hij? Ook Gron. bv. asse = als hij; mōsse = moet hij; verdijnde niks? = verdient hij, en ook: verdiende hij niets? wasse riek? = was hij rijk? enz. – Bij het noemen der letters wordt op sommige plaatsen eene e toegevoegd: beje (b), deje (d), elle (l), emme (m), erre (r), esse (s); in Gron. effe, elle, emme, enne, esse, erre. hie = (= hij), ook voor: zij; “doe was hie (de sukkelende vrouw) zoo kolderig inne hoed.”

hijmen, hiemen, hijgen, moeilijk ademhalen vergezeld van piepende geluiden, als bv. van asthmalijders; ook Gron. Oostfr. Neders. Holst. – Oudfr. heime, hime, himme, Noordfr. himen; Kil. himmen, himen = hijgen. ’t Woord zal klanknab. zijn.

hild, hilde, zoldering boven den koestal tot berging van hooi en stroo, veelal uit losse sparren of slieten bestaande. Gron. hild (onz.) = zoldering van losse planken, slieten of schaalhout boven koeien- en paardenstallen. Overijs. Geld. hilde, Oostfr. hille, hilde, Neders. Westf. hille, Osnabr. hyle, vroeger: hilde, Deensch hylde. Kil. hille, hil = hooge plaats, hoog standpunt. In Overijsel: hildeledder = balkenladder; zie ald. Zegsw. iemand ’t vuur op de hilde beuten = hem in een gevaarlijken toestand brengen.

hinnebes, [soort vrucht], hemertjes, eimertje , wilde frambozen.

ho, how, ho! stop! “how, how wat Remmelt!” fig. = draaf niet zoo door.

hocht, [hoeveelheid graan], hocht, hucht, zekere hoeveelheid graan, die door den molenaar als maalloon uit elken zak werd geschept, en van daar ook schep genoemd; (ook aldus in NHoll.) Dit gebruik is in 1808 afgeschaft. Het geschepte graan werd in hochtkisten gestort. – hocht, van ouds = molter (Kil.) = mout.

hochten, [scheppen], huchten, zie: hochten. [zo in bron]

hochtkist, [kist waarin graan wordt geschept], hochtkist, zie: hocht.

hoe een, hoe’n, hoedanigheid een, ook = hoeveel. Gron. hou’n = welkeen, hoedanig een. Gevormd als: zoo’n = zoo een

hoeden, huen, hoeden, bewaken, Kil. hueden, hoeden, Gron. huiden, daarvan in Hunsegoo (een gebouw met arbeiderswoning in de nabijheid van den zeedijk, huiderij geheeten en behoorende tot eene boerderij of een landhuis, oorspronkelijk bestemd om des nachts het vee te bergen dat des daags op de kweldergronden graasde.

hoendervoet, [grassoort], hoendervoet, benaming eener grassoort.

hoerenjong, [onechte zoon of dochter], hoorjong, hoorjonk, onechte zoon of dochter, Gron. hourjong.

hoering, [spaarpot], hoerink, spaarpot.

hof, hof, hoov, vrouwelijk, boomgaard, (Gron. âppelhof, hof) en: tuin.

hogelijk, [voornaam, trots], hooge, in: he sprek zoo hooge = hij praat Hollandsch, Gron. hoogelk. – Oostfr. hôglik, hôgelk = trotsch, voornaam; Neders. höglik = hoogmoedig.

hogen, heugen, – verhoogen, van een bod; daor boven heugde = nog meer bood.

hok, hok, getal van zes of acht, twee aan twee tegen elkander geplaatste schooven op het land, bij v. Dale stuik. In Gron. bestaat zulk een hok, korenhok uit acht tot twaalf schooven; boonhokken tellen gewoonlijk veel meer. In Geld. is vier schooven één gast, vijfentwintig gast één vimme. Oostfr. hokke, hokk’, Neders. hokke, bestaande uit vier, in Holst. uit drie of vier schooven; Noordfr. Deensch skok, Eng. shock. Aldus om de overeenkomst met een hok of hutje. Zie ook: garf, gast, garst.

hokkebaas, [handelaar], hokkebaos, [zo in bron]

hokkelen, hokkeln, hokken, in concubinaat leven. Freq. van: hokken, ’t HD. hocken.

hokken, hokken, gehokt, het opzetten der schooven tot hokken (zie: hok); Gron. hokken, en: ophokken, Oostfr. hokken, Neders. uphokken. gehokt = v.d. hokken

holderdebolder, hōlderdebōlder, hals over hoofd, Oostfr. hulter dî pulter, Westf. holter di polter, Deensch hulter til bulter. Gron. hōlderdebōlder, hōlder in de bōlder; wat hortend, stootend over hoogten en laagten gaat.

holdert, [rusttijd na de arbeid], hollert, ophouden van den arbeid, Gron. holdert, hollert, Oostfr. hollert. In de geheele prov. Groningen heeft het boerenvolk om zes uur holdert.

holkorstig, [brood waarvan de korst loslaat], holkorst, bijvoeglijk naamwoord, wordt van stoet gezegd als de korst loslaat. Zie: stoet.

hommel, hummelkes, wilde bijen.

hond, hond, brok veen, dat in den naastgelegen, reeds uitgegraven veenput valt. Een grooter stuk wordt kalf en het grootste koe genoemd. Het uithalen dier brokken heet bij de turfgravers de hond schoonmaken.

hondenkral, [soort plant], hondekrallen, de solanum nigrum, eene vergiftige plant.

hongerbeet, [met gemak], hongerbeet, bijwoord, voor: met gemak, zonder moeite; ik kon mijn koren hongerbeet kwijt worden; de koeien kunnen deze weide hongerbeet op.

hongerhokken, [te vroeg maaien], hongerhokken, werkwoord, De keuters, door behoefte genoodzaakt om hunne akkers op de esch vroeger te maaien dan op den bepaalden tijd, worden gezegd te hongerhokken. Neders. hungerhocke = de garven of hokken, die de tiendplichtige, vóór de inning der tienden gerechtigd is, tot voldoening zijner nooddruft, van het land te nemen. In Hamburg en Holstein heet: hungerhark, de hark waarmede de aren, die bij het binden der schooven zijn blijven liggen, bijeen gehaald worden, ’t HD. Hungerrechen.

hoofdstoel, [kapitaal], heufdstoel, hoofdsom, uitgezet kapitaal.

hoog, ’t hoog, het hooge gedeelte, de hoogte, bv. van een veld.

Hoogeveen, Hoveene, Hoogeveen.

hooggeld, [strijkgeld], hooggeld, strijkgeld, bij v. Dale ook plok, plokpenning, Gron. striekgeld, bodgeld. Eigenlijk verhooggeld.

hoogklimmer, [(uitdrukking) waaghals], heugklimmers, Sprw. Heugklimmers en diepzwemmers daor is gien veurzeenigheid bie = die zich moedwillig in gevaar begeeft komt er in om, eigenl.: waaghalzen mogen niet op Gods voorzienigheid vertrouwen.

hoogte, heugte, hoogte; ook: stapel; “zandkrooiers die ’n heugt zakken laot”(laadt).

hooi, heu, heui, hew, hooi; Gron. heu; hooi; hui; Over-Bet. heuj, Oostfr. heu, hoi, hei, hai, Wangeroog, Saterl. hô, Nederd. heuj, höye, hau, OSaks. houwe, AS. heg, hig, Eng. hay, ONoorsch hey, Noorw. höy, Zw. Deensch hö, OHD. hawi, hewi, houwe, hoeu, MHD. houwe, howe, hou, heu, Goth. havi.“zunder hew en zunder ’n biet kooken” = zonder hooi en zonder lijnkoeken.

hooiblok, [hooiberg], hooiblok, blok , hooiberg, Gron. heubult, hooibult.

hooidag, [de dag wanneer er gehooid moet worden], heuiensdag, dag dat gehooid moet worden.

hooien, heuien, hooien, hooien, Gron. heuien. Zegsw.: wij gaon niet uut hooien = wij hebben den tijd en behoeven ons volstrekt niet te haasten; Gron. wie huiven nijt hen ’t zwelen, ook: - hooien.

hooimade, [hooiland], heuimao, hooiland. Zie: maode.

hooistuk, heuistuk, stuk hooiland.

hoonspraak, [verwensing ], heunspraak, verwensching met verachting gepaard. In Gron. heunsproak = zelfverwensching, zelfvervloeking. Kil. hoon-spraecke = godslastering, hoon; Neders. hiensprake (oud woord) zooveel als: Guttsherren-Gericht.

hoop, hoopen, veel, ’n hoopen spietaokel, prooties = veel leven, veel gepraat, enz. Gron. ’n hoopen wark, geduld, enz. Friesch hoopen = menigte, veel; NHoll. hoop = menigte; Hooft hoopen harten = velen; Oostfr. Neders. Holst. hüpen, hupen = veel, vele; Westf. hôpen = velen; Noordfr. hupen = veel.

hoop, te hoop, te hoope, hoop, te zamen, met elkander, gezamenlijk; saam vergaderd; de boer is daor te hoope: d’handen te hoop slaon; zij güngen te hoop hen Assen; Bes en Roelf gaot te hoop hen hoes; wij moet te hoop ofproot wezen = wij moeten het samen afgepraat hebben. Gron. de handen (van verbazing of schrik) te hoope sloagen = als verstomd staan van, enz.; de mond trekt ’r van te hoope = de lippen trekken samen, bv. door een scherp zuur; hij hangt van leugen en bedrog te hoope = hij is een aartsschelm. Overijs. te hoope: te zamen; goendag te hoope = goeden dag gij allen! Dr. dag te hoop; Oostfr.tohôp; altohôp = al te gader; Neders. – Oldenb. to hope: ’t volk to hope lüden.

hoop en al, hoop en al, in de zegsw.: ’t zal hoop en al wezen: = ’t zal te bezien staan, men mag van geluk spreken als het goed uitvalt.

hoorder, [iemand die een predikant gaat horen], hörders, zie: hören.

hoornboer, [de boer bij wie de stier van de gemeente gestald staat], hoornboer, Aldus wordt de boer genoemd bij wien de stier der gemeente gestald is en dan tevens den horen tot samenroeping der gemeente in bewaring heeft. Podagr. I, 219.

hoornhellig, [stoots], horenhellîg, stootsch, van koeien gezegd. Zie: hellîg.

hoos, haoze, hoze, hooz’, (meerv. hooz’, haosen, hozen) = kous. Ommel. (Gron.) hoos, Old. WW. hoze, Friesch hoos (meerv. hoäzen), Geld. hous (meerv. houzen), ZLimb. hoas, Oostfr. hase, Noordfr. hase, hose, hoks (mv. hösen) = kous; in Denemarken is: hosen = kousen, een gewest. woord. an d’hooz kriegen = er mee moeten trouwen.

hoosvat, eusvat, hoosvat.

hop, hoppen, fluitjes van den bast van saprijk hout, vooral van den wilg gemaakt, door er met het hecht van een mes op te kloppen. Bij die gelegenheid zingen de knapen gewoonlijk dit liedje: Siep sap siepien, Wanneer worst dou riepe? Als de veugelties eier lekt; Wat lekt ze dan? Leege, leege doppen, Kale, kale koppen. Too ’t kattien op ’t diekien zat Zeuite melk mit tweeibak at, Kwam een beuze hekse, Dee wolt ’t kattien ’t oor ofbieten, Heel of, half of, Too het ’t kattien ’t oor of. Dr. Volksalm. 1842 p. 136. Neders. hup-hup, Osnabr. huppue, van: huppen, HD. hüpfen, Gron. hippen, huppen, en ziet op het losspringen, ’t loslaten van den bast. Dit kinderspel is door bijna geheel Duitschland bekend, ook in Groningen en Gelderland; ook daar maken de kinderen de fluitjes onder het zingen van een deun.

hor, [tussenwerpsel], hörre, interj. waarmede men de honden op het wild aanhitst; ook Gron. Hooft: hor = weg, voort; Eng. hurry = ijlen, haast maken. Ook interj. ter verjaging van varkens.

horbedor, [halsoverkop], hōrrebedōrre, hōlderdebōlder; zie ald. (Gron. hōrbedōr (bvnw.) = overijlend, overhaastend van aard en daardoor onvoorzichtig handelend. Kil. hornbedor = gehoornde kever, vliegend hert, ons hertekever, en alzoo = enige overeenkomst hebbende met de vlucht van dit insect.

horen, eheurd, gehoord. Zie e.

horen, [toebehoren], heuren, toebehooren; “Wij heurt melkaor met ziel en zinnen”; krek zoo ’t heurde. Zie ook: anheuren. Gron. ’t heurt hōm = ’t behoort hem.

horen, hören, in: uut horen gaon = een predikant gaan hooren preken bij gelegenheid eener vacature, die dit wordt opgedragen noemt men hörders.

horp, [insect], hörpe, een groote soort van wespen.

horreltje, [ogenblik], hōrreltien, oogenblikje. Gron. hōrreltje = korte poos van groote inspanning. (v. Dale: horrel = stoot, duw.)

horrelvoet, [duivel], horrelvoot, zie: oldenknecht.

hort, hōrt, ruk; “hij döt ’n hōrt an de leide” (v. Dale: hort = stoot, duw, zet; met horten en stooten = op moeilijke wijze.)

hot, hot, uitroep om de paarden rechts te doen gaan.

houden, holden, holden = houden, Gron. hollen, holn. Vergel. holt en hout, enz. holder = voor: houd, of: houdt; holder oe stille.

houtduif, holdoev’, houtduiven.

houw, houw, oogziekte van het vee; ook Geld. (v. Dale: houw, een gebrek aan de oogen van paarden en rundvee, waarbij een hard vliesje uit den binnensten ooghoek over den oogappel heentrekt, oogeelt.

houwen, houen, houwen, (= houwen), voor: slaan, o.a. met den dorschvlegel. Ook = kloppen, slaan, vechten; ook ODr. Gron. hauen, houen, haugen = slaan, kloppen, slaag geven. Imperf. houde, ook Gron. = sloeg.

houwerij, [vechtpartij], houwerij, vechterij, kloppartij, Gron. sloagerij. Zie: houen.

hozen, euzen, hoozen, uithoozen, leeghoozen.

hozenvoetling, [voeteinde van een kous], hozevötling, voeteinde eener kous, Overijs. hoazenveutlinge. Gron. hozevötels, vötels, vötlingen, hozenvuilings, vodlings = zokken, die over kousen in klompen gedragen worden. Evenwel: op hozevötels loopen = geen schoeisel aan hebben; Oostfr. fö̂tling, fö̂dling. Zal letterlijk zijn: de voetling (het tot den voet behoorende deel) eener kous. Zie kousvötling.

hugen, hugen, hunkeren, sterk verlangen naar iets; Gron. op iets hugen = er op vlammen, er naar hunkeren, zonder iets te kunnen doen om het machtig te worden. Oostfr. Neders. hügen = smachtend naar iets verlangen, het dringend begeeren, happig zijn op iets, Westf. hücheln. Vergel. ’t AS hyge, Frank. huge, OHoll. hoghe = zin, neiging, trek.

hui, hui, (= wei), in het Sprw.: Hui is karnemelks borge = de eene is nog minder dan de andere. In Gron. zegt men dit ook, als nl. bij eene verhuring (of aanbesteding) een arme huurder tot borg opgeeft iemand die ook niets of heel weinig bezit.

huid, hoed, 1. huid; ook voor rug, en het geheele lijf of lichaam; ’n good buis op de hoed = een goed kleed aan; pijn in de hoed = pijn in de leden; met heur beste pak kleer um de hoed; ’t in de hoed hebben = ’t onder de leden hebben; ’t kelde mie deur de hoed = ’t ging mij door merg en been; ’t an de hoed hebben = ’t op ’t lijf hebben, ’t in den zin hebben; ’t finnig anne hoed hebben = met kracht en klem spreken; iemand oppe, of: anne hoed komen = aanvallen, te lijve gaan, een pak slaag geven; ook = met dreigementen of met een verzoek aankomen; ook = roeren, treffen, ’t gemoed in beweging brengen, het medelijden opwekken; en = met krachtige woorden aanspreken; oarig oppe hoed anholden = er sterk op aandringen; in de hoed = inwendig, wat verkropt wordt: ze meugden ’n kaander in d’hoed niet liën = in hun hart niet lijden. Gron. hoed = huid, en = lichaam; iemand wat op hoed geven = slaag geven: zierte in hoed hebben = pijn gevoelen; mal ien hoed wezen = boos, ongemakkelijk, knorrig zijn. Friesch. NBrab. Neders: wat op de hoed geven, en dan zooveel als: rug. 2. de bovenkorst van een veld. Het Gron. hoedjen = zaaien zonder of slechts één keer dunnetjes ploegen, zoo veel als: op de huid zaaien, Oostfr. hundjen.

huif, huve, een korfje of nest van stroo gevlochten voor de kippen. Neders. Eng. hive, Nederl. (gewest.) huif, voor: bijenkorf.

huik, huik, regenjas van den herder.

huilen, hoelen, huilen; “Thie ridt dat ’t giert en hoelt” = Thie rijdt heel hard (op schaatsen); ook Gron.

huilkloot, [tol], hoelkloot, sleuteltol, bromtol, Gron. hoeltop, Oostfr. hulentrop.

huis, hoes, huus, hoez’, meerv. hoez’ = huis; ook voor: keuken; laot oez in hoes gaon = laat ons in de keuken gaan en wat praten; in hoes en hove neugen = alle familieleden op een begrafenis noodigen. Gron. hoes, huus, NHoll. hois, Neders. huus, Deensch huus, HD. Haus, Oudfr. hüsz, hus. in West- en Zuid-Drente, in ’t overige deel meestal hoes

huis en hof, [huis en tuin], hoes en hove, zie: hoes.

huisgezeten, [huisgenoot], hoesgezeten, huisgenoot.

huisheer, [huisbewaarder], hoesheer, huisbewaarder, hij of zij der huisgenooten die onder kerktijd te huis blijft om den pot te verzorgen, Gron. op ’t hoes te passen.

huishouding, [huisgezin, huishouden], hoeshollîng, huishouding, huisgezin, Gron. hoesholn.

huishoudplanken, [doodkistplanken], huusholdplanken, Planken om er eene doodkist van te maken, doodkistplanken, doodkisthout, steeds in voorraad in elke huishouding. Zij worden dadelijk bij de opzetting er van aangeschaft. Oudfr. huushold = doodenhout, doodkist.

huishoudster, hoesholster, huishoudster, Gron. hoesholster, hoesholderske, Oostfr. hûsholderske, hûshollerske, Deensch huusholderske.

huisplag, [graszode], hoesplagge, lange graszode om ’s winters de aardappelen in de kuilen er mee te bedekken.

huisraad, hoesraod, huisgeraad, huisraad, Gron. hoesgroad.

hul, hul, veen- en = graszode.

hul, hulle, soort van vrouwenmuts, in ’t begin dezer eeuw weinig meer in gebruik, Gron. hul, hulle, alleen nog in enkele familiën, als antiquit. bewaard, ’t Friesche holle; NHoll. hul = linnen kap, het gewone hoofddeksel van vrouwen. Oostfr. hülle, hüll = eene eenvoudige vrouwenmuts, zooals dienstmeiden en vrouwen op het land dragen. Hamb. Noordfr. hülle, hüll.

hulp, hölp, hulp; hölp um wèrhölp, bv. bij ’t dorschen = dienst om wederdienst.

hulpzeel, [bretels], hulpzeelen, draagbanden aan een broek, bretels. Ook Gron. Overijs. Vlaamsch Oostfr. In deze betekenis in het Nederl. verouderd.

hulstboshaag, hulsebōssen heeg, [zo in bron]

hun, n, in: met ’n drieën = met hun drieën..

hunebed, Hunebed, Het oude woord: hune, beteekende: doode, en zou met den volksnaam Hunen vereenzelvigd en daardoor verwisseld zijn; bed = graf, dus: hunebed = doodengraf. Zie Dr. Volksalm. 1884 p. 23; 1845 p. 113 e.v. alsmede ten Doornkaat i.v. hennekleed. Het aantal hunebedden in Drente bedraagt 54, waaronder drie grafkelders; 32, waaronder twee grafkelders behooren aan het rijk; 21 met één grafkelder aan de provincie, en één aan particulieren. Zij worden aangetroffen in de gemeenten: Havelte (2), Diever (1), Norg (1) Roden (1), Zuidlaren (2), Anloo (7 en een grafkelder), Vries (2), Assen (1), Rolde (3), Borger (11), Odoorn (8), Emmen (9 en twee grafkelders), Sleen (3). Dr. Volksalm. 1885 p. 28 e.v.

huphond, [kledingstuk], huphond, huphoud, vest, manskleedingstuk.

huphout, [hout waarvan men hoepels maakt], hupholt, lijsterbessenboom, hout, waarvan men hoppen maakt; zie ald.

huppelklink, [insect], huppelklinke, sprinkhaan.

huppen, [bedwingen], höppen, beteugelen, bedwingen, tegenhouden, intoomen.

hutje, [(spreekwoord) alles, iedereen], huttien, hutje. Zegsw.: met huttien en muttien hengaon = met have en goed vertrekken. Gron. hutjemetmutje, hutmitmut, zooveel als: het geheele huisgezin, ouden en jongen, de ouders en de kinderen, al te zamen; Oostfr. hütt mit mütt, en: hüttje mit müttje, Holst. mit de hütt un mit de mütt = alles, ook het bijbehoorende. Hfft. heeft ook: het hutje en het mutje en vergelijkt het met het HD.: Hut und Schleier, en het Fransche: chapeau et bonnet.

huwelijk, hielîk, hijlîk, hielk, 1. huwelijk. (Gron. houlîk, houelk); klaor hielk = engagement, pleon; 2. engagement; Beilermark is heur hielk ofkomen = bij gelegenheid der Beiler kermis is hun engagement verbroken; ’t hielk is wear an.

Huzen, [toponiem], de Huzen, aldus heet het vlek Hoogeveen bij ’t volk dat in de venen woont.

i, [letter; klank], i, De gesloten i wisselt niet zelden met gesloten e; men hoort bv. Drint, voor: Drent; min voor: men; inkele voor enkele; ingel = engel; overklemmen = overklimmen, enz. In ’t Westerkw. en Hunsegoo (Gron.) komt dit veel voor: ken, voor: kin; drengen = dringen; winken = wenken; kinnen = kennen; in, en en, min en men, lint en lent, zingen en zengen, minnen en mennen enz. worden met elkander verwisseld, vooral in ’t schrijven. NBrab. schinden (schenden), schinkel (schenkel), ten (tin), winschen (wenschen), zinden (zenden), enz. Bij Hooft emmer = immer; leggen = liggen, enz.; bij Kil. enten, inten; hert, hirt; henne, hinne; knersen, knirsen; smelten, smilten, enz. MNederl. edeck, edick; spil, spel; twent, twint; versmilten, versmelten, enz. Vergel. het Nederl. pin, en: pen; hingst, en: hengst; kring met krengen; krint en krent; krinsen en krenselen; ook ’t HD. bitten, en: beten, ’t HD. bringen en ’t Nederl. brengen. Voorts nog onze factitieven: leggen, drenken, villen, (be)sprengen, stellen, met: liggen, drinken, vel, stil, springen, enz.

ie, [lettercombinatie; klank], ee, voor: ie, o.a. in: zeel = ziel;

ie, ie, In enkele woorden komt ie in plaats der gesloten i: wiend (wind), kiend (kind), bienden (binden), ies (is), vien (vind) in ’t Westen van Drente. Hetzelfde, en ook nog van enkele andere woorden, hoort men in de Ommel. (Gron.).

iederbot, [steeds], iederbod, iederreis, steeds, telkens; Gron. iederbod.

ijlbord, [vlieggat in een bijenkorf], ielebret, zie: ielgat.

ijlgat, [vlieggat in een bijenkorf], ielgat, ielegat, ijlegat, opening in de bijenkorven, waardoor de bijen uit en in vliegen, vlieggat van een bijenkorf. Gron. ielgat, Oostfr. ihlgat, Overijs. tiëlgat. Volgens Dr. Halbertsma van: tiël, dat in ’t Neders. honig betekent.

ijlgat, ielgat, opening boven in den gevel of het dak eener schuur, soms voorzien van een plankje, ielebret geheeten; Gron. oelgevel, en: oelbret, oel = uil.

ijsbaarlijk, [versterkend bijwoord], iesbaorlîk, zeer, buitengewoon; iesbaorlîk hoog loon; ’t kan iesbaorlîk lang duren. Gron. iesboarliek = ieselk, enz. als bijw. van versterking.

ijzeren koe, [geldsom], ijzeren koe, ijzeren koe =Op vele plaatsen in Drente werd (of: wordt) aan den predikant bij zijne komst in de gemeente eene zekere som gelds ter hand gesteld, onder verplichting om die gelden, bij zijn vertrek, aan de kerkvoogdij terug te betalen, die dan vervolgens in handen van den nieuwen predikant overgaan; ingeval van overlijden hebben de erfgenamen daarvoor te zorgen. Deze geldsom draagt den naam van ijzeren koe, en verschilt in bijna iedere gemeente. Zoo bedroeg zij te Gasselte ƒ 400, te Ruinen ƒ 120 en elders nog weer minder. Dr. Mosaïk 1 St. p. 22. Zie ook Dr. Volksalm, 1842; id. 1843, p. 197 e.v

ik, ikke, voor: ik, in den vragenden vorm; ook Gron. Geld.

imker, iemker, bijenhouder. Gron. (Old.) iemker, (Ommel.) beiker, Oostfr. immker; Holst. imker, iemand die de bijen verzorgt. – Wanneer een bijenhouder overleden is, is eene der naaste bloedverwanten, of bij gebreke van dezen, een der buren gehouden om naar den bijenstal van den overledene te gaan en met ongedekten hoofde de bijen aldus toe te spreken: de weedwe (of: kinder) van … lat (of: latten) oe bekend maoken dat heur man (of: heur vaor) oaverleden is. – Zie: bijker.

imme, iem, ieme, ijme, ijmen, (in Midden- en Oost Drente overigens bije) = bij; ook collectief voor al de bijen in den korf, en = de korf met bijen. Gron. iem, Overijs. Geld. Kil. Oostfr. im, of imme, Westf. ime; OHD impi, MHD. imbe, waaruit blijkt dat een deel des volks het eerste lid, een ander deel het tweede lid voor de benoeming van dit insect heeft gekozen.

immenbikkertje, [soort vogel], iemenbikkertien, zie: bijenbikkertien.

immenhuif, [bijenkorf], iemenhuve, huve, ieme, iem, 1. bijenkorf, korf met bijen. 2. de plaats waar des winters de korven met bijen geplaatst worden, meestal onder eene soort van afdak in den tuin. Gron. (Westerw.) iemhuve, (Old.) iemhok, elders ook: beistal, beihok.

immenjaar, [bijenjaar], iemenjaor, bijejaor, zie ald. Sprw. Lichtmis helder en klaor, Geeft een good iemenjaor. Zie: bijejaor.

immenschuur, iemenschoer, bijenhut, afdak in den hof, enz. waaronder men de bijenkorven plaatst. Zie: iemenhave. – schoer = Gron. schoel = beschutting tegen wind en regen; Oostfr. schûl, Oudfr. skule, skiule, schoel = een dak, een onderdak waar men zich kan verschuilen, eene schuilplaats.

immenwas, [bijenwas], iemenwas, ongezuiverde was. (v. Dale: bijenwas, z.m.)

in alle geval, [in alle gevallen, altijd], aal geval, (in) = in allen gevalle. Gron.: in als geval.

inborst, inboezem, inborst, geaardheid, karakter; ook het inwendige van de dieren wat vet en vleesch aangaat.

indoen, [inschenken], indoen, ingieten, inschenken; ook Gron. indoun.

inhebber, [aandeelhouder], inhebber, deelhebber, aandeelhouder, medeeigenaar. HD. Inhaber = bezitter.

inkomstig, [voortaan], inkomstig, voortaan, van nu af; ODr. inkompstigh, later o.a. (1803) in: Order op de schouw van wegen, enz. in Drente, art. 16, en in de Order op de Waterloosingen, art. 3,19: inkomstig. Dit woord schijnt in de prov. Groningen het burgerrecht te bezitten ook in de schrijftaal. Dr. A. de Jager keurt het zeer af. (J. Auwen schrijft: schierkomstig.)

inkt, enk, enkent, enkert, inkt, Gron. enkt, enkent, enket, Oostfr. enket, enkt, Westf. enket, Friesch enkt, enkert, Oudfr. aenket, enket, Kil. enckt, inckt, HD. Dinte; van ’t Lat. tinctum.

inktkan, [inktkruik], enkskanne, inktkruik.

inktpot, [potje voor inkt], enkpot, inktpot, ook Gron.

inleggen, [indoen], inleggen, indoen; zie ald. Ook = in hooger beroep komen; tegen iemand of iets inleggen = zich verzetten. Gron. tegen inleggen = de beslissing van den rechter (of van eene hoogere rechtbank) inroepen.

inlijken, inlijken, slechten, effenen; de weg inlijken. Overijs. lieken, Friesch leiken, Neders. liken, HD. gleichen.

inmennen, [met wagens binnenrijden], inmennen, het koren in de schuur rijden. Gron. an ’t mennen wezen = het graan met den wagen inhalen, oogsten. Geld. menne = vervoeren; gemend = den oogst binnengehaald; Zeel. gaerste maenen; an ’t maenen zijn = oogsten, inoogsten.

inrakelen, inraokeln, zich ter sluiks toeeigenen, in den zak steken. Gron. inroakeln = inrekenen, eig. en fig.

inschenken, [gieten in], inschenken, toegeven, gelijk geven; wij schunken hum niet in = wij hielden onze streng vast. Gron. inschenken, voor: bijdraaien, toegeven, bij een twist. Zal zijn: bij het presenteeren van een glas wijn, etc. het geschil uit de wereld maken. Het Neders. heeft: nu mag he inschenken, zooveel als: nu kan hij heenloopen want hij kan zijn zin niet krijgen.

inscheren, [opscheren], inscheren, opscheren, indrijven, injagen.

inschrijn, [kast], inschree, kastje, of laadje in eene kast. Van ’t oude: schrijn = kast.

inschuinen, inschunen, ingeven, inblazen. Gron. inschunen (Old. WW.) = instupen (Ommel.) = iemand in ’t geheim tot iets aanzetten, waartoe deze niet op de gedachte was gekomen. Overijs. schulen, inschulen = heimelijk influisteren. Oostfr. schünen = aandrijven, tot iets wat slecht is overhalen; inschünen, verschünen = inblazen, ingeven; Neders. schunnen, schunden = aansporen tot het doen van verkeerde dingen; Holst. schünen, anschünen, anschunden, anschünnen, Westf. inschünken, anschünnen = opstoken. AS. scyndan, scynnan = influisteren, ingeven, aansporen.; OSaks. anscundian, Frank. scunden, scuntan; Noordfr. skienne = aandrijven, aanhitsen, vooral van honden. Vergelijk hiermede het Deensch skynde, Zw. skynda = spoed maken.

inslagen, [inschenken], inslaogen, inslaon, inschenken, ingieten, bv. van een borrel. Gron. (Ommel.) insloagen = inschenken van koffie, jenever, enz.

intappen, [inschenken], intappen, inschenken van koffie, of van ’t geen uit eene tap loopt; ook Gron. Westf., ’t HD. einzapfen. Zie: inslaogen.

intocht, [intrek], intocht, intrek; ergens zijn intocht nemen.

intrekken, [inhalen van de oogst], intrekken, koren inhalen.

intrektijd, [tijd van de oogst], intrekkeltied, tijd van den oogst.

inwendig, inwendîg, binnen (den tijd van); inwendîg veertien dagen, ook Neders. In Gron. behoort het tot den advertentiestijl en moet verworpen worden.

inzitten, inzitten, er good inzitten = ruimte van gouden en zilveren sieraden bezitten.

ja, jao, jè, zooveel als: ja, immers, waarlijk, zooals: ja bij v. Dale in: hij is ja geen kind meer, die het als een Germanisme veroordeelt; daor heb ie jè de meister ook! wij hebt jè nog wel an tied = wij hebben immers den tijd wel; die komp alles dan jao toe. Gron. jà = immers, toch; doar lopt hij jà; ’t is jà goud dat wie komen?

jaar, ìen jaor, in de uitdrukking: in ìèn jaor met iemand zijn = goede maats met hem zijn. Gron.: zij bin in ìjn jaor = zij zijn ’t goed eens, zij kunnen ’t best met elkander vinden.

jacht, jacht, voor: spintijd; ’t is in de tied dat de jacht lös is, zooveel als: ’t is in den spintijd en dus gelegenheid voor vrijers.

jachts, jachs, jachsch, teellustig, van honden, Gron. jachs, loops, loopsk. Oostfr. jagtsk, jagsk = bronstig.

jachtweide, [gelagkamer in een herberg], jachtweide, jaachtweide, gelagkamer eener herberg, Gron. jachtwaid, jachtwaide; in geschrifte jachtweide; ook Oostfr. – Pleonast. van: jacht, en het OHD. weide, Zw. vide = de jacht. Voorheen: weiman = jager, (MHD. weideman = jager, visscher) bij Kil. weidener, waarvan ook: weitasch, en: gewei. Oorspronkelijk dus: plaats van samenkomst der jagers en waar ook het buitgemaakte wild werd bezorgd.

jagen, jaogen, in draf rijden, ter onderscheiding van: het paard laten stappen. (Het Gron. joagen heeft de beteekenis van het Nederl. jagen = hard, snel rijden.) De a wordt ook in dit woord verschillend uitgesproken: Dwingeloo, Diever, enz.: wij joagt (klank als in ’t Fransch j’ai, etais) met d’weagen hen (of: noar) Hoavelte, (ook: wij vaert hen); in Oost-Dr.: wij veurt (of jaagt) met d’waegen hen (of noar) hoes; in ZOost-Dr.: wij jaagt (ook: veurt) met d’wage hen Hoavelt.

jamk, [zeer weinig], jamk, jamt, zeer weinig, een enkele keer. Gron. (WKwart.) jamt nijt = bijna niet; jamk gijn = in ’t geheel geen. Friesch jamk = dikwijls, gemeenlijk, veel, vaak, ook in Langew. (Gron.) Wisseling der k en t.

jammer, jammer, onzijdig, ellende, om ’t rijm: jummer, in ’t Sprw. Sunt jummer Komp nummer, zooveel als: om Sint Jutmis, d.i. nimmer.

jandorie, [bastaardvloek], jandorie, interj. van verwondering, eigenlijk een basterdvloek, euphem. voor: goddorie, en dit weder voor goddoom, Eng. God dam jou. Ook Gron.

jank, jank, janke, begeerte, verlangen; de janke hebben hen hoes = naar het ouderlijk huis verlangen; de jank stun er hom noa = hij had zijne zinnen er op gezet. Ook Gron. Oostfr. jank.

janken, janken, hunkeren. (Nederl. janken = lastig aanhouden om iets.)

jegener, [de tweede van een paar], jegener, wedergade, de tweede van een paar, bv. van kousen, schoenen, enz., Gron. jeginder, Oostfr. jägner. Vergel. ’t HD. Gegner.

jeneverdas, jenevertassche, zie: everdasch.

jeuzelen, jeuzeln, klagen. Gron. jeuzeln = klagen over armoede, ook = zacht kermen van pijn. Oostfr. jöseln = jammeren, klagen.

jong, jonk, in: jonk west = geboren met opgave van den tijd; ’t kind is te Meitied jonk (of jonke) west = – is in Mei geboren; ’t kind is te vrögge jonk = ’t is ontijdig geboren; ook Gron. Overijs. Geld.

jongbeest, [jong dier], jōngbiest, jonge koe. Gron. jonkbijsten = kalveren en enters, jong vee.

jonge ja, [o ja, welzeker], jōngejao, o ja, wel zeker; ook Gron.

jongejonge, [tussenwerpsel], jōngers jōngers, jōngejōng!, jōng jōng!, uitroep van vreugde bij eene blijde verwachting, of van eene verzuchting, zooveel als: o! of hé! en als: ach! “jōng jōng, ’t is zoo’n bezueking!” Het Gron. jōngjōng, jōngejōnge, jōngsjōngs, jōngesgod, interj. om verwondering, blijdschap, afkeuring of spijt uit te drukken.

jongen, jōng, jonk, jōngs, voor: jongen, knaap, ook Gron; in: jao jong, och jao jong, wel wisse jonk, vertrouwelijk, en zooveel als: och ja mijn jongen; ook zegt men het tegen vrouwen, en vrouwen tegen vrouwen, evenals in Groningen; de kearel, jong! eerst wasse biester kwaod. jōngs = voor: gebroeders, die samen wonen; “Wever Jans jongs” waren oude zoons van Jans de Wever die samen eene boerderij hadden; ook Gron.

jongere, [iemand van jeugdige leeftijd], jōngers, jongs, jōng, jongelingen, vrijers; vrömde jōngers = jongelingen uit andere dorpen; ook = jongens, knapen. Gron. (Old.) jongse, in de Marne jònges = kinderen van beider geslacht. Geld. jong = jongen.“ik heb jao ’n jong had met ’n snor”. Ook Gron. Zie ook: jongers.

jongkerel, [jeugdige man], jongkerl, jonkkerel, jonkman, jongeling, manspersoon van nog jeugdigen leeftijd, Gron. jonkerel, jongkerel, jonkkerel.

juchten, [een losbandig leven leiden], juchten, zwieren, een losbandig leven leiden. Oostfr. juchtern, jachtern, Neders. jachern, Holst. jachtern, Westf. jüchtern = jagen achter ’t manvolk door meisjes, en omgekeerd; Gron. (Old. WW.) juchtern = luidruchtig stoeien tusschen meisjes en knapen.

jullie, eilue, gijlieden, gij (meerv.)

jullie, joului, ulieden, u, Gron. joelú, joe.

kaarden, kaoren, kaarden, van wol.

kabinet, kamnet, kammet, (klemtoon op: net), kabinet, Gron. kamnet, Zeel. kammenet, Oostfr. kamnet, kabnet, kabnetschap.

kakelen, kaokeln, Sprw. Hij kaokelt vrög maor legt laot = hij wil altijd vroeg opstaan, maar komt steeds laat.

kale jonker, kale jonker, de moeras-Vederdistel, Circium Palustre, in Gron. Friesl. en Drente algemeen onder dien naam bekend. v. Hall. Neerl. Plantensch. p. 71.

kalf, [een grote hond], kalf, zie: hond.

kalven, [een kalf werpen of moeten werpen], kalfd, (= gekalfd); “Zij verkocht de koën geest of kalfd, al nao dat heur het best maor uutkwam”, dus zooveel als: koe die gekalfd heeft = melkgevende koe.

kam, kaam, hanekam.

kammen, kemmen, kèmen, kammen, ook Gron.

kampgrond, [stuk land], kampgrond, een stuk land van de esch of van eene markte afgenomen en door een’ wal omringd. Zie: goorn, en: afgraven. In Gron. is: kamp een stuk grasland bij de boerderij, voor bijzonder gebruik bestemd.

kant, kant, geheel, volkomen, als bijw.: kant of wezen = doodmoe zijn; kant neer slaogen = geheel ter neer geslagen; ’t is kant ’n lust. Gron. kant of, kant verlegen, kant muide, slaoperg, enz. zooveel als: bijna geheel, veel er van. Ook Oostfr.

kant, [net, proper], kant, net, zindelijk, proper; ’n kant wief = eene zindelijke, ordelijke vrouw, die het altijd kant in huis heeft; kant en hemmel = rein en net, tautol. Gron. kant = zindelijk, schoon; Zeel. = schoon, Oostfr. = net, lief.

kant, [(spreekwoord) geschil met iemand hebben], kant, in: ’t in de kant hebben met iemand = twist, geschil met hem hebben; ook Gron. Neders.

kant, kant, zijde; een voet kant hebben = een voet dik zijn. Dr. Landr. (1712) IV, 17: een Boom, hebbende in ’t midden drie vierendeel Voets kant; id. (1608) IV, 23: Een Eicken boom in ’t midden onder drie vierendeel voet cants holdende sal gereeckend worden voor een Telg. In Gron. zeggen de houthandelaars: die balk het 10 doem kant d.i. is 10 duim breed en dik; zoo: zes en acht doem kant; enz.

kantendraagster, [koopvrouw], kantedraogster, rondloopende koopvrouw.

kantig, [in goede staat], kantig, fiksch, in goeden staat. Voorheen werd van hengsten gevorderd dat zij waren: kantig en luchtig op den draf = goed vierkant op den draf, zonder slingering. Vergel. het Nederl. kant en klaar = in allen deele gereed, geheel in orde. Vergel. kant 1 en kant 2.

kantkoek, kantkooke, zie: endelkooke.

kantschop, [soort spade], kantschuppe, eene soort van spade.

kapot, kepot, ziek, ongesteld, ook Gron.; Limb. kepotte = dood. (v. Dale kapot = aan stukken, gebroken, gescheurd, enz. fig. = ziek, ongesteld, enz. dood; het Fransche capot, aan het piketspel ontleend.)

kar, kaor, kaore, kruikar, Gron. koar, koare. Zegsw.: hōm is geein kaor anne hakken bōnden = hij is vlug ter been. Gron. heeft het alleen in fig. zin, en zooveel als: hij talmt niet, hij rept zich om iets uit te voeren, om heen te gaan.

karnhuis, karnhoes, de ruimte in eene boerderij waar gekarnd wordt; ook Gron.

karrewagen, [rijtuig], kōrrewagen, onoverdekt rijtuig met vier wielen waarvan de bak onmiddellijk op het stel rust; ook Gron. Zal staan voor: karrewagen.

kas, kas, zie: uutkeeren.

kastanje, koestannies, kastanjes, Gron. (van kinderen, enz.) koestanjes.

kat, kat, katte, Sprw. Zen dien katte hen England, as ze trügkomp zeg ze miaau! = Wat Jantje niet leert, leert Jantje nooit. Het Gron. heeft het ook, maar daar zooveel als: die persoon zal nergens wijsheid of beschaving opdoen, hij blijft een stommerik of lomperd.

keelstuk, [maaltijd], keelstuk, In sommige gemeenten wordt, als in een huisgezin het varken des morgens geslacht is, ’s avonds de keel er van met een paar repen van ’t buikspek in de pan gebakken, en daarop de familie of naoberschap onthaald. Die maaltijd noemt men dan het keelstuk.

keffen, kiffen, keffen, blaffen van kleine honden; ook Gron.

kelder, kelder, zie: water-kelder.

kennelijk, [dankbaar], kennelk, erkentelijk, dankbaar.

kennen, kennen, verklaren, keuren, bv. van waarde kennen = erkennen. Vergel.: kennelk. Zegsw.: dat komt mij niet = daar heb ik geen verstand van.

kerel, kerel!, soort van interj. uitroep van verwondering: kerel! ’t snee mie deur alles hen; kerel! wat ’n holt en sprikken! enz. Ook Gron. dat ook heeft: kerel kerel! en: kerel op peerd! uitroep van verwondering en blijdschap.

kerkbeun, [zoldering met banken], kerkbeun, galerij, zoldering met zitbanken in eene kerk, Gron. klunderbeun, te Grijpsk. (Gron.), Friesl. NHoll. kraak.

kerkendienst, [godsdienstoefening in de kerk], karkendeenst, voor: (in) dienst der kerk; leu die in de karkendeenst bint = die ouderling of diaken zijn.

kerkenspraak, kerkenspraak, kaerkenspraeken , afkondiging van den predikstoel van de plakkaten en andere verordeningen der regeering; ook der gerechtelijke acten, voorheen een ambtsplicht der predikanten. Dr. Landr. (1712): Alle publicatiën van Lantsdagen, Lottingen, Goorspraken, Placaten, Resolutiën ende diergelijke Lantszaken, zullen ten eersten van den Predikstoel gedaan moeten worden, II, 58; ald. 21: – met Kerkensprake doen kondigen.

kerktuin, [tuin die bij een kerk hoort], kerktuin, zie: tuun.

kerspel, karspel, kaspel, kerspel, dorp; ook = gemeente; Börgerderkarspel = de gemeente Borger. In Gron. begint kaspel (= dorp) te verouderen; Oud-Gron. carspel, caspel, Oostfr. Holst. kaspel, Oud-Neders. caspel, Oudfr. caspelparochie. – Kaspel, door weglating der r uit karspel = kerspel, en dit uit: kerkspaal = kerkgrens, kerkelijke gemeente. Daar de klemtoon op kerk viel, werd: paal toonloos en slonk tot een achtervoegsel, als bv. leidsel = leidzeel, het bramsel onzer schippers = bramzeil, enz.

kerspelbeurt, [toerbeurt], karspelbeurt, toerbeurt in eene zaak van algemeen belang. Tot het bouwen eener kerk bv. moeten alle ingezetenen door hand- en spandiensten behulpzaam zijn. Dit geschiedt beurtsgewijze naar een daarvoor opgemaakten rooster. Wie zulk een dienst verricht wordt gezegd dit voor karspelbeurt te doen.

kerspelboer, [de boeren van een kerspel], karspelboeren, de gezamenlijke boeren van een karspel.

kerspelhout, [gezamelijk houtgewas ], karspelholt, het houtgewas, de gezamenlijke bevolking van een kerspel toebehoorende.

kerspelkind, [inboorling van een plaats], kerspelkind, inboorling eener plaats, Gron. kaspelkind, als er sprake is van bedeeling.

kerspelvast, [iemand die in een kerspel een vaste woning heeft], karspelvast, Aldus heet iemand die in een kerspel een vast verblijf heeft, of die door een zeker getal jaren van achtereenvolgende inwoning recht heeft op onderstand der diaconie, of door geboorte.

keu, keu, keuchie, onzijdig, jong varken (meerv. keuen, en: keun); in Zuidwolde, Hoogeveen jonge mōtte. Geld. keu, Overijs. keune.

keu, [lokwoord], kjeu, lokwoord voor varkens.

keukelaar, [iemand die goochelt], keukelder, goochelaar, Gron. keukelder, Oostfr. kökeler.

keukelen, keukeln, goochelen, Gron. keukelen, oogenverkeukeln, Oostfr. kökelen, Westf. kôcheln, Eng. juggle, Deensch kogle, Zw. gyckla van het oude: gook = sluw, dus eigenlijk = sluw, slecht handelen.

keuken, keuken, groote keuken, in ’t algemeen het woonvertrek in een boerenhuis. In sommige boerenwoningen is dit het beste vertrek van het huis. Zie Podagr. II, p. 3; ook Dr. Mosaïk 2 St. p. 6. groote keuken = woonvertrek, voorkamer. In ʼt Old. (Gron.) grootkeuken = woonvertrek in ouderwetsche boerenhuizen.

keukenzand, [zand om te strooien], keukenzand, wit zand om er den vloer mee te bestrooien.

keur, keur, keus, verkiezing. Sprw. Deei de keur hef, hef de kwelle = ruimte maakt de keus moeilijk. Gron. Dei de keur het, het ook de kwel; Westf. Bai de wål het, het ook de kwål; Keulen Wär de wahl hät, hät och de qual. Zie ook: onderkeur.

keurboom, [uitgelezen boom], keurboom, Sprw. Dee keurboom zög, dee voelboom vindt = die het onderste uit de kan wil hebben valt het lid op den neus. (Lesturgeon.) Gron.: De keurboom zöcht, dei voelboom vindt, zooveel als: die te kieskeurig is krijgt gewoonlijk het minste. Hetzelfde spreekw. in Limb. Oostfr. Neders. Westf. Keulen, enz.

keuterboer, keuterboer, keuter, boerenarbeider die eenie boerderij voor zich zelven heeft. Ook = landbouwer met één paard, of in ’t algemeen, met weinig vee, ter onderscheiding van boer, zooveel als groote boer, die veel vee heeft; bij Kil. = graver, delver, arbeider. Sprw. Van ’n keuter opp’n boer, Dat valt wat zoer; Van ’n boer opp’n keuter, Dat valt vleuter (gaat vlotter, gemakkelijker). Gron. keuterboer, (ook hoort men kneuterboer) = iemand die eene kleine boerderij heeft, die hij met één hoogstens twee paarden kan bewerken. Overijs. keuter, Friesch kaoter, Geld. kutter, Ned-Bet. keutelboerke, Oostfr. köter, köterbûr = kleine, geringe boer, Neders. käter, Hamb. kötter, Westf. koter, HD. Köther, Köthner, bewoner eener Kothe, Oostfr. kate, kât = eenvoudig, klein huis, dagloonerswoning, hut, en ten nauwste verwant met of bijvorm van: kok, en: keet.

keuteren, keutern, eene kleine boerderij houden. Zie: keuter.

keuterij, keuterij, woning, en ook het bedrijf van den keuter; zie ald.

keutershuis, [huis van een boer], keutershoez’, huis van een keuter; zie ald.

keuvelmuts, [kindermuts], keuvermuts, keuvel , kindermuts.

keuzelen, kuzeln, [zo in bron]

kezeling, [keisteen], keseling, keisteen. Zie: vlinten.

kieberig, [vlug, levendig], kieberîg, vlug, levendig. (Peize, enz.) Gron. kiepîg, kiebîg, kibbig = vlug, ijverig, voortvarend, tegenovergestelde van log, lomp, traag, loom; ’t wicht is t’r kiepîg bie; zij ken kiepîg wat doun zal staan voor: kippig, zooals de kippen doen. Men zegt toch: er bij zijn als de kippen = er vlug bij wezen, om bv. iets te bemachtigen.

kiebig, [aardig], kiebîg, aardig, lief, puntig. Friesch kiepig = kruidig, snugger, snoeperig; Oostfr. kîfîg, kîwîg, kibig = ordelijk, net, rein, enz., in Gron. kiepîg enz. = kregel; ’n kiepîg kereltje = een kruidig kereltje. Vergel. kieberig.

kiendelweek, [periode wanneer de gezaaide rogge ontkiemt], kiendelweek, de tijd omstreeks half October, waarin de gezaaide rogge bij ’t ontkiemen met de korrel boven den grond komt. kien zal verbast. zijn van: kiem, met de vorming als het Gron. waskelvat, hangelslöt, enz. Oostfr. drinkelfat, ätelwâre,

kienhout, kienholt, keenhout, overblijfselen van denneboomen, die uit het veen of uit moerassigen bodem worden opgegraven. (ook Gron.) Ook = dennenhout. “Men delft het in de gem. Emmen en elders in groote hoeveelheden; ’t is dan week en buigzaam. Men kapt en splijt het dan. Droog zijnde is ’t hard en dient tot eene heerlijke brandstof. ’t Geeft eene walmelooze vlam, die een helder en aangenaam licht verspreidt, waarbij vader, zoon en knecht de benoodigde hozen voor de familie breien, en moeder, dochter en meid het spinnewiel laten snorren.” Podagr. II, p. 41 e.v. Hetzelfde is (of was) op Westerw. (Gron.) en Holstein toepasselijk. Kil. kienboom, keenboom = denneboom; keinhout (Germ. Sax. Sicamb. = pijnboomhout), Neders. keen, HD. Kien, Kienholz = het met hars doortrokken hout van een denneboom. Van het Keltisch cynne, aansteken, branden.

kiep, kip, pet, Gron. kip, kippe, kips, kippien; Oostfr. kippe, kipse = lichte muts, mansmuts; Neders. kipse = vrouwenmuts. Bij v. Dale kip = kinderklapmuts. – Vroeger verstond men in Drente onder kip eene zwarte muts met eene veer of een geplooid zwart lint voorop en met ouderwetsche gouden haak en oog op zijde. – Kip zal een bijvorm van: kap zijn, evenals kove, in den St. Maartensdeun: Kip, kap, kovel, enz.

kies, [kalf], kis, in de kindertaal voor: kalf. Ook lokwoord bij het roepen van kalveren.

kiezel, kezel, gladde, ronde keisteen, keizel, kezel.

kiezeling, [keisteen], kezeling, keseling, collectief voor: kezel; zie ald. Kil. kesel, keselsteen, keselingh, Holl. keye.

kiezenzeer, [kiespijn], koezenzèrt, (kiezenzeerte) = kiespijn.

kijken, kik, kijkt, van: kijken, 3e pers. enkv.; Gron. kikt.

kijven, kif, kijft, van: kijven, 3e pers. enkv. Gron. kift.

kikkerkruid, [soort plant], kikkerkruid, Hijdrocharis morsus raene, elders vorschenbeet, duitblad. v. Hall Neerl. Plantensch. p. 216.

kil, kel, verschrikt. Gron. (Ommel.) kel, ook Friesch. Oostfr. kel = ontsteld. – kel = kil (= koud, rillend, huivering gevoelend, (door schrik), alzoo de uitwerking voor de oorzaak genomen. Kil. kelde = koude, vorst.

killen, [rillen van kou of van schrik], kellen, rillen van koude of van schrik; ’t kelde mij deur de hoed = er ging mij eene rilling door de leden, ’t ging mij door merg en been. Ten Kate: kelden (veroud.) = beven, trillen. Zie: kel.

killen, [koppelen], köllen, koud zijn, van lichaamsdeelen gezegd = killen.

kind, kiend, kind, in ’t Westen van Drente, Zie: ie.

kinderbier, kindelbier, kinderbier, kraammaal. De kindelbieren bestaan in het geven eener krintewegge of plasse aan de kraamvrouw, van een gulden tot een daalder. ’t Is niet zelden ’t geval, dat er wel twintig naar de kraamkamer worden gebracht. Men noemt dit aanspreken of kraamschulden. Later, als de moeder hersteld is, worden alle geefsters op ’t kindelbier genoodigd. In Westerw. (Gron.) is kindelbijr = kraamvisite. Volgens Weil. (in Gron.) is kindelbijr = doopmaal.

kinderhalen, [verlossen], kinderhalen, verlossen; ’t kinderhalen doen = de verloskunde uitoefenen. In Gron. en Neders. beteekent dit het zelfde, maar door eene vroedvrouw uitgeoefend.

kippenrik, [kippenstok], kippenrik, kippenstok, Gron. hounderrik, Overijs. hoenderrikke, rikke. – rik = rek, latwerk om er iets op te zetten of, dat er zich vogels op kunnen zetten, dus = hoenderrek.

kist, kaste, bergplaats van egen gereed dook. Zie: anreeden, en: dook.

kistentuig, kastentuug, kistentuug , de beste kleederen, doorgaans in de kaste bewaard wordende; zie: kaste. Gron. tuug, voor: kleeding; goud in ’t tuug zitten = ruimte van kleeren hebben. In Westerw. tuug = linnen dat in de wasch is. Neders. tüg, HD. Zeug, in ’t bijzonder = kleeding. Oud-Dr. kistenwand. Van ouds werden de kleedingstukken veelal in kisten geborgen, wat nog bij de landlieden en dienstboden gebruikelijk is. Van daar vroeger kiste = kaste, en nog wordt in Duitschland dikwijls ’t een voor ’t ander gebruikt. Ommel. Landr. kistenpanden = kleederen, kleinodiën, silver, gold en dergelijken, dat men in een kiste besluiten kan. Zoo bekwam het uitzet der bruid den naam van kist. In Landr. van Wedde en Westerw. art. 6 komt als huwelijksgift voor: een vulle kiste met twee bedden en toebehooren. Het Neders. heeft: bruutkiste; het Westf. kistenfülling. In Overijssel wordt daags vóór het trouwen ten huize des bruidegoms een kistenmaal gegeven, als wanneer de uitzet der bruid aldaar in eene kist gepakt op een wagen wordt thuis gebracht.

kits, [tussenwerpsel], kits, interj. klanknabootsing van het ketsen van een geweer.

klaar, klaor, knap, bekwaam; Gron. kloar.

klaar touw, [verbintenis], klaor touw, engagement, Gron. kloar wark.

klaarlouter, klaorloeter, klinkklaar, ook Gron. Eigenlijk een pleonasme; loeter toch = louter = zuiver, rein, onvermengd.

klabarie, [drek], klabarie, drek, nl. op den mesthoop.

klad, [stuk papier], kladde, kladdechien, stuk papier van geen waarde, waar men iets inpakt. Ook = papieren zakje, peperhuis.

kladderen, [klimmen], kladderen, klimmen, klauteren.

klant, klant, kameraad, makker; hiervan: schoolklant, speulklant, enz. Het HD. Kaland, eertijds zooveel als: godsdienstige broederschap, welker leden, Kalandsheeren, zich door zwelgen en brassen berucht hebben gemaakt. Hieruit zou het woord samengetrokken zijn.

klap, [brug], klap, ophaalbrug, klapbrug, Gron. klap, klappe, Oostfr. Neders. klappe, Friesch flapbrug.

klaptafel, [tafel waarbij een gedeelte kan worden neergeslagen], klaptafel, soort van uittrektafel.

klater, [slag, klap], klater, slag, klap. ’t Woord is identiek met het HD. Klatscher, van klatschen = klappen, in de handen of met de zweep.

klauw, [gedeelte], klauw, klouwe, het vierde gedeelte eener scheerweide; zie ald. Zoo ook = deel, gedeelte; “En dat er nooit ’n enkle klouwe Van uwe kudde, die wij weidt, Mag uit die kudde gaan verloren.” In de prov. Groningen beteekende klauw, voorheen geschreven: claauwe, clauw, clouw, zooveel als: buurtschap, deel van een kerspel. Door het rondgaan van de rechtspraak was clauw zooveel als: een aandeel in de jurisdictie; clauwbrieven noemde men de met onderling overleg der rechthebbenden opgemaakte lijsten der beurten. In sommige streken was dit ook van toepassing op het collatie- en jachtrecht. klauw, klouw, van: klieven = splijten vaneen scheiden.

kledage, kleedaozie, de kleeren, de kleeding, Gron. klijroazie.

klei, klei, in: de bijen naar de klei brengen = de kleistreken der prov. Groningen.

kleien, kleien, met klei besmeren of bewerken.

klein, kleen, nietig, mager, schraal, dun, ook Oostfr. Noordfr. klien = dun en zwak. Gron. klijn, als het lijf van een beest dun is.

kleinknecht, [knecht in lage rang], kleinknecht, zie: grootknecht.

klent, [oud, vervallen huis], klent, oud, vervallen huis.

kleren, klêer, voor: kleeren; he zit good in de klêer.

klibberen, [kleven], klibberen, kleven, vastkleven van koude.

klimmen, klimmen, bespringen van den hengst, in den zin van: opklauteren, opspringen; ook Gron. (Ook bij v. Dale = dekken).

klimpaard, [hengst], klimpaard, hengst; zie: klimmen.

klink, [stuk veen], klink, strookje veen in het afgegraven gedeelte. Kil. klingh = hoogte, heuvel, heuvelrug.

klobbe, [blok hout], klōbbe, klōbbechien , 1. het onderste, het worteleinde van een afgezaagden boomstam, Friesch klibbe. In Gron.: klöbbertje = klosje met garen, garenklosje. Oorspronkelijk zooveel als: een stuk gekloofd hout, HD. kloben, OHD. chlobo = klooven, AS. klioban, waarvan ook het Eng. club, in eig. en fig. beteekenis. 2. blok hout.

klobberstoel, [kinderstoel], klōbber, klōbbert, klōbstoel, klōbberstoel, kinderstoel. Waarschijnlijk van de ronde gedaante als gelijkende op een klōbbe; zie ald.

kloek, [slim, bijdehand], kloek, loos, slim, bij de hand; Gron. klouk, Oostfr. klôk, Neders. klook, Westf. Noordfr. klauk, HD. klug = verstandig, goede verstandelijke vermogens bezittend.

kloekigheid, [verstandigheid], kloekîgheid, verstandigheid. Zie: kloek.

kloes, [hoop gloeiend vuur], kloeze, hoop gloeiend vuur in eene test of stoof, in Gron. gewoonlijk: dikke kloeze, Oostfr. kluse, klûse. Zal een bijvorm zijn van ’t Oostfr. Gron. klute, kloete, OHD. kluza, klûza, kliûza = klomp; MNederd. clûs, Noorw. klysa, Zw. (dial.) klosa, klysja, Deensch (dial.) klöse = massa, klomp.

klok, klok, aan de klok hangen, wordt gezegd van iemand wiens huwelijksgeboden worden afgekondigd.

klok, klōkkien, borrel, borreltje, Gron. klōkje, echter meest aardigheidshalve, waarvoor ook slōkje.

Klooster, ’t Klooster, Ter Apel, Gron. Kloosterdroapel, ’t Klooster. Vroeger bestond daar een klooster; een deel van het gebouw is nog aanwezig.

klop, klop, de klopper van een dorschvlegel, ook Gron.

knag, [uitgesneden hoek of kerf], knag, uitgesneden hoek of kerf, bv. uit een tak, uit het oor van een schaap, als merk. Zal komen van: knagen.

knap, gnap, knap; ʼn gnap en schoonder slag van ʼn jongen; dat was dege gnap (loyaal) van hōm.

knapschenkel, [kleine knaap], knapschink, kleine, guitige knaap. Gron. knapenschenkel = knaap, jonge bengel ook knapzak. Dit knap, hetzelfde als in ’t Nederl. knapzak = spijs, eten; schink = schenkel = been, ham, verwant aan: schonk, en knapschink zooveel als: jongen die aan een beentje kluift. Oostfr. knapsakskerel; iemand die zoo klein is dat men hem in den knapzak kan steken; het Gron. knapzak zal hiervan eene verkorting zijn.

knapzak, knapzak, scheldwoord voor iemand die veel eet.

knecht, knechter, meerv. van knecht, als: wichter, hoonder, kiender, enz. van wicht (meisje), hoen, kind, enz.

knerpen, [klagen], knarpen, knerpen, knaarpen, klagen, morren, lamenteeren; “laot dat klaogen en knaarpen over ’t wèr en de vooraozie maor an de aolden over.”

knerper, [mopperaar], knarpert, knorrepot, grompot, ontevreden mensch. Zie: knarpen.

kneuzen, kneuren, kneuzen, Gron. knuren = kneuzen, kwetsen van vruchten (Westf. gnören = in een hoopje drek trappen.) Zal staan voor: kneuzen door wisseling der r en z, als in: keuren en (ver)kiezen, (be)vroren, en: (be)vrozen, HD. verlieren = verliezen, enz.

knevel, knevel, halsband van touw om de koeien op stal vast te binden.

kniert, [kruikar], knierte, kruikar met eene daarop bevestigde mand om hooi, gras, enz. te halen.

kniezebijten, [treuren], kniezebieten, kniezen, treuren.

knijf, knieft, knipmes, zakmes, Gron. kniefmest, kniefmes, knief, Friesch Overijs. knief, kniefmes, NHoll. knijf, Zeel. knijp, Oostfr. knîf, knîp, Neders. knief, kniiv, Noordfr. kniiff, Eng. knife, Deensch kniv, AS. cnif; Fransch canif = pennemes. Nederl. knijf, eigenlijk een lang puntig mes op ponjaard, dat men oudtijds nevens het zwaard op zijde droeg.

knijfelen, [een kinderspel], kniefeln, een kinderspel. Men maakt een kuiltje in den grond en legt daarover een stokje. De potbewaarder (die zit) wipt met een stok het kleine stokje van ’t kuiltje in de richting van de medespelers en legt daarna zijn stok dwars over ’t kuiltje. Die het kleine stokje heeft gevangen mag daarmede werpen naar den langeren stok die over ’t kuiltje ligt. Raakt hij dien dan is hij af, die bij ’t kuiltje stond. Wordt de stok niet geraakt, dan slaat hij, die zit, het stokje weer naar de spelers, en dezen slaan ’t weer naar het kuiltje, als wanneer de potbewaarder het tracht terug te slaan. Doet hij dit, dan wordt de afstand gemeten met eene vooraf aangenomen maat. Hij, die zoodoende de meeste maten krijgt is de winner van ’t spel. In Groningen (Hoogeland) is dit spel bekend onder den naam tiepeltjen.

knikken, nikken, met eene hoofdbuiging groeten; ook Gron. – Zw. nicka, Deensch nikke, HD. nicken, en: Kopfnicken,

knip, [hoeveelheid gesponnen garen], knip, hoeveelheid gesponnen garen of sajet, door de spinners aan de wevers afgeleverd. In Gron. knip = het 100 maal rondwentelen van den haspel, dat door zeker geluid, knippen genoemd, wordt aangeduid. Zulk eene hoeveelheid garen heet een knip, en, van den haspel genomen en tot een bos samengedraaid, een roof, elders knekkel. In Holst. heeft één stuk 10 bind, en één bind twee knip.

knip, [een beetje], knipje, een weinigje, een beetje.

knobbelpoot, [tafelpoot], knōbbelpooten, soort van pooten van eene tafel.

knod, [bevroren aardkluid], knodde, knōrre, bevrozen aardkluid op den weg.

knoeien, knooien, met groote moeite iets verrichten, vooral als zulks weinig waarde heeft: “’k wil daor zoo niet langer langs knooien” = dien weg niet langer met moeite berijden; “he knooide er doe teeng dat ie ’t pak wèr op de rukg kreeg.” Gron. knooien = tobben, slooven, zwoegen, lang en zwaar werken, zonder merkbaar vooruit te komen. ’t Zelfde woord als: knoeien, met gewijzigde beteekenis.

knol, knollechien, knolletje, in: ’n knollechien met iemand hebben te schellen = Nederl.: een appeltje met iemand te schillen hebben, zooveel als: met iemand iets te verhandelen hebben, met het bijdenkbeeld dat het iets onaangenaams is.

knoop, knup, knoop, ook Gron.

knop, knōbben, 1. deurknoppen. 2. bijnaam der bewoners van ’t gehucht Grolloo.

knuch, knuch, kuch. Gron. knōch = korte, droge hoest, kuchhoest; Overijs. knuch; ZLimb. knug, knuggel = hoest, kuch.

knuchen, knuchen, kuchen, Gron. knōchen, knuchen = kuchen, aanhoudend, licht hoesten, Overijs. knuchten, Oostfr. knüchen.

knutterig, [geknoeid, verfrommeld], knötterg, geknoeid, gekreukt, verfrommeld. Ook = netelig. Oostfr. knötterig, knütterig = vol knoopen, enz., en: knötte, knütte = knoop, vooral van iets dat in verwarring geraakt is, bv. van een bos garen, iets dat moeilijk ontward kan worden. De eerste beteekenis zal aan het knotten, Oostfr. knötten, Gron. riepeln, het zaad, of eigenlijk de zaadknoppen van het vlas scheiden, waardoor het bovenste deel van den stengel gekreukt wordt, ontleend zijn. De tweede is fig.

koddesleper, [huwelijksmakelaar], koddesleper, iemand die voor een ander een meisje ten huwelijk vraagt. Het doet dit aanzoek eerst bij het meisje en vraagt dan de ouderlijke toestemming. (Het Gron. heeft hiervoor: degensman, moaksman, en: veurvreier.)

koe, koe, ko, koenen, (meerv.: koenen, koën) = koe, Gron. kou, meerv. kouien, kojn. Sprw. Dee de koe heurt krig hōm bij de steert of bij ’t hoorn = die ’t meeste belang bij de zaak heeft, trekt ze zich aan. Gron. Dei de kou heurt, pakt hōm (of: krigt hōm) bie de horens. – Dee pleit om ’n Ko, Geft er lever een too, Gron. Dei plait om ’n kou, Geft lijver ijn tou = Een mager vergelijk is beter dan een vet proces. Zie ook: hond.

koë, [lokroep], koä, woord waarmede men paarden roept.

koejongen, [iemand die de koe naar het veld drijft], koejongen, jongen die de koe naar het veld drijft. Zie: pinksterbloem.

koeklaaf, [halsband], klaaf, klave, koeklave, soort van halsband, bestaande uit gebogen eiken takken om de koebeesten aan de stalpalen vast te maken of in de weide aan elkander te koppelen, oudt. coevlaeven. In ’t Old. (Groningen); een houten voorwerp van vorm als eene kapitale u, met eene losse verbinding der uiteinden, dat de schapen om den hals wordt gehangen om er den koppelstok aan te bevestigen. (In de Ommel. bezigt men hiervoor touw.) Nederd. klaue, klâwe, klôwe, klauje, MNederd. klouwe, klauwe, klawe, Oudfr. klave, een voorwerp dat gespleten is, en ook: dat splijt, scheidt, verdeelt. Neders. klauw, klave, (Zw. klafve); scheldwoord: kroeme klave, voor een scheef en krom persoon. Het woord moet tot: klieven gebracht worden. Zie: klauw, en: klouwe.

koekoek, [scheldwoord], koekoek, Komt als schimpwoord voor te Elp (bij Westerbork) naar een zekeren heer Koekoek, die volgens de overlevering aldaar een kasteel zou gehad hebben. De oudste man in dat gehucht heet de koekoek in de kist.

koekoekskloof, [soort plant], koekoeksloof, benaming eener soort van gele klaver.

kogelbuis, [klapbus], koegelbus, klapbus, proppenschieter, Gron. knapbus.

Kokse kerk, [stroming binnen het christendom], kokse kaarke, Kokse kerk = kerk der Chr. Afgescheidenen, Gron. kokse kerk.

koksiaan, koksioan, oorspronkelijk: volger van de Cock, predikant te Ulrum, die zich in 1834 aan ’t hoofd eener kerkelijke beweging stelde; thans lid van de Christ. Afgescheiden Gemeente; ook Gron. Overijs. Koksiane = vrome.

kol, kol, witte plek voor den kop van een paard, onderscheiden in den vorm van: bles; ook Gron.

kolen, [verkoold organisch materiaal], koolen, Sprw. Elk schrapt de koolen naar zijn koeken = elk behartigt zijn voordeel ’t eerst en ’t zeerst.

kom eens koe, [lokroep], koomeeskwo, lokwoord om koeien te roepen, in ’t W. der prov.

komen, kōmp, komt, 3e persoon enkv. van: komen; zoo: kwamp = kwam; Oud-Dr. kompt, ook: noempt, genoempt, nempt = neemt; verneemp = verneemt. kwamp = kwam

komen, kōmt, voor: kom; het meerv. voor: ’t enkv. Ook in Gron. maar alleen van jongen tegen ouden.

komen, kwammen, kwamen; ook Gron.

kondigen, [officieel bekend maken], kundîgen, kondîgen, het publiceeren van verkoopingen, verhuringen, het lezen van publicatiën van Burgem. en Weth., enz. Dit werd door den koster-onderwijzer buiten de kerk, na afloop der preek, op het kerkhof gedaan. In Groningen (te platten lande) geschiedde dit nog vóór een 40 tal jaren in de kerken; dat lezen der particuliere kundigcedels was een emolument. – Hooft kundighen = verkondigen; Oostfr. Neders. kündigen = aankondigen, ter kennis brengen. Ook = afkondiging in de kerk door den predikant. Dr. Landr. (1712) III, 7: – de Predikant die hier tegens de Kundiging mogte doen.

konijnenblad, [soort plant], konijnenblad, Groote Weegbree, omdat het voor de konijnen een aangenaam voedsel is; elders: wegebladen, breewegen, platvoet, weegwortel, wijkerblad, Plantago major. v. Hall. Neerl. Plantensch. p. 173.

kooien, [in een kooi gevangen zetten], kooiken, er eene eendenkooi op houden. In Gron. kooiker = houder eener eendenkooi, als bv. in de nabijheid van Zoutkamp, te Uithuizermeeden, enz

kookkeuken, [vertrek waarmen kookt], kokkeuken, vertrek, uitsluitend ingericht om te koken.

koolgans, [scheldwoord], koolgans, schimpwoord, voor: dwaas, zotskap.

koop, over koop, op den koop toe, ook Gron.

koopman, koopman, zie: koopmannen.

koopmannen, [soort kaartspel], koopmannen, banken, soort van kaartspel, Gron. koopmantjen, pakjeleggen; Oostfr. köppken. De bankhouder heet koopman.

koopmanschap, [werk van de koopman], koopenschup, koopmanschap, handelswaren. Gron. mit koopenschōp loopen = koopwaar, vooral ellewaren, venten, ook Oostfr. – Oudfr. kapenskip = handel.

koosjer, [geoorloofd, in de haak], kouster, geoorloofd, in den haak; “nao an alle kanten rondkeken te hebben, as of ’t er neet kouster um was.” Gron. kouster = rein, zuiver; nijt kouster, fig. = niet zoo als ’t behoort, en van personen = niet te vertrouwen, ook Limb. Neders. niet kouster = niet eerlijk. Hebr. kasjeer, kosjeer, kosjer = passend, geschikt, geoorloofd, rein.

kopen, koft, kocht; verkoften = verkochten. Wisseling der ch (of g) en f. Vergel. Gron. Kil. Oostfr. Holst. graft = gracht; Gron. höfte = högte (hoogte); heft, en hecht; doft, en: docht; kluft, en: klucht; stiefbeugel, en: stijgbeugel; Kil. HD. kraft = kracht; HD. Luft, Nederl. lucht; sanft = zacht; Oudfr. nift, HD. Nederl. nicht, enz.

koppel, koppel, köppel, menigte, troep; ’n koppel schapen; vee, riegels (versregels), ook Gron. koppel. (Niet bij de Vries en te Winkel, wèl bij v. Dale, maar niet: koppeltje.) Geld. koppel, koppeltje = verzameling, menigte.

kopstoffer, [ragebol], kopstubber, raagbol. Ook Gron. = raagbol, en ook: raagbol met den langen steel. Oostfr. kopstübber. Zie: stubber.

kopzeer, [hoofdpijn], kopzeerte, hoofdpijn, ook Gron.

korgjes, [knoop], korriggies, knoopen van ronden vorm in de leidsels der paarden.

korporaal, kapperael, korporaal, Gron. kapperoal.

korre, [lokroep], koere, lokwoord voor varkens.

korrelig, [uit korrels bestaand], girlachtig, korrelig – girl zal ident. zijn met het Gron. gōrrel, gōrl = onsamenhangend, ongebonden, korrelig, dat van gort en rijst gezegd wordt dat te droog is gekookt, en waarvan de vergelijking: zoo gōrrel as Geertjemuiʼs gört.

korrelig, körlîg, zie: rōf. [zo in bron]

kort, kört, in stukken. Gron. kört gooien; alles kort en klijn sloagen = in duizend stukken slaan.

kortgoed, [kleingoed], körtgoed, de stukken van de fijne wasch, Gron. klijngoud. Zie: tuug.

korthak, [duivel], körthakke, körtstarte, benaming voor duivel; Geld. kortstaart.

kortharig, [lichtgeraakt], körthaorig, kitteloorig, lichtgeraakt, kort aangeboden.

korthouwen, [in stukken slaan], körthauen, in stukken slaan, ook Gron.

kortmes, [gereedschap], kortmes, een werktuig om, in de eerste helft van April, de bijen in te korten, door de honigledige koeken of raken uit te snijden.

kortsdaags, [kort geleden], körsdaogs, (kortsdaags) = vóór weinige dagen. Gron. körtens, kortens, kös = kortsgeleden, zeer onlangs, en = binnenkort, welhaast. Oostfr. körtens, körts, Westf. kortens.

kortstaart, [duivel], körtstarte, zie: körthakke, en: oldenknecht.

kostbij, [bijenkorf], kostbij, korf met bijen die zooveel honig heeft vergaard als voor den winter noodig is; Gron. köstbei.

kosting, [gedwongen kosten], kosting, onkosting, unkostings, onkosten; Gron. kösting, köstings, köstens = onkosten, vooral die aan het Rijk moeten betaald worden.

kou, kolde, (= koude), voor: koorts, of koortsachtige aandoening.

koudedrank, [koortsdrank], koldendrank, koortsdrank. Zie: kolde.

kouderig, [koortsachtig], kolderig, koortsachtig; kolderig inne hoed = een gevoel van koorts hebbende. Gron. kolderg = huiverig, rillende.

koudslachter, [vilder], koldslachter, ook Geld.; zie: blankslachter.

kousvoetling, [voeteinde van een kous], kousvötling, zie: hozevötling.

kraagbot, [sleutelbeen], kraogbot, sleutelbeen, Gron. kroagbonk. Oostfr. krâgbunk. Van kraag = hals.

kraai, kreei, kraai. Sprw. Kreei blif kreei, al neumpts hom Garriet = men moet de dingen bij den rechten naam noemen.

kraaienkorrel, [moederkoren], kraaienkorrels, kreiekörrels , 1. moederkoren, ziekelijke verandering van den korrel, bij de rogge. 2. moederkoren. Zeker zooveel als: korrels die waardeloos, als voor de kraaien zijn

kraak, kraak, verheven spreekgestoelte. Vergel. kerkbeun.

kraam aanspreken, [een kraamvrouw bezoeken], kraom anspreken, kraam aanspreken = een bezoek bij eene kraamvrouw afleggen. Zie: anspreken.

kraamschuld, [het schenken van krentenbrood aan een kraamvrouw], kraamschulden, bezoek bij eene kraamvrouw, vergezeld gaande van het ten geschenke brengen eener plasse (zie ald.) Zie: kindelbier.

kraanpot, [kan met een kraan], kraonpot, koffiekan met eene kraan.

krabben, krabben, Sprw. Ze krabt zik daor ’t heur neet jeukt = zij zoeken twist. Krabben = krauwen met de nagels, echter zóó, dat er geene schrammen op de huid komen; wat gedaan wordt als wrijven niet genoeg baat. ook Gron. en Oostfr. (v. Dale: krabben = krauwen, met de nagels; krab = schramp op de huid met nagels of klauwen toegebracht.)

krag, kragge, moerassig land met riet begroeid.

kramp, kraemp, ijzeren priem of kram die men de varkens door den snuit boort om hun het wroeten te beletten. De p is toevoegsel.

kramp, kraemp, bijvoeglijk naamwoord, bekrompen.

krang, krange, verkeerd, in alle beteekenissen. AS. cranc (Nederl. krank) = bouwvallig, gebrekkig, zwak; MHD. crank, krank = zwak, armzalig, slecht, gering, zwak, lijdend, ziek; MNederl. krank, kranc = zwak, gering, klein, ellendig, en ook de latere beteekenis van: ziek, krank. – krange heeft dus de oorspronkelijke beteekenis het best bewaard.

kranselen, [zeuren], kranseln, zeuren, zaniken.

krap, krappe, voor: kruk aan eene deur. Ook: sluiting van eene deur of van een venster, somtijds enkel bestaande in een houtje boven de deurklink; ook Gron. voor: deurkruk, en ook een klampje, dat draaibaar is en tot afsluiting dient. Zegsw.: hij hef de krappe al toe edraai (of: too edane), zooveel als: hij is reeds overleden.

krap, [oliekoek], krappen, euliekrappen, oliekoeken.

krap aan, [nauwelijks], krapan, nauwelijks, ook Gron. Oostfr. knapp, Gron. krap = eng, ook = maar even toereikend; zij hebben ’t moar krap (= armoedig), Neders. krapp = schaars; eng; Noordfr. knap = karig.

kraplap, kroplap, zie: onderste.

krapte, [armoede], krapte, armoede. Gron. krapte = schaarschheid; ook = gebrek aan ’t noodige, krimp.

krapwerk, [bijna], krapwerk, bijna; vergel. krapan.

kregel, kregel, boos. Vergel. snōrs.

kregelkopt, kregelkopt, lichtgeraakt, opvliegend, Gron. = lichtgeraakt en tevens stijfkoppig.

krek, krek, juist, precies; krek zelfde = geheel hetzelfde, precies gelijk; Gron. krek, krekt; ’t komt krek oet; Overijs. Ned-Bet. Dordr. Oostfr. krek = ’t Fransche correct.

krek gelijk, [even gelijk], krekgeliek, even gelijk, Gron. krekkeliek, netteliek. Zie: krek.

krempen, [krimpen, afnemen], krempen, (zie: kramp). Sprw. Die het krempen aanneemt moet zich het gieren getroosten = die iets doet moet de gevolgen voor lief nemen. Zie ook: swörden.

krentenwegge, krentewegge, tarwebrood met krenten. Zie: wegge.

kreute, [klein persoon], kreut, klein persoon, klein kind. Gron. kreute = wat bijzonder klein is in zijne soort, van vruchten, enz. en ook in minachtenden zin van zeer kleine kinderen, waarin groei noch bloei is. Oostfr. kröte = pad (HD. Kröte, Kil. krodde = kikvorsch), ook = klein persoontje; oorspronkelijk zooveel als een verschrompeld, onvolgroeid gebleven ding; Neders. kröte, lütje kröte = klein, maar boosaardig persoontje; Holst. kröt = lichtgeraakt, boosaardig mensch; Westf. krotte = klein kind; Noordfr. krät = een verkommerd ding, verachtelijk van menschen en dieren; Ditmars. kraetending = klein ding (mensch of dier).

kreuze, [soep], kreuze, soep van wild; hazenkreuze = hazesoep; eendenkreuze = eendesoep.

kribbel, [doorns van de braamstruik], kribbels, de doornen van de braambeziënstruik, daarvan worden de spleuten gemaakt.

kriebel krabbel, [ongemakken], krieuwel-krauwel, zooveel als: allerlei ongemakken, plagen: “De Heer zol ze (de spotters) bezuiken mit krieuwel en krauwel.”

krijsen, krieschen, krijten; dwingen van kinderen (v. Dale: krijschen = schreeuwen, gillen, balken als de ezels; huilen).

krijten, krieten, schreien, weenen; ook Gron.

krik, krikke, taling.

krimperig, [gerimpelde, niet uitgewassen roggekorrels], krimperîg, gebrek der rogge, als nl. de korrels stroef, rimpelig en niet uitgewassen zijn.

kring, krinke, kring. Gron. krinktje = kringetje.

krioelig, [vrolijk, opgeruimd], krioelig, vroolijk, opgeruimd, jolig; “’t Wörde er mij altmets puur krioelig van in de hoed.” Gron. krioulîg = levendig, levenslustig, jolig; Neders. krijölen, krijölken, Holst. krijolen = juichen, jubelen. Vergel. het Nederl. joelen, ’t Eng. to be jolly = lustig zijn, juichen, alsmede ’t Fransch crier, Eng. crie, het oude creyeren, Fransch criailler.

krodde, krodde, platzaad of perzikbladige Duizendknoop, Polygonum Persicaria. v. Hall Neerl. Plantensch. p. 188.

kroelen, kroelen, kruien.

kroes, kroes, Sprw. Kroes haor, kroeze zinnen, ook bij v. Dale. Het Gron. voegt er nog bij: Kroes van boeten en kroes van binnen.

krood, kroode, krooie, kruiwagen; Friesch kroode. Kil. krodewaghen, kruywaghen, Gron. kroodkoar.

kroos, [soort bes], kreuze, roode boschbes. Bij v. Hall: kroozen of kreuzen = veenbes, roode veenbes, vaccinium Oxycoceus palustrus. Hare zure bessen zijn eigenlijk eerst goed nadat de vorst er over gegaan is, en worden vooral in Engeland met suiker gegeten of in gebak, enz. toebereid. Neerl. Plantensch. p. 140. (Van deze bes is de vergelijking: zoer of zuur as kreus, of: kreuze.)

krot, krot, bijvoeglijk naamwoord, [zo in bron]

kruidenkamer, [marktkoopman van kruidenierswaren], kruudkremer, kramer van kruidenierswaren. Vergel.: kennen praoten as’n kruudkremer = den mond goed kunnen roeren. Gron. kremer = marskramer; zoo: kremerletien, en in de stad: Kremerriepe.

kruidig, [kregel], kruig, kregel, samengetr. uit: kruidig, bij v. Dale = keurig, net; eene kruidige meid, oudtijds: eene meid als een kruid (als specerij). Gron. kruderg = klein, maar net, vlug, levendig, aardig; Oostfr. krü̂̂dig = frisch, levendig, vroolijk, ook = elegant, net.

kruidtuin, [moestuin], kruudtuun, moestuin, Oostfr. krûdtûn. Neders. kruud = allerlei groenten en moeskruiden. Overijs. kruidhof, Kil. kruydhof = moestuin. Het Gron. heeft: kruudhof, kruudhofke = tuin of tuintje met bloemen, bloemhof; Holst. kruudputt = bloempot. (v. Dale kruidhof (veroud.) = kruidtuin.)

kruipnevel, [laag bij de grond zwevende nevel], kroepnevel, laag bij den grond zwevende nevel.

kubbing, kubbing, uutkubbing, uitspringend gedeelte, aanhangsel eener woning, inzonderheid aan het achtereinde uitgebouwd. Neders. kubje, tokubje, Westf. Holst. kubbing, nagenoeg overeenkomende met het Gron. oetstek, Oostfr. ûtstek, NBrab. kijkuit: het op zijde van een huis uitgebouwd vertrek. Kil. kubbingh (veroud.) = bijgebouwd, ’t aangebouwde. (appendix tugurii). Zie: aflaat, uitlaat.

kuier, [stuiter], kuie, stuiter. In Gron. kuierd = bikkelknikker.

kuieren, kuieren, praten, keuvelen. Kil. kuyeren = confabulari.

kuim, [zwak zijn], kuum, teeder, ziekelijk.

kuip, kuve, kuip of tobbe met twee ooren, eene soort van melkvat. Vergel. tien.

kuiplid, [deksel van een tobbe], kuvenslitte, deksel eener kuve, eigenlijk: kuipdeksel. Zie: kuve.

kuitjebuiten, kutebuten, kwanselen, ook Neders. Zie: buten.

kullen, kullen, foppen “Zeg m’ees hoë oll’vos oe kult hef”. Gron. kullen = foppen, misleiden, als het niet meer dan kleinigheden betreft. Limb. kulle, Oostfr. küllen = foppen. (Weil. kullen = foppen, bedriegen, gemeen straatwoord. v. Dale: (gewest. gemeenz.) = foppen, voor den gek houden.)

kundig, kundîg, kunnîg, bekend, vertrouwd; de kundîge weg = de bekende weg; de naam is mij kundig = ik ken den naam van dien persoon, dat dorp, enz. Gron. noa’t kundîge pad vroagen = fig. vragen naar ’t geen men weet of wat men kent.

kundigheid, kunnîgheid, kund’, kennis; met iemand in d’kund’ komen = in kennis geraken; kunnîgheid an iemand hebben = hem kennen. Gron. met iemand in de kunde (of: kunne) komen = kennis met hem aanknoopen, vertrouwelijk met hem worden; met iets in de kunde komen = daarmee vertrouwd worden, daarin handigheid verkrijgen; Gron. ergens kunde hebben, Oostfr. künde, künne = daar bekend zijn.

kunnen, kennen, keunen, können, 1. mogen, moeten. Ook in Gron. vooral van kinderen bij hunne spelen, enz.; nō kenstoe = nu zijt gij aan de beurt, nu moogt, of moet gij. 2. kunnen;“ie keunt mêe vaeren as ie oos vrij hold” = gij kunt mee rijden als gij de vertering (en tol) wilt betalen. 3. niet met iemand können (Gron. kennen) = geen vrede met hem kunnen houden. Als v.d. kunt (Gron. kend): “dat daor ooit zoo wat oet vort kommen kunt hadd’.” kos = kon, konde; kun = kunt, ook = kon; kund = gekun,d v. d. van: kunnen; as ie maor kunt had. Gron. kend; as hij moar kend har.

kussentocht, [kussensloop], kussentocht, kussensloop, overtrek van een beddekussen, Gron. kussentijk, kussentijken. Beide; tocht en tijk, van tijgen = trekken; ’t eerste van den verl. het tweede van den tegw. tijd.

kwaad, kwaod, ‘t kwaod, ’t kwaod = de kanker. Als bvnw.: kwaod as ’n spin = nijdig, boos; ook Gron.

kwaadaardige roos, [ziekte], kwaadaardige roos, Antoniusvuur, ziekte onder de varkens. Erysipelas Malign. Gangrenos. Dr. Landb. Alm. 1856, p. 112.

kwade, kwade, kwaoë, de kwade, enz de meest gebruikelijke naam waardoor de duivel (de Booze) wordt aangeduid.

kwalster, kwalster, sneeuwklont, die bij dooiweer aan de schoenen of klompen blijft kleven. In ’t Westerkw. (Gron.): sneikwalster = bevrozen water met sneeuw vermengd, water en sneeuw als één bevrorene massa.

kwalsteren, [hoesten], kwalstern, hoesten. Eigenl. = fluimen opgeven, en dus gevolg van hoesten.

kwalsterig, [zeer verkouden], kwalsterîg, zóó verkouden dat men kwalsters ophoest. Zie: kwalstern.

kwangelen, [overgeven], kwangeln, braken, overgeven.

kwansuis, kwanskwies, kwansuis, Gron. kwanswies.

kwartier, keteer, kwartier; ook = onderdak. Gron. ketijr, ketijer.

kwast, kwazen, dunne boomtakken. Deensch. Zw. gvist = tak.

kwastig, [moeilijk], kwastîg, moeilijk; dat is mij te kwastig = dat kan ik niet doen. Ook in Gron.; aldaar en in Oostfr. wordt het ook van moeilijk te verteren voedsel gezegd.

kwatterachtig, [teringachtig], kwedderachtîg, teringachtig; kwedderachtîg inne hoed zijn = de tering onder de leden hebben. Zie: kwedderij.

kwatterij, [ziekte], kwedderij, slepende ziekte, tering. Gron. kwettern, voor: medicijnen gebruiken zonder baat, vooral het aanwenden van kwakzalvermiddelen bij wonden, Oostfr. kwettern.

kwel, kwelle, kwelling, smart. Vergelijk: keur.

kwestie, kwessie, twist; kwessie en muite = onmin en moeite. Ook Gron. voor: kwestie = ruzie, twist.

kwezelen, kwenzeln, kwezelen.

kwubben, [soort plant], kwubben, zekere waterplant, ook op moerassigen bodem voorkomende.

laag, [ras], laag, ras, bv. van paarden; ook Gron.

laag, leeg, laag, in ’t leege = het lage gedeelte van den weg.

laat, lat, laat, nalaat, van: laten, tegengestelde van doen.

laatst, lessens, laatst, onlangs. Kil. lestent, laetstent; Hooft lestent, Gron. lessend, lessens; Overijs. NBrab. lestend, Oostfr. lestens, anderlestens. (Weil. lestend, lestens). Zooveel als: lest = laast, met den uitgang: end.

laatstdaags, [onlangs], lessensdaogs, onlangs, Gron. lestdoags. Holst. leztabends = onlangs op een avond.

lachen, lachen, in: meen lachen, voor: ’t lachen: “’t gekste was dat ik meen lachen neet laoten kon”; ook Gron. (mien lachen).

ladder, ledder, ladder; ook = wagenladder, de zijplanken van een wagen; ook Gron. Ook eene zekere maataanduiding, wagenvracht, zeven of acht zak; hoeveul ledder vol èrappels? zij mueken nog ’n paar ledder vol èrappels.

laden, lâan, (= laden) = vlijen; schooven, hooi, enz. op den wagen laden. Zie: schaoten.

lak, lak, laf, zouteloos.

lakschouwen, [bespieden], lakschouen, bespieden. Gron. lakschauen, belakschauen = beloeren, bespieden; Oostfr. laakschauen = personen en zaken scherp in ’t oog vatten met het voornemen ze te berispen. v. Dale: lak = gebrek, fout, misslag; laak = blaam, afkeuring; Oostfr. lak, lâk = gebrek, fout, enz. (ook = berisping, beschimping, beschuldiging), Neders. MNederd. lak, Kil. lack, lacke, laecke = gebrek, enz. Oudfr. lek, Friesch leck, Saterl. lek = gebrek, fout, schande, schimp; OEng. lac, Eng. lack = gebrek, ook = behoefte. ’t Woord beteekent dus letterl. zooveel als: al wat aan iets ontbreekt, het gebrekkige uitvorschen. Vergel.: laken (ww.)

lam, laam, laom, lam. Zie: a 2. dimin. laompien.

lammeren, lamer, laomer, lammeren, Gron. lammer. (HD. vorm.) Oostfr. lammer, lamer.

lamphaal, [voorwerp waaraan een lamp wordt gehangen], lamphaol, voorwerp aan eene der balken, dicht bij den schoorsteen, om er de lamp aan te hangen. Zie: haol.

lang, langers, langer; ’t kaan haost neet langers = ’t kan zoo niet blijven.

langen, langen, reiken; de hand langen = de hand geven bij eene ontmoeting; ook Limb. Oostfr. – Kil. langhen = aanreiken, toereiken.

langs, langers, langs, voorbij; ’t gunk hōm bij de neuze langers = ’t ging hem voorbij, hij kreeg er niets van.

langsgaan, [verdwijnen, vergaan], langesgaon, verdwijnen, verteren, vergaan alles zul er wal hiel gauw langs wezen. Gron. er langs of lans goan = doodgaan, sterven, d’r gait wat langs! = er wordt veel voedsel (of: voeder) verbruikt. – Ook = snel voortgaan; dat geet’r langs! ook Gron. Oostfr.

langslaper, [iemand die 's morgens laat opstaat], langslaper, zie: nustkoek.

langzinnig, [lankmoedig], lankzinnig, langmoedig; Gron. lankzinnig.

lap, lap, voor: stuk, in: lap land = stuk land. In Gron. lap grond = stuk land, hetzij tuin- of veldgrond; ’n lap land = stuk of stukken samen van aanzienlijke grootte.

lapoog, [boosaardige geest], lapooge, naam van den bedriegelijken landmeter, die, naar het volksgeloof wil, tussen Oosterhesselen en Wachtum, bij den Grevenberg, zou spoken. Podagr. I p. 178.

lappen, [(gezegde) goed spreken], lappen, in: hie kan wal van de lappen = hij kan zijn woord wel doen. Men zegt het ook van paarden die goed kunnen loopen.

lapzak, [scheldwoord], lapzak, scheldwoord. Gron. lapzak, lappert, schimpw. voor iemand die men niet vertrouwt, die bedrog pleegt, een gemeen karakter verraadt. Oostfr. Neders. lapsak = bedelaar, schooier.

larrig, [loom], larrig, loom, lusteloos. Gron. larrig in de hoed wezen, nagenoeg zooveel als: katterig zijn, maar niet ten gevolge eener slemppartij, enz.

las, [kapje van het brood], lassche, lassien , kapje van ’t brood.(diminut. lassien)

laten, [gelijken, slachten], laten, lao’w, la we, löt, luet, gelijken, slachten; ook = lijken, passen: dat kleed lat hōm good = staat hem of haar goed. Gron. (Old.) loaten = gelijken; ’t let goud = ’t staat goed, bv. van een kleed, ook = ’t is wel gelijkend, van een portret; ’t let zoo roar = ’t staat zoo vreemd, ’t ziet er zoo wonderlijk uit. Oostfr. Neders. Holst. Westf. laten, Noordfr. lete, HD. lassen. Vergel. ’t HD. Antlitz, Neders. antlaat, Oudfr. andlit, OHD. antluzie = gelaat. Hooft: gelaat maken = den schijn aannemen, zich aanstellen; Nederl. zich gelaten = zich voordoen als, zich houden als. Lao’w = laten we, laat ons; la we = laten we, laat ons; löt = liet; o.v.t. van laten; luet = liet; o.v.t. van laten.

laurierdrop, [drop], laurierdrup, oesterkoek;

leek, leek, beekje, kleine stroom te Beilen. Kil. leke = spleet, gat. Verwant met leken, lekken = vloeien.

leep, [slecht, ziek], leep, slecht, ziek; in ’n leepe toestand wezen = ziekelijk, sukkelende zijn. Gron. lijp = ziekelijk, sukkelend, zwak; hij zōcht’r lijp oet; (Westerw.) oarîg lijp = vrij ziek; ’t zōcht’r lijp oet = ’t ziet er slecht uit. Oostfr. leep = slecht, erg, zwak, krank; Friesch lef = zwak, moedeloos. Vergel. ook: leep, in: leepoog = tranig oog, in den zin van: betraand oog, teeken van treurigheid.

leg, legge, leg, lekg, de gezamenlijke schooven op den dorschvloer uitgespreid om te worden gedorscht; Gron. Geld. Oostfr. leg, legge; de leg anleggen = de schooven uitspreiden.

legerhond, [jachthond], legerhond, jachthond die het wild opspoort, staande hond; ook Gron.

leggen, lee, legde; hij lee de vlegel er deel = hij legde de vlegel neer; overlee = overlegde. En = lag; zo gouw de praom vast lee.

legger, legger, zooveel schooven als in eenmaal gedorscht worden. Zie: legge.

leggerijtje, [boerenbedrijf], leggerijtien, te Dwingeloo een klein boerenbedrijf = keuterij; zie ald.

lei, leide, leid, leisel, teugel. Gron. laide, laidzeel, liene.

leiden, lee, (onv. verl. tijd van leiden) = leidde; rondlee = rondleidde.

lepel, lepels, zie: pluum.

lepelrek, lepelrik, rek, waaraan vorken en lepels worden gehangen.

les, lekse, les; veurmiddaglekse = voormiddagschooltijd. Gron. iemand de leks oplezen = hem doorhalen, berispen, de les lezen; ’t was ’n hijle leks = een lange lijst van aanmerkingen, een zondenregister. Friesch leksom = berisping, straf, harde les. Oostfr. Neders. Holst. lekse, leks = les. Van het Lat. lectio.

letten, letten, wachten, zich ophouden. Oudtijds: lette = oponthoud. Oostfr. letten = ophouden, vertoeven. ZNederl. letje = oogenblikje. Het Gron. iemand letten en zetten, zooveel als: met zorg bedienen, naar de oogen zien, van logés gezegd. Zal eigenl. zooveel zijn als: haar opwachten, tegenhouden om voorbij te gaan en een stoel geven, met aandrang noodigen.

letterkundig, [literair], letterkundîg, bijbelkundig, belezen in den bijbel. Ook = vitziek, letterzifterig, haarkloverig.

levenachtig, [in leven], levenachtîg, in leven, bij levenden lijve, bij zijn leven.

levend, levend, leavend, leven, allarm, ook Gron. ; in: van oez levend neet = nooit, nimmer; oe leavend zoo neet! = je leven zoo niet! nooit zoo gezien!

levendig, leemdîg, levendig.

levendigheid, [beweeglijkheid], leemdîgheid, levendigheid.

lezen, leesde, leus, las, Gron. leesde.

licht, lucht, luchien, lōcht, licht, lamp, lantaren, Gron. licht; lōcht. luchien = lichtje, lampje

licht, luchtje, voor: vlam; om ʼn luchtje gaon = bezwijken, in alle beteekenissen, om zeep, verloren gaan, Gron.: om ʼn lōchie goan. Eigenlijk zooveel als: in vlammen opgaan.

licht zwaar, [(gezegde) zich in alles weten te schikken], lichten-zworen, in: lichten en zworen kunnen = zich in alles weten te schikken, Gron. lichten en zwoaren kennen. Ook = van alle markten thuis wezen. Oostfr. man mut to lichten un to swaren wêten.

lichten, luchten, lōchten , lichten; ook = weerlichten, bliksemen. Gron. (ww.) luchtern, lōchtern = weerlichten, bliksemen, (Ommel) lichten, Oostfr. lüchten, luchten.

lichter, [beddenkwast], lichter, beddekwast; ook Gron. Overijs. Oostfr.

lichting, [weerlicht], luchting, lochtîng , weerlicht, bliksemflikkering.

Lichtmis, Lichtmis, 2 Febr., veel als tijdsbepaling; om, tegen Lichtmis; ook Gron. Sprw. Tegen Lichtmis hebben de hoenders de brand lös = tegen Lichtmis kan men genoeg brandstof buiten vinden, – Lichtmissen donker, Dan wordt de boer’n jonker, Lichtmissen helder en klaor, Gef ’n good bijenjaar (of: iemenjaor), zooveel als: is ’t in ’t begin van Februari donker weder dan voorspelt dit een goeden oogst; is het dan helder, dan bestaat er uitzicht op een voordeelig honigjaar. – Lichtmis vroeg de zon aan de toren, Dan gaat al het (of: er veel) vlas verloren.

lichtschien, [misschien], lichtschien, misschien. Gron. lichtschien, ligschien, ligschijn = wellicht, waarschijnlijk, denkelijk, lichtelijk. Staat voor: (’t kan) licht geschîen.

lichtvat, [handlantaarn], luchtvat, lōchtvat, handlantaren, Gron. schienvat. Zie: luchten.

lid, lid, deksel eener koffiekan; van een pot heet het stulpe, stölpe. Elders = deksel van een pot, ketel, enz. Gron. lid = klep, deksel eener tobbe, van een bak, enz. (Ommel. Westerkw.). Overijs. lid = deksel eener koffiekan; Friesch NBrab. = klep of deksel eener kan; Oostfr. lid = deksel eener kan, potdeksel; Oudfr. AS. hlid, OHD. hlit, lit, Eng. lid, van het Oudfr. hlida, AS. Ouds. hlidan = dekken, bedekken.

lieden, leu, lue, lieden; kaspelleu = ingezetenen van het dorp. Zoo: timmerleu, vrouleu. Gron. lú. (v. Dale: lui, verkorting van: luiden = lieden).

liefje, leefien, liefje, Stad-Gron. lijfien = lieve, als liefkoozingswoordje.

liegen, lugt, (= liegt) = jokt.

lierken, [treuzelen], lierken, talmen, treuzelen. Vergel. lurken = met kleine teugen zuigen.

lieverlee, lieverlao, van lieverlede, Gron. van lijverloa.

lij, lei, lij, zacht, zoel, van het weder; = lauw, een weinig warm gemaakt, van spijzen en dranken; in de leie zied vallen = toegeven, de minste wezen, Gron.: in lei vallen. (lei = lij, lijzijde). Gron. leie wind = zoele wind; lei woater = dat een weinig warm is; Friesch Overijs. lij, Oostfr. lu, ONoorsch hle, Deensch Zw. ly.

lijdelijk, liedelk, zacht, niet streng; de winter was zacht en liedelk = licht te verduren. Gron. liedelk, zegt men van iemand die toegeeflijk is, of zonder klagen of morren het lijden verdraagt, die geduldig in ’t lijden, lijdzaam is.

lijden, lîen, leën, lijden; ’k mag ’t wel lîen = ’t is mij onverschillig, ik mag het lijden. leën = geleden, v. d. van: lijden

lijden of glijden, [soort spel], lieden of glieden, bij de spinmalen een spel, en zooveel als: van het meisje afstand doen of een handplak ontvangen. Zie: buut of slaoge.

lijf, lief, buik; ook Gron. Geld.

lijfnerig, [gulzig], liefnerig, graag op ’t eten. Ook = ongesteld ten gevolge van overlading der maag. Vergel. ’t Gron. nerîg = ijverig, vlijtig.

lijkpreek, [rede bij een begrafenis uitgesproken over een gestorvene], liekpreek, lijkrede. De belooning voor het houden van lijkreden was (of: is) een emolument voor den predikant. De geldelijke bijdragen waren (of: zijn) in alle gemeenten verschillend. Zoo betaalde men daarvoor te Gasselte een ducaton en elders weer meer of minder. Ook is het recht, hetwelk de leeraar heeft, om bij elk sterfgeval in zijne gemeente de gevorderde bijdrage te vragen, niet overal hetzelfde. Sommige huisgezinnen zijn van het betalen van liekpreeken vrijgesteld; te Gasselter-Nijveen moet het een vaste regel zijn, dat zij, welke den predikant volgens een of andere overeenkomst een voer turf moeten leveren, het recht hebben om van hem, bij voorkomende gelegenheid het houden van lijkredenen, het kerkelijk inzegenen van het huwelijk en het inschrijven hunner kinderen in het doopregister gratis te vorderen. In andere gemeenten heeft de predikant weer het recht om, bij ieder sterfgeval, van de erven de bepaalde bijdrage, hetzij die rede al of niet gehouden wordt, te vragen. Er zijn echter weinig predikanten, die niet van middelen ontbloot zijn, die dit hun recht handhaven. Onder den aanzienlijken boerenstand en in de oude Drentsche familiën blijft de uitvaartsrede nog (1844) eene zaak van het heiligst gewicht; bij de minder gegoeden en die van buiten komen inwonen verminderen zij evenwel jaarlijks, misschien wel om der onkosten wil. Dr. Mosaïk 1 St. p 5.

lijkstee, liekstee, litteeken; ook Gron. (Zie v. Dale i.v. litteeken.)

lijn, lien, lijnolie. Vergel. raap.

lijn, liene, vee an de liene hebben = ten verkoop hebben, bv. van koeien op eene markt; ook Gron.

lijnijzer, [schop], lijnijzer, bonkijzer; zie ald.

lijster, kliester, lijster.

lijsterbes, kliesterbeeze, lijsterbes.

likken, likken, Sprw. Die honig wil likken moet lijden dat hem de bijen steken = die de roos wil plukken moet de dorens niet ontzien.

linnenwagen, [wagen met linnen kap], linn’waogen, wagen met linnen kap.

livrei, leverij, voor: lijf, lichaam; ik heb hum is geducht wal op ’t leverij geven = hem een geducht pak slaag gegeven; ook Gron. lijverai, leverei; wat op ’t lijverrai geven. (livrei = bijzondere kleeding van eenen bediende of lakei, enz., eigenl. leverij, van het Fransch livrer, en dit van het Hollandsche: leveren = geven.

lobbig, [dik, gebonden], lobbîg, vet; ’n lobbîge kin, Gron. lobbîg = gebonden, min vloeibaar, bv. lobbîge brei; zoo ook: lobbîge pons; Oostfr. lobbîg, lobberîg. (v. Dale: lobberig = dik en trillend.)

loeder, loeder, scheldw. voor: deugniet, rekel, lummel, Gron. loeder, loedert. – Overijs. Geld. ZHoll. NBrab. loeder = gemeen vrouwspersoon, slet, hoer; NHoll. = valschaard. Westf. lûder, scheldw. voor: deugniet. AS. loddere, ONoorsch loddari = vlegel, lummel. Oostfr. gelûdder = HD. Gelotter, enz. (v. Dale: lodder = lompe vlegel.)

loeg, loeg, dorp; kom van een dorp, gehucht, enz. Gron. loug = dorp in ’t algemeen, en voor: de kom, de kern van een dorp in ’t bijzonder. Kil. loogh = dorp, Oostfr. lö̂g; Noordfr. logh, Oudfr. loegh, Saterl. loge = verzameling van huizen, dorp; Wangeroog lauch, Jeverl. Butjadingerl. lôch, lûg. Van ’t Lat. locus = plaats, stee, plek, oord.

loek, [verstandig], loek, loos, verstandig. Gron. loek = loos, slim, evenwel niet in ongunstige betekenis; hij ’s loek genōg = hij laat zich niet beet nemen. Noordfr. loke, laukken, AS. loeian = zien, kijken; de laucke = de blik, het oog; Oudfr. loke, Eng. to look. Zal zooveel zijn als: iemand die goed uit zijne oogen kijkt, die zich niet laat bedotten of een rad voor oogen draaien.

loenen, loenen, 1. aanslaan, behagen; het loent hōm neet = hij heeft er geen trek aan. Gron. ’t loent hōm nijt = ’t komt niet met zijn zin overeen en hij laat dit ook blijken. Neders. Holst. lunen = in eene verdrietige, slechte luim zijn, zuur zien. Zie: loenen (luimen); en vergel. ’t HD. Laune, Nederl. luim.

loenen, loenen, luimen.

loer, [in de gaten houden], loer, ’k heb ’t in d’loer met die beient = ik sta, vertrouw dat niet met die beiden, zij voeren iets in hun schild. Gron. iemand of iets in de loer hebben = niet vertrouwen en daarom in ’t oog houden.

lof, lof, gerucht, faam, naam.

lof, loffen, schoenen van stroo, die men de paarden aandoet op ’t veen om ze tegen doorzakken te vrijwaren.

lomp, lömpen, bijvoeglijk naamwoord, onvoorzichtig, onbesuisd, ook Gron., Oostfr. lumpen.

lompen, lōmpen, Zegsw.: in de lompen schuppen = bedriegen; ook in gunstigen zin, zooveel als: bijstaan, voorthelpen.

longrag, [soort plant], longrag, de lichen pulmonarius (pulmonaria officinalis) of longkruid.

loopgaren spinnen, [niets uitvoeren], loopgaren spinnen, loopgaren spinnen = ledig loopen, niets uitvoeren. Gron. zij spint loopgoaren en haspelt ’t mit de hakken. Eigenlijk zooveel als: bij de straat zijn in plaats van bij ’t spinnewiel. Ook Neders.; het Holst. heeft: rönngaarn.

loops, leups, leupsch, teellustig van honden. Gron. loops = ritsigheid van de wijfjes van honden en katten; Oostfr. Westf löpsk, alleen van honden.

lootdag, [dag van loting], lotteldag, dag van loting. Vergel.: drinkeldoode, waskeldag, enz.

lopen, loopen, voor: verkeeren, vrijen; “dat Meindert en Zwaantien al ’n toer met ’n kander loapen hebt” Gron. mit ’n kander loopen = verkeering hebben.

lopen, lop, lop = loopt; “ze lop er net hen as’n holten Klaos.” Gron. lopt = loopt. Luep = o.v.v.t. van: loopen = liep, Gron. lijp, Stad-Gron. luip. Luup = o.v.v.t. van: loopen = liep, Gron. lijp, Stad-Gron. luip.

los, lös, open.

losbandig, lösbandîg, losloopend van koeien, en van paarden die niet ingespannen zijn. Ook = alleen, zonder gezelschap; ik gung lösbandig oppe weg. En = ongehuwd; ’n lösbandig jonkkerel = een vrijgezel. Gron. lösbandig loopen = los, vrij, zonder iemand aan den arm of iets te dragen hebben.

loshoedig, [zorgeloos; opgeruimd], löshoedîg, los, loszinnig; zorgeloos; opgeruimd, blijmoedig. In Gron. beteekent: lös in ’t hoedje = lös van de wereld wezen = in eene vroolijke stemming zijn, bijzonder opgewekt, (door ’t gebruik van sterken drank), zóó, dat men zich aan niemand stoort, om niemand iets geeft, van geen zorgen weet, er maar op los jubelt en juicht.

loskondigen, [opzeggen], löskondîgen, opzeggen, bv. van de huur, in Geld. opkondigen.

losmaaien, [koppel], lösmeien, zie: lösmaken.

losmaken, [met een werktuig afsnijden; veel praten], lösmaken, lösmaeken, lösmeien, voor: maaien van ’t koren. Sig. veel praten. “Ik zegge oe, dat dee snaorske van de doomneer wat lösmaken kun.”

losse jongeren, [jonge man zonder vriendin], lösse jongers, jongelingen die geen vrijster hebben, bv. op eene kermis, Gron. lösse jonges.

loteling, [jongeman die voor de militaire dienst loten moest of geloot had], lotters, lotelingen.

louter, loeter, louter, zuiver, onvervalscht. Ook Gron.: mit loeter geweld, enz.; kloarloeter onzin, enz. pleon.

lubbestok, lupstokken, zeker onaangenaam riekende plant, veel overeenkomende met de sellerij. Men gebruikt de bladeren als zweetmiddel.

luchteloos, [zonder lucht], lōchteloos, “De karke vlamt löchteloos op.”

luchtig, luchtig, voor: licht (bvnw.); luchtig rood.

luibert, luibert, uibert, ooievaar; zie: eiber. Sprw. De luibert is zien veeren krek zoo goed neudig als de musk.

luibuis, luibuis, luilak, luiaard. Ook in Gron. maar alleen als schimpwoord.

luiden, luden, luden = luiden; ook Gron. ludde = luidde

luisteren, lusteren, Des winters wordt van het weder gezegd: ʼt lustert, als de lucht zeer fijn is en men door de bijzondere stilte geluiden op een afstand verneemt. In Gron. zegt men, als bij windstilte een onweder in ʼt opkomen is: ʼt lustert zoo om.

lul, [tepel], lul, voor: tepel; het kind de lul geven = de borst geven.

lustjammer, [de bijzondere trek van zwangere vrouwen], lustjammer, de bijzondere trek van zwangere vrouwen naar spijzen of dranken; in Gron. Friesl. Oostfr. Westf. Nederl. met lusten wezen, of: belust zijn, van vrouwen.

lutje, lutke, luttien , klein, Gron. (Westerw.), lutke, (Old.) lutje, (Ommel.) luk. Hiervan o.a. Lutkegast (= Lutjegast), Lutkewoude, enz. Kil. luck, luttick, kleyn; Overijs. luk, lutteke; Oostfr. lütje, lütke, lütk, lüttik, lütket = klein, gering, weinig, enz.; Westf. lüttken = kleine; Neders. lütjett, Oudsaks. luttik, OHoll.luttic, OHD. luzic, Oudfr. litik, lutzel, littich, lyste, lytk, litts; Friesch; lyts (ben) = Eng. little (boy); AS. lyt, lyte, lytel, Noordfr. leit, lit, Deensch liden, Zw. liten, IJsl. litill, en nauw verwant met: luttel = weinig, gering, Westf. lück, lüttk, lüttik, Kil. littel, luttel, Noordfr. leitet, littet, litget, ONoorsch litil; Goth. leitils = klein, weinig kort.

luwte, leite, luwte, waar men geheel of gedeeltelijk tegen den wind beschut is; ook Gron. Zie: lei.

maagd, maagd, maogd, dienstmeid. Wordt wel in Gron. gehoord; onze moagd = onze meid, doch is verre van algemeen, veel meer echter: kindermoagd.; Oudt. maagd, Maastr. maog = dienstmeid.

maagd, machien, magien, trouwlustige magies. (maagdje) = meisje. Gron. moagtje = meisje, maar alleen ter geslachtsonderscheiding.

maaiing, [maaitijd], mejîng, (maaiing) = maaitijd; in de mejîng = in den hooioogst, Gron. inʼt hooien.

maak, maak, vermaking, testament; zij had maak edaone = zij had een testament laten opmaken. Dr. Landr. (1712) III, 56: – zullende nochtans zodanige makinge den Rechte genoegzaam moeten bewezen worden. Reglem. (1716) enz. art. 6: den eigendom was gemaakt; Id. III, 14; geeft ofte maeckt; id. 25: maekinge. Gron. moaken = vermaken, legateeren.

maal, maal, warm eten; bij gelegenheid van een gespin of spinderij (zie ald.); spinmaal, vlasmaal, aardappelmaal, enz. Armoedige vrouwen, die niet bij machte zijn eenige akkertjes met vlas of aardappelen te verbouwen, noodigen dan hare buurvrouwen en begunstigsters op een kopje goede koffie. Deze komen met een hengselkorf, met vlas en aardappelen gevuld, en de gastvrouw heeft bij het vertrek stof tot dankbaarheid. Voorts ook steenmalen. Wanneer iemand een nieuw huis timmert, is hij gewoon tot den aanvoer van bouwstoffen de hulp zijner dorpsgenooten in te roepen. Is de woning voltooid dan worden de helpers op een middagmaal genoodigd. Zo geeft de bakker een takkebossenmaal aan hen die de brandstoffen voor zijn oven hebben thuis gebracht.

maal, [de hoeveelheid van een keer melken], maol melk, maol melk = de hoeveelheid van ééne keer melken, ʼt zij van één of meer koeien; dikke moalen melk = ruime hoeveelheid, als teeken dat de koe (of koeien) goed geeft. Gron. ʼn moal melk, Noordfr. en mäjl mölke, Deensch et maal mälk.

maalster, [een vrouw die maalt], maolster, zie: slachtbotter.

maar, mar, voegwoord, maar

maarten, [het luchten van de kleren in maart], meerten, luchten der kleeren in Maart. “Pronkt de burgervrouw met hare kleederen alleen in haar kabinet en aan heur lijf, de boerin doet dit ook nog op eene andere wijze, bekend onder den naam van meerten. De eerste zonnige dag nl. welke de maand Maart schenkt, wordt door de redzamme boerinne besteed aan het luchten van haar kistentuug, d.i. hare garderobe, eene bezigheid, welke het ijdele niet weinig aan het nuttige paart. Geen enkel voornaam en degelijk kleedingstuk blijft dan in huis, alles wordt dan daar buiten ten toon gespreid. Paal en boom, heg en struik, alles is er mee bedekt, even alsof een nikstart of watertap dezelve aldus heinde en ver langs het erf had verstrooid. Dit uitstallen duurt, indien het weder zulks maar even toelaat, den ganschen dag.” Dr. Mosaïk 2 St. p. 7 e.v.

maartgras, [gras dat in maart groeit], meertgras, gras dat in Maart groeit. Te Norg enz. zegt men: het Meertgras heurt dij niet. = – behoort u niet, daarop kunt gij niet rekenen.

maartkat, [luchtspiegeling aan de horizon], meertkatten, benaming voor luchtspiegeling aan den horizon bij schoon weder. Aldus omdat dit eerst in Maart of wat later wordt gezien.

maas, massche, breisteek, maze, maas. Gron. masken = mazen van een net, Kil. masche, massche van een net. Oostfr. maske, meske, mêske, HD. Holst. masche, Eng. mesh, mash; AS. max = een net.

maat, [honingraat], meten, honigraten der bijen in de korven. Ook = maten.

made, made, maochien, mao, 1. graslanden; hooiland aan het water, ʼt welk veelal onderloopt. ODr. made, Geld. moate = weide. Gron. moa, in geschrifte: made = hooiland in lage streken; de Moa, eigenlijk de Noordermade, meer bepaald het land dat begrensd wordt door het Winschoterdiep, het Drentsche diep en het Foksholster meer. Friesch mad, miede, mede, maits; Oudfr. mede = hooiland; inna fennen ieftha inna meden = in weide of hooiland; in Vredewold (Gron.) meeden = hooilanden. Overijs. moat, Oostfr. meede, mee, meetland; Holst. mede, medeland = hooiland, grasland; Noordfr. mäjdd, math, Deensch ma, mai = lage, waterachtige bodem, moerassig weideland; AS. maid, MHD. mate, Eng. mead, meadow = weide. Kil. madte = madeland, miedeland, medeland = maailand, beemd; Huydec. mate = vlakte in ʼt algemeen. Kil. maeden, Oudfr. metha, AS. mawan, IJsl. meida = maaien; Goth. maitan = afslaan, afhouwen. 2. gemeene weide; laag gelegen stuk grasland.

magge, [kledingstuk], magge, wollen voorschoot (Hoogeveen.) Van: maggeln; zie ald.

maggelen, maggeln, morsen, Friesch malkje. Gron. Oostfr. maggeln = niets beteekenende trekken, lijnen, krullen met inkt of verf op het papier maken; ook = slecht, onleesbar schrijven, dus zooveel als: papier bemorsen, bekladden.

maken, maken, afmaken, ofmaoken, wegnemen, afnemen; de eerpels maken= de aardappelen rooden.

maken, meuk, muek, maakte; do meukste mij neet wiezer = gij maaktet mij niet wijzer. Gron, mouk; muik.

makerij, [uiterste wilsbeschikking], makerij, uiterste wilsbeschikking, erflating. Zie: maak.

makkelijk, makkelk, gemakkelijk; ook Gron.

mal, [lelijk, onaangenaam], mal, leelijk, onbehagelijk, onaangenaam; het ruikt mal = het stinkt. Ook = boos; mal um wodden = boos om worden; iemand de kop mal maoken = hem boos maken; ook Gron.

mal, mal, in: hij zee zoo veur den mal = hij zei het uit gekheid, uit de grap, ʼt was geen ernst. (Nederl.: voor den mal houden = voor den gek houden).

mal, mal, voor: verzot; zij is mal naor hum = zij is verzot op hem, Gron. zij is gek op hōm.

malen, malen, de weg maalt, zegt men, als de wielen diep door het, als tot meel geworden zand gaan; Gron.ʼt zand moalt, HD. der Sand mahlet.

maler, [stempel], maler, stempel tot het merken van boter.

malkop, [driftig persoon], malkop, driftig mensch; ook Gron.

man, man, als liefkoozing bij jongensnamen die zich daartoe leenen; Roelfman Janman Berendman, enz.; ook Gron. en Overijs.

mandegoed, mandegoed, onverdeeld goed, ODr. gemeene mande, Gron. mandegoud, mandeboudel. Sprw. Mandegoed, Schandegoed = onverdeeld goed geeft weinig voordeel en veel ongenoegen, Nederl. Gemeen goed, geen goed. Gron. Mandegoud is Schandegoud; Oostfr. Mandekraam, Schandekraam; ook: Mandegood, Schandegood. Zie: mandeelig.

mandelig, mandeelig, mande, gemeenschappelijk = in de mande bezitten; met iemand in de mande doen = voor gemeene rekening handelen of iets ondernemen. Sprw. Mandewark, Schandewark = wat in de mande doet, geeft licht aanleiding tot ongenoegen; ook Oostfr. – Gron. mandijlig, Overijs. mandeelig goed = onverdeeld goed; Oostfr. mandêlig = gemeenschappelijk als het bezit betreft. Oostfr. mande, mânde, manne, mân = gemeenschap; Neders. mandeel = het deel van het gemeenschappelijk hooiland der ingezetenen van een dorp, dat elk, bij jaarlijksche verdeeling, te beurt valt. Het woord hangt samen met het Oudfr. men, meente, monda, manda = gemeenschap; menbodel = eene gemeenschappelijke, nog onverdeelde erfenis en hetzelfde met: mein, meen, in ʼt HD. Gemeinde, en in het Nederl. gemeen (hebben), Gemeente, enz.

maneschijn, [licht van de maan], maoneschienweer, avond bij helderen maneschijn; Gron. moanschienweer.

mangelwortel plant, [soort plant], mangelwortelplanten, de planten van mangelwortels die bestemd zijn om verpoot te worden; ook Gron.

manier, meneer, manier, wijze; op heur meneer.

mank, mank, maank, gemank, mank menaor, door elkander gemengd, vermengd met; pooier mank witte wien; maank ʼt volk of maank ʼt volk wezen – bij het volk, bv. de kermisgasten, tusschen het volk in, niet afgezonderd; “de appels moesten er maar af, want aans kwammen de roovers er maank.” – “Frens sleug er zoo nou en dan en malle slag mank.” – wierp er kortswijl tusschen. Gron. mank = tusschen, onder gemengd, bv.: woater mank melk; sōkker mank kōffie; eerdappels mank mous, enz. Oorspronkelijk was het woord een znw. verwant met mengen, beteekenende eigenlijk: vermenging; als voorzetsel is het in ʼt Nederl. verouderd. Kil. manck = in, tusschen; manckander = malckander; Friesch mank = vermengd; Oostfr. mank, manken, Westf. manc, mank = tusschen, enz., Neders. mank = tusschen, onder; Teuthon. gemankt = gemengd; Oudfr. mong, Schotsch omang, AS. gemang (van gemengan = mengen), Eng. among. (Oudt. beteekende gemanc ook = gezamenlijk.

manlui, [de mannen], maanlue, manspersonen, Gron. manlu.

mannelijk, [voordelig, fors], mannelîk, manlîk, voordeelig, voorspoedig, forsch, als het den groei betreft; ook = vooruit; oez Jans was ok niet manlker as ik. Gron. mannelk = voordeelig opgegroeid, groot en sterk naar de jaren. Wordt alleen van kinderen gezegd.

mannetje, mainje, (Hoogeveen) voor: meisje, dienstmeid; “haar eer en fatsoen gedoogt toch niet, dat zij ʼt mainje wegëjaagt.” (Dr. Mosaïk 1 St. p. 32); mooi mainje = lief meisje; mien mainje = mijn meisje. Zal staan voor: mannetje. Vergel. jong.

manskerel, manskerel, mankèrel, man, Gron. manmens,

mark, markt, markte, marke, maarkt, mark, maark, onzijdig, onverdeelde heidevelden. Dr. Landr. (1712) III, 86: gemeene Markte; id. (1608) III, 32: in de marke (ook Markten) gelegen; – 44: gemeene marcken. Ook in Westerw. (Gron.) waar er nog enkele worden aangetroffen. Het register der aandeelen, woardijlen, staat in het boerbouk opgeteekend. De verdeeling dier velden aldaar dagteekent van de laatste 60 jaren.

markgrond, [grond van een markgenootschap], marktegronden, deel eener markte; ook Gron. Zie: markt (heidevelden)

markt, markt, markte, marke, maarkt, mark, maark, onzijdig, kermis. Men zegt: tegen Norgermarkt (in Sept.) moet de Drentsche boer zijn koren dorschen; tegen Roldermarkt (ook in Sept.) zaait hij zijne winterrogge. Zoo zet men in de stad Groningen de kachels met Zuidlaardermarkt (laatst van October); Zweelermarkt (in Augustus) moet de Drentsche boer zijn graan in de schuur hebben. In de prov. Groningen heeft men o.a. nog de volgende aanwijzingen: Uithuizermarkt (in ʼt midden van Oct.) begint men op het Hoogeland te wortelbreuden; Warfumermart (ʼt laatst van Juni) moeten de nieuwe aardappelen klaar zijn. Gron. Zeel. Westf. mart = kermis.

mars, mars, mers, meersch, laag, moerassig weideland. De gemeene weide te Koevorden heet mars; ook aldus o.a. in de graafschap Bentheim; Neders. Holst. marsch, ook HD. In Sleeswijk draagt de vruchtbare kleistreek aan de westzijde langs de zee dien naam; van daar ook Wilstermarsch en Dithmarschen. (v. Dale: marschland = moerland; laag, vet, moerassig land.

mat, mat, dagtaak. Het Gron: ʼt mat of hebben = zeer vermoeid zijn, niet meer kunnen voor dien dag. Aldaar is: mat eene landmaat van weideland, nagenoeg een half hectare; Kil.: matte, madte, volgens Plantijn: een geset veld, soo veel een mayer maeyt. Van daar de beteekenis van: dagtaak, inʼt algemeen.

matenhoning, [honing met honingraat], metenhönnig, honig in en met de raat, honig zooals hij met de raat uit den korf wordt gestoken, Gron. hönig in ʼt wark.

materialen, [bouwstof], mederjaolen, materialen; Gron. meterjoalen.

medeheer, [jongen die de herder helpt], mêeheer, jongen, die den koe- of schaapherder ten dienste staat. Zie: heer.

mee, met, voor: mede; met op ʼn daghuur gaan; de boer mot ʼt met weten hoe haard ʼt gaon zal (de paarden niet alleen); er toe met waarken. Gron. mit, voor: mede, Stad-Gron. met.

meedoen, metdoon, ter bezorging medegeven; mitdaon = medegegeven; Gron. mitdoun, en: mitdoan. – Ook = meedoen, wat anderen doen, ook Gron.

meel, maal, meel, eigenlijk zooveel als: het gemalene, ook Overijs. Sprw. Hij wil wal poesten, maor ʼt maal in de buutse (of: in de mond) hollen. = hij houdt van meedoen zonder dat het hem zelven iets kosten moet. Gron.: poesten en ʼt meil in de mond hollen, zooveel als: ʼt met praten goed maken als er iets tot stand te brengen is, maar het geld in den zak houden.

meelzaad, [grassoort], meelzaod, meelzaad, zekere grassoort. Zie: bam.

meer, meer, mèr , 1.Sprw.: Meer wordt nooit vol = men heeft nooit genoeg, men wil altijd meer. Woordspeling met: meer (een water). Gron. ʼt Meer wordt nooit vol. 2. meer!

meerderman, [meerdere], meerderman, meerdere: “in alles haddʼ ie hum zoo wat as de meerderman beschouwd.”

meerstal, [waterplas in de venen], meirstal, meer in de venen dat altijd met water gevuld is en toch geen gemeenschap heeft met andere wateren.

meester, meister, schoelmeister, onderwijzer. Sprw. Honderd meisters, negenennegentig gekken; Gron. Honderd kösters (onderwijzers) negentnegentig gekken, en de honderste is nog nijt wies.

meesteren, meistern, mestern, onder geneeskundige behandeling zijn, medicineeren; Gron. mestern, Friesch Overijs. meistern, Zeel. meesteren, bij Hooft, alsook Jer. 51:9 meesteren = verplegen, heelen, genezen. (Van Dale. dokteren en meesteren = onder geneeskundige behandeling zijn, deze dikwijls noodig hebben.)

meid, meid, vrijster; mien meid = mijn meisje; Gron. maid = meisje; dienstmeid; vrijster.

meier, meier, meierboer, meiersman, meiersboer, meerv. meierslu, meierlieden = iemand die eene boerderij in huur heeft, pachter. Dr. Landr. (1712) II, 39: Wanneer iemand opzegging heeft gedaan van Goederen, Huizen, of Landerijen, en dezelve niet is aangenomen bij den Meyer of gebruiker, zal hij mede den zelven laten citéren op de Goorsprake. Zie ook ald. III, 81, 82. Art. 83: Meyer-man. Art. 85: Meyers; art. 86: Meyeren. Id. (1608) III, 41, 42: meijerman; 43: meijer. Friesch meier = bewoner eener landhoeve, elders pachter, en: bemeieren = als huurder bewonen; Overijs. meier = huurder, pachter. Op de grenzen van Belgie veel bij verkorting voor: meierhof = boerenhoeve of hofstede. Kil. meyer = pachter, bouwman, iemand die zijn land bebouwt; ook: overste maaistraat. Neders. meier = boer die zijn land in leen of meierrecht heeft; pachter, erfpachter; oudt. meyersche = bestuurster der huishouding, huishoudster; HD. Meier, Oostfr. meier, en: meierske. Deensch meieri = hofstede; meierske = boerin. In Gron.: meier = beklemde meier de persoon die het recht heeft om altijddurend en erfelijk te gebruiken landerijen aan een ander toebehoorende tegen betaling van eene vaste en onveranderlijke huur, van vaste sommen bij verkoop, vererving of anderen rechtsovergang en van alle op het land liggende lasten en belastingen. – Weil. meyer = schout, bewindhebber, naderhand opzichter eener hoeve, en voorts overgegaan tot de beteekenis van: pachter, gebruiker, bouwman. Volgens ten Doornkaat van het Lat. major, waarvan ook het Fransche maire, oorspronkelijk overheidspersoon, en daarvan de major-domus der Merovingiërs, zooveel als: bestuurders van het huis des konings. Zulke meiers of huisbestuurders stelden de latere Saksische keizers over hunne goederen aan, en droegen deze later tegen eene vaste pacht of erfpacht aan hen over, waaraan de meiers en halfmeiers genoemde boeren in Westfalen hunnen naam ontleenen.

meitijd, [de maand mei], meitied, (Meitijd), voor: de maand Mei; ook ʼt geheele voorjaar; te meitied = tegen Lichtmis zooveel als: tegen ʼt voorjaar; ʼt lop al kört nao de Meitied toe = het voorjaar is nabij.

mekaar, menaander, menaor, elkander, Gron. nʼander, Oostfr. nander, HD. einander, bv. in: bie nʼander, bi nander, bei einander = bij elkander. Gron. mekoar = elkander.

melkavond, [de avond waarop gemolken wordt], melkaovend, de tijd waarop (des avonds) gemolken wordt, Gron. melkoavend, melkoavenstied, melkenstied.

melkbank, [zitmeubel waarop iemand zit tijdens het melken], melkenbank, bankje waarop de meid zit te melken; Gron. melkschoamel, schoamel.

melklap, [koe die veel melk geeft], melklap, koe die veel melk geeft; ook Gron.

melktijn, [melkvat ], melktien, (Westen van Drente) = melkvat met twee ooren; Gron. melktiene, tien; Friesch tiene, tijne = groot melkvat. ZLimb. tieng, tiene = tobbe, kuip; Oostfr. tîne, melktîne; Holst. tine, tiene, tinken = klein vat, tonnetje. Kil. tijne, watertijne, watertonne. (Weil. v.Dale: tijne (veroud.) = vat, ton, watervat.) Vergel. kuve.

melkzuiger, [de bloemen van de kamperfoelie], melkzugers, de bloemen der kamperfoelie; aldus naar de honingachtige melk, welke de kinderen er uit zuigen.

mem, memme, moeder; Gron. mem, memme, mam = moeder, onder den geringen stand; Friesch mem, Marken, ZLimb. mem, Noordfr. meem, mem, mam, mimme, Oudfr. mem, mam, AS. möme, Cimbr. Eng. mam, Fransch maman, Lat. mamma, Spaansch HD. Nederl. mama.

memorie, memorie, voor: verstand; heller van memorie = vlug van verstand.

menen, meens, voor: meent; hoe meens doe dat zoo? Gron. hou mijnstoe dat zoo?

mengzaad, mankzaad, gemengd koren; bv. rogge en haver vermengd tot beestenvoeder. In Holstein is: mangkoorn, rogge en tarwe dooreengemengd.

menig, mennig, menig; ʼn dag of mennig = eenige dagen; ook Gron.

menigste, mennigsten, datum der maand; ook Gron.

mennen, mennen, met een wagen rijden. “Men scheidde veelal niet eer, voor men – zooals men het destijds noemde – zooveel had als men met schik naar huis kon mennen.” In Gron.: mennen = inhalen van het graan, nl. met den waan. In Leek wordt het woord alleen voor het vervoer van goederen gebruikt. Ned. Bet. menne = vervoeren; gemend = den oogst binnengehaald.

menpad, [weg], menpad, menweg, menning, weg naast de woningen voor de wagens. Gron. menpad, menweg = de weg die over de landerijen loopt ten dienste van het landbouwbedrijf, in de Veenkol. menne.

mens, mensk, mensch; mensken = menschen; ook Gron.

merrie, mére, mèr, merrie, moederpaard; Gron. meer, mere, merrie, Kil. merie, merrie, Hooft, Vondel meer; Oostfr. märe, mä̂r; HD. Mähre = oude knol. OHD. merrhe, IJsl. marr, Noordfr. màr, Deensch mär, Eng. mare, Gijsb. Japix marr = paard. (Hiervan: maarschalk, eigenl. zooveel als: paardeknecht.)

merrie, zwartkolde mèr, zwartkolde mèr = zwarte merrie met eene kol; zie ald.

mesester, [katoenen stof], mesester, eene katoenen stof. In Gron. mesester, en wanneer het gestreept is, oamias. Aldus naar de fabrieksteden Manchester en Amiëns.

mest, mes, mest, Gron. mis, misse. Dr. Landr. (1712) III, 88 mes = mest. Oudt. messing, missing = mest.

mestbelt, [mesthoop], mesbulte, mesthoop; Gron. misbult = kleine hoop stalmest, zoo als men die over het land verspreidt.

mesten, messen, bemesten, enz. = mest vervoeren. Gron. missen = mest vervoeren naar het land, ook: de stalmest naar de mestvaalt brengen.

meststrooien, [mest over het land verspreid neerwerpen], messtreien, mest over ʼt land strooien, Gron. misstreuen.

mestzwijn, [varken dat gemest wordt], mestelzwien, varken dat gemest wordt. Vergel. vergel., enz.

meun, meune, eene soort van brasem, Gron. meune, meuning. Overijs. munne, meune, volgens Halbertsma een zeelt, volgens anderen eene soort van blanken voorn, eigenlijk: mudhond, OHoll. muidhond, Friesch muwdhoun, een grondige, slijmerige visch en daarom zooveel als: modderhond. Zeeuwsch-Vlaand. muidhond = zeelt.

meuten, [tegenhouden], meuten, tegenhouden, keeren, gaan, beletten; ook = bedwingen, temmen. Gron. muiten = weren, tegenhouden, keeren; Oostfr. möten = bedwingen, temmen, keeren, beletten, verhinderen; Holst. möten = tegenhouden. Zw. mot = tegen, en mota = verhinderen.

middel, middel, voor: midden; middel in ʼt gebed weg = in ʼt midden van ʼt gebed. Oud-Dr.: uith onsen middel = uit ons midden.

midden-in-de-ton, [(traditie) persoon die als derde de koeien het land heeft ingedreven op Pinkstermaandag], midden-in-de-ton, zie: nustkoek.

middenknecht, [persoon die in iemands dienst werkzaam is], middenknecht, zie: grootknecht.

midwinter, midwinter, middewinter, kersttijd, de kerstdagen. (Zie: zoor) Gron. midwinter = kersttijd; midwintersdoagen = de kerstdagen. Twente middewinter = kerstavond; Veluwe, Oostfr. Oudfr. Westf. middewinter = kersttijd. Eigenlijk als vroeger = in ʼt midden van den winter, evenals: midsummer (Kil), HD. Mitsommer = St. Jan; Neders. midsommer; Eng. midsummer, midsummerday = in ʼt midden van den zomer.

miegelen, [krioelen], miggeln, krielen, wriemelen; ’t miggelt er oet, zegt men van bijen als ze driftig worden en in grooten getale uit den korf komen. (Vergel. ’t Gron. en Friesch miggeln = stofregenen, freq. vorm van: miegen; zie: mieghummel.)

mieghommel, [mier], mieghummels, mieren. Gron. mieghummel, miegijmke, pishoamer, mierhoamel = mier; Oostfr. miegeemke, mieghamel, mieghamer; Westf. miegampelte; Neders. Holst miegeemke, Eng. pismire, emmelt, Deensch pismyre, AS. myra, asmet, Celt. myr, Friesch eemelaar, Geld. emt, HD. Ameise. Van: miegen = pissen, Friesch Neders. miegen, migen; Teuth. myghen, IJsl. miga, AS. migan, Lat. mingere. Zie: iem.

mier, [soort plant], miere, op de hooge venen van Drente (ook van Gron.) = gewone of tamme spurrie, Spergula Sativa.

mij, mien, voor: mij; ’t is mien good = ’t is mij wèl.

mijn, miende, (de) mijne of (het) mijne, Gron. mienent.

mijnen, mienen, koopen op eene veiling. Dr. Landr. (1712) II.5: bij uitmijninge an de hoogstbiedende verkoopen; art. 21: bij opslag ofte uitmijninge an de meestbiedende zal worden verkoft. Ook Gron., en van: mij, zooveel als: mijn roepen.

mijning, miening, mijning, verkooping van roerend goed, veiling, Gron. oetmiening, bouldag.

mil, [mijt], mil, mijt, in hout, kaas, meel of vleesch.

minder, minner, minder. Vergel. unner, enz.

minnelijk, [teder, tenger], minlîk, teeder, tenger. Gron. Oostfr. minnelk, tegenovergestelde van: mannelk (zie ald.); zij is nog te minnelk om te dijnen = zij is nog niet groot en sterk genoeg om te dienen als meid.

minnenmoeder, [zoogster], minnemoer, zoogende vrouw die de moeder bij den doop naar de kerk vergezelt. Zie Podrag. II, 98 e.v. Zooveel als: minnemoeder, min, zoogster bij die gelegenheid.

minnigheid, [kleinigheid], minnigheid, kleinigheid. In Gron. altijd met: geen, voorop: ’t is lang gijn minnighaid = ’t is lang geen smaldoek, lang geen kleinigheid of geringheid, schertsend van iets dat nogal vertooning maakt; ook Oostfr.

miskomendheid, [misselijkheid], miskomendheid, miskwaomheid, misselijkheid. Ook = last, overlast, ongemak, nadeelig of onaangenaam gevolg. Gron. miskwoam = dronken; miskwoamighaid = onbekwaam zijn, in den toestand van dronkenschap.

mismaal, [gebrek aan eetlust], mismaol, gebrek aan eetlust; zij hef geen mismaol had, zegt men van eene kraamvrouw wier herstelling zonder tegenspoed is afgeloopen. Gron. gijn mismoal had hebben = altijd goeden eetlust gehad hebben, niet ziek of ziekelijk geweest zijn. Oostfr. mismâl = maaltijd die slecht bekomt of bevalt.

misselijk, misselîk, treurig. (Odoorn.)

missen, misten, missen; ook Gron.

misseunen, [ontsieren], misseunen, ontsieren, misstaan; ook = mislukken. Oudt. sine = schoon; onsine = leelijk, van: suni = forma.

modder, mōdde, modder, slijk.

moe, mue, te mó , moede, Gron. mui, muide. te mó = te moede

moeder, moetien, moeder, eigenl. = moedertje; ook Stad-Gron.

moei, meui, muie, mooj’, moei, tante, Gron. mui, muie, muichien, muike, meuke, in Vredewold = stiefmoeder.

moeilijk, muielk, moeilijk.

moer, moer, moër, moor, 1. moeder 2. bijenkoningin, Gron. mouer. Ter aanduiding van het vrouwl. geslacht: moerenter = eenjarige merrie; moervöl, moervool, moorvul = moederveulen. Gron. mourvool.

moer, moor, weeke veenbodem, moerassige grond. Staat voor: moer, moeras.

moerenter, [eenjarig wijfjesdier], moerenter, zie moer, en: enter.

moerloos, [bijenkorf zonder koningin], moerloos, zegt men van een korf met bijen die geene koningin heeft; Gron. mourloos, mourlooze bei.

moervol, [moederveulen], moorvul, moervool , zie: moer.

moes, moas, moes, boerekool, Gron. mous, Overijs. boerenmoes, Geld. lankmoes. Kil. moes = groente, moeskruiden.

moesgoren, [moestuin], moesgoren, zie: goren.

moeshapper, [bijnaam], moeshappers, bijnaam van de bewoners van Anderen, (gem. Anloo).

moesplant, [plant die verpoot moet worden], moesplanten, planten van boerekool, bestemd om verpoot te worden. Gron. mousplanten.

moet, mute, muete, in: in d’mute = te gemoet, Gron. in de muit, of muite, Geld. te mûte, Oostfr. in de möte, Neders. enem in de möte, of: to möte gaan, Holst. in de möt gaan; Westf. in de maüte kuemen = tegenkomen; Eng. to go to meet, Deensch at gaan een i möde; Zw. mäta, AS. gemetan, Goth. motjan, gamotjan = ontmoeten, bejegenen.

moeten, môen, môen = moeten; moei = moet gij, moet men, gij moet; moéj = moet gij, moet men, gij moet; mooj’ = moet gij, moet men, gij moet“dan moe’j, ai’j’ bij ’t wicht sind” = dan moet gij, als gij bij uw meisje zijt; waar mooj’ nao too? moe’k = moet ik; moet = wij moeten; moeten = als verl. deelw. van: moeten; dat hij met hen boerwaarken moeten had; dat ie beter oet zien oogen zien moeten had = – had moeten zien; Gron. – mouten har; môon = moet; ie môon neet denken, dat enz. mus = most; mussen = moesten; mōssen = moesten; mut = moet; “pas bint ze de kinderschoenen ontwassen of ze mut al trouwen.”

mogen, [lusten], maggen, lusten; nou mag hōm ook gien eten meer = nu lust hij (of: zij) ook geen eten meer. Gron. maggen, Overijs. NBrab. Neders. mogen = lusten.

mogen, meugen, mogen, kunnen; “daor knappe leu niet over meugt” = – niet van houden, een afkeer van hebben; ook Gron. maggen, meugen. Meug = mocht; meugden = mochten; mug = ik mocht; ’t mug wat! mugs = gij mocht; mugs tij wat schaomen! = gij moogt u wat schamen. Mag = in: dat mag wel, zooveel als: ʼt is mogelijk, maar ik geloof het niet. Vergel. het Gron. ʼt mōg wat! zooveel als: dat lijkt er niet naar!

molen, meul, molen; hen de meul = naar den molen; koffiemeul = koffiemolen, enz.

molstaart, [soort wortel], molstarten, eene soort van roode wortelen, die cilindervormig maar kort zijn, Gron. bolstarten, bolsteerten.

momberschap, [voogdijschap], momberschap, voogdijschap. (v. Dale: momber, momboor (veroud.) voogd, verzorger van weezen. Eigenlijk zooveel als: machtdrager).

mond, [opening van een rivier], mond, voor: vaart, uitvaart, zijkanaal, in Gron. wiek (wijk), en hiervan de plaatsnamen: Buinermond, Gasselter-Nijveensche mond, enz., waarvoor in Gron. o.a. Ommelanderwijk, Kalkwijk, Noordwijk, enz.

mondig, mōnnîg, mundîg, mondig, meerderjarig.

monnik, [soort schapen], munnik, soort van schapen.

monter, monter, vroolijk. Gron. monter, ook = opgeruimd, opgewekt, NBrab. = vroolijk, opgeruimd, Oostfr. munter, HD. munter.

moork, mooren, het smalbladige wollegras, Eriophorum angustifolium, ook wollegras, wollevlas, mattevlas, dottergras, veenhamels, veenpluis, katoenbloem, driemoorken, flok, lok, vlokken. v. Hall Neerl. Plantensch. p.235.

mot, mōtte, zeug, oud moedervarken; jonge mōtte = jong wijfjesvarken. Gron. mōt, mōtte = wijfjesvarken; ook = zeug. Kil. mot; sogh, Oostfr. Oudfr. mutte. Sprw. Het staat hem as de mōtte ’t haspeln = hij is onhandig, heeft den slag er niet van, Gron. ’t Handt hōm as de mōt ’t haspeln.

mot-oren, [scheldnaam], mōtooren, schimpnaam der inwoners van Rolde.

motbig, [wijfjesvarken], mōtbigge, jong wijfjesvarken.

motten, mōtten, morsen.

mouwen, [een voorwerp met de armen omvatten, optillen en voortbewegen], mouwen, met de armen omvatten, opbeuren en voortbewegen, bv. een boom mouwen = de armen om den boom slaan en op voornoemde wijze op den wagen laden.

mud, mudde, mud land, eene landmaat, groot vk. rd. Zij werd verdeeld in schat, spint en roe. Ook landmaat in Westerwolde. Volgens Weil. in Drente en Gelderl. = 2/3 Holl. morgen. Zal zooveel oppervlakte zijn als men met één mud rogge kan bezaaien.

muien, [spijten], muien, spijten; ’t muit mij almachtig bes = ’t spijt mij geweldig, grootvader. Ook Gron.

muis, moes, muis, ook collectief, Gron. moes, muus, Friesch Geld. Limb. moes, HD. Maus. Sprw. De moes in’t land Geeft ’n golden tand = als er ’s winters veel muizen in ’t land zijn kan men op een goeden oogst rekenen.

muitig, [twistziek], muitig, twistziek. In Langewold (Gron.) = lastig wezen in een gezelschap, twist zoekend.

mulder, mulder, molenaar, ook Gron. Overijs. NBrab. Zeel. ZLimb. – Kil. moller. oudt. ook: molder; Neders. möller Deensch moller, HD. Müller en Mülner.

murw, meur, broos. Gron. meur, Oostfr. mör = murw, van vleesch gezegd; ook van linnen dat gemakkelijk scheurt.

murwbraad, [deel van een geslachte koe], meurbra, meurbra = murw brade; lendestuk van eene geslachte koe. Gron. meurbroa, muurbroa, ook het stuk uit de korte ribben genomen; het stuk daarop volgende heet: runderbroa. – Kil. braed HD. Braten = bra, Gron. broa. Oostfr. mörbrâ = Mürbebraten = murw gebraad Neders. mürbrade, Holst. mörbraden = het zachte vleesch dat onder de nieren aan den ruggegraat van runderen en varkens gevonden wordt.

mussel, [broekgrond], muussel, broekgrond, drassig weiland. Vergel. Musselt.

mutje, muttien, zie: huttien.

na, nao, na, en: naar, ook Gron. Friesch Limb. Oostfr.

na het melken, [wanneer het melken klaar is], nao melkens, nao melkens = na melktijd, als het melken gedaan is, eigenlijk: na melkenstijd. In Gron. is: melkoavond, melkoavenstied, melkenstied de tijd p.m. 4 uur, waarop des nademiddags de koeien gemolken worden.

na nemen, [zich aantrekken], nao nemen, zich zeer aantrekken; ook Gron.

na-aarden, [overerven van lichaamskwalen], naoörden, (naäarden) = overerven van lichaamskwalen en gebreken, Gron. noaoaren.

naadzak, [omhulsel met een opening aan één zijde ], naodzak, zak, broekzak, rokzak. Zegsw. he hef geen scheur in de naodzak = hōm is de naodzak neet kapot = hij is welgesteld, in goeden doen. (Nijeveen, Kolderveen, Meppel, Havelte, enz.

naaien, neeën, naaien, Gron. naien.

naaister, [vrouw die naait], neester, naaister, Gron. naister.

naald, naold, Sprw. Hi hef de naold in’t spek stöken = is van beroep veranderd. Gron.: de nal (of: nalle) in’t spek steken = ophouden te werken, aan de dagtaak een einde maken, ook: met zijn bedrijf uitscheiden en gaan rentenieren.

naamgek, [voorliefde hebbend voor zekere namen], naomgek, namegek, het meest van die familieleden houden die naar ons genoemd zijn, of naar iemand uit de familie van wien men bijzonder veel houdt; Gron. noamzijk; (v. Dale: naamziek = eene voorliefde hebbende voor zekere namen.)

naarstig, naerig, nerig, nerîg, naarstig, vlijtig. Gron. nerig (bijw.) = ijverig, vlijtig, naarstig; spoed makend. Hooft neerigh = vertier hebbend, handeldrijvend. Oostfr. Neders. närig = huishoudelijk, spaarzaam, vlijtig, van neringdoenden; Holst. närig = spaarzaam, karig; Noordfr. närig = vlijtig in kleinigheden, in alles wat winstgevend kan zijn, en: neren = voeden, HD. nähren; Westf. nerig = vlijtig, werkzaam.

naarzinnig, [bedroefd], naorzinnîg, bedroefd, droefgeestig.

nabij, [zuinig zijn], naobij gaon, zuinig zijn.

nabrengen, [iets aan iemand brengen na zijn vertrek], naobrengen, Sprw. Voort medenemen is beter as naobrengen. Zooveel als: wat men heden verrichten kan moet men niet tot morgen uitstellen.

naburen, [buren zijn], naobern, buren zijn, volgens de gilde- of kluftwetten; ook Gron.

nabuur, naober, naoberman, noabern, buurman; Overijs. Geld. naober, Gron. Limb. noaber; Oostfr. Neders. Holst. Oldenb. naber; Keulen nober, Westf. nåber, Iserlohn nôber, Oudfr. nabur, AS. nehbur, Eng. neighbour, HD. Nachbar.

nabuurding, [buurdiensten], naoberdingen, naoberplichten, buurdiensten bij verhuizing of begrafenis. De Boerwillekeur van Rolde, art. 21 verplicht de ingezetenen den inkomenden huurders (meiers) het benoodigde getal wagens te leveren en hulp bij de begrafenissen te verleenen. (Te Markeloo (Overijs.) kiezen de nieuwe bewoners van een huis vier noodnaobers en noodvrouwen, die bij ziekte den geneesheer halen, bij den zieke waken, en bij overlijden en anderszins hulp verleenen.) Gron. noaberdijnsten, noaberplichten = diensten bij begrafenissen.

nabuurlui, [buurlieden], naoberlue, buurlieden, meerv. van: naober; zie ald.

nabuurschap, [verstandhouding tussen buren], naoberschap, de inwoners tot eene buurt behoorende; Gron. noaberschōp. Zie: naober.

nabuurwijf, [buurvrouw], naoberwieven, buurvrouwen, vrouwen uit de buurt. Tegen den tijd der bevalling eener vrouw komen zij en ieder van haar spreekt den wensch uit: ik wensch dei (bv.) Grietien das ’t ’n bliede mooder worst.

nachtegaal, nachtegaal, nachtschaal , (Oosterhesselen), nachtschaal (Odoorn) = hondekrallen; zie ald.

nachtraven, [nachtbraken], nachtraven, nachtbraken, Gron. nachtrewauen; Oostfr. rawauen, nachtrawauen, rawaueln = van onrust niet kunnen slapen.

nadenken, [zelfverwijt], naodenken, zelfverwijt, naberouw.

nagel, naogel, Zegsw. het brandt hum neet op de naogel = hij heeft geld genoeg. Gron. ’t brandt op de noagel: de zaak is spoedeischend, kan geen uitstel lijden.

nagelhout, naogelholt, geroookt bilstuk eener koe; voorwerpsn. naogelholten, Gron. noagelholt, Overijs. negelholt, Oostfr. nagelholt.

nagenoeg, nogenōg, nagenoeg.

nakomeling, naokomeling, opvolger, Oudt. nakomer, HD. Nachkommer.

nars, [knorrig], narsch, knorrig, slecht geluimd; Gron. narrig = verdrietig, knorrig, slecht gehumeurd. Zaansch narrig = altijd gereed om te huilen; Oostfr. gnarrig, Neders. Holst. gnurrig, gnarrig = narrig met proth. g, overeenstemmende met: knorrig; Westf. närrisk = lichtgeraakt, prikkelbaar.

natoogd, [schreiend], natoogd, schreiend.

naturen, [overeenstemmen in aard], naoturen, overeenstemmen in aard of neigingen, ook Gron.

nauwheen, [nauwelijks], nauwhen, nauwelijks, Gron. nauhen, nouhen.

navel, naffel, navel, ook Gron.

navenant, naor vanand, naar volgorde, bv. van de lengte, in verhouding van. Gron. noavenant = naar verhouding, naar gelang. ’t Fransche à l’avenant, bij v. Dale: naar avenant.

navorken, [de akker narooien], naovörken, met eene soort van vork den aardappelakker, nadat de vrucht er is uitgeploegd, nog eens omzetten of narooien, op die wijze eene nalezing houden.

nazitten, [een kinderspel], naozitten, zie: fikken.

neef, naeve, nève, neef. “In Drente noemt men elkander neef en nicht, al ware het ook dat men, zooals men in dit gewest zegt, een schepel erwten (in Gron. hiervoor: ’n spient arten of: ’n spint arften) noodig had, om die, tot berekenen van den graad van verwantschap, één voor één uit te tellen.” Dr. Volksalm. 1840 p.159.

negenoogd, [bijdehand], negenoogd, bij de pinken, bij de hand, gevat, scherp, op alles achtgevend, van vrouwen gezegd; ook Gron. Oostfr.

neien, neien, hinniken der paarden tegen elkander, als zij andere paarden bemerken, Lat. hinnire.

nek, nak, nakke, nek, nek, ook wel Gron. Limb. Ook = schouder.“elk met ’n piepenkörf vol gereedschap op de nak.”

nekstaart, [waterhoos], nikstart, nukstart, hoos, waterhoos. Zie: waotertap.

nemen, nammen, nammen = namen (ww.), ook Gron. namp = nam

nest, nust, nest (ook Gron.)

nest, [hoeveelheid], nust, voor: hoeveelheid, massa; ’n dik nust geld = een belangrijk kapitaal; ook Gron.

nest, nust, ring van stroo gevlochten, waarin men ’s winters de melkvaten, kuven, plaatst, om ze tegen den vorst te beschutten.

nesten, nusten, netelige omstandigheden, onaangename zaken; “laot het vraogen nao zukke nusten an jongelu over.”

nestjes, [onenigheid], nussies, nusties, krakeel, kibbelarij, twist; nussies maoken = twist zoeken. Ook = muizenissen, waarvoor men gewoonlijk zegt: muizenesten. Eigenl. diminut. van: nusten = nesten.

nestkoek, nustkoek, In de gemeente Gieten heerscht (of heerschte) de gewoonte, dat de laatst aankomende koedrijver door zijne makkers, gewapend met brandnetelen, aan den Gieterdijk werd opgewacht, om als straf voor zijn luiheid daarmede onbarmhartig om handen en aangezicht gegeeseld te worden, onder het zingen van: Nustkoek zit zoo diep in de veeren, Kan zien egen roep neet heuren; Nustkoek hier! Nustkoek daor! Wij zullen jou wel beter leeren. Ook te Gasselte was (of is) dergelijk gebruik in zwang. Dr. Mosaik 1 St. p. 38, 39. Te Zuidlaren heet de knaap, die op Pinkstermaandag het eerst de koeien van stal gedreven en in het land heeft gebracht vroegriep, de tweede dauworm, de derde midden in de ton, en die ’t laatst komt nustkoek of langslaper. De overigen hebben geen naam, maar de genoemden en een kleine jongen, die op het horen toet, worden met bloemen en groen bestrikt en alzoo binnen het dorp geleid onder het algemeen geroep: Nustkoek, Nustkoek zitst dou zoo diep in de vaeren, Kanst het geroup niet heuren, Hast dou geen oogies van kiekerdekiek, Komst jà te laat met de koe’n op de diek. Zoo gaan de kinderen geheel Zuidlaren door en ontvangen bij ieder huis voor hun gezang iets, hetwelk zij later onder elkander verdeelen. Dr. Volksalm. 1844 p. 120.

netelig, nelîg, nirtig, moeilijk, lastig; nelig wellicht samengetrokken uit netelig. Zie ook: nirtig.

netelkoning, [vogel], nettelköning, winterkoninkje.

neulen, neuiëln, neulen, knorren; Gron. neulen = brommen, pruttelen; Oostfr. Holst. nȫlen, Deensch at nôle, Westf. naülen = verdrietig schreien.

neuling, [plotseling; steil hellend], neuling, plotseling, onverwacht; ook = steil hellend. (Vergelijk de eerste beteek. met het HD. neulings.

neuren, nuren, zwellen der uiers bij drachtige koeien, Gron. uren; Overijs. nuren, neuren, Geld. nuren, Westf. nueren, Oostfr. üren. Volgens ten Doornkaat een van: uur gevormd werkw. gelijk: stunden, van: Stunde; tîden (berichten) van: tîd = tijd, en zooveel als: tijd en uur aankondigen dat het kalven zal plaats hebben.

neusdoek, [zakdoek], naosiedook, zakdoek. Vergel. naodzak.

neusterig, [verdrietig], naosterg, knorrig, verdrietig; ook: lichtgeraakt, korzelig, prikkelbaar, en = brokkig; zie ald. Gron. Zie: brokkelg.

neuzelen, [treuzelen], nusseln, talmen, treuzelen. Gron. nusseln = beuzelen, langzaam werken om den tijd te verdrijven; ook het stil spelen van kinderen, bv. met eene bouwdoos. Neders. nöteln, Holst. nüsseln = langzaam arbeiden, niet beschikken. Gron. nusseln, nusteln ook = dralen, treuzelen, Nederl. nestelen in de fig. beteekenis.

nicht, nichte, zie: naeve.

niemand, nums, niemand; ook Gron. Oostfr. Neders., Holst. – Hamb. nüms, Hannov. nemmes, AS. namman, Eng. noman, Lat. nemo.

niet, neet, ontk. bijw., niet, Gron. nijt, nait.

nieuw, nei, neij, nij, neis, nijs, nije, nieuw. Ook = vreemd, ongewoon, dat döt mij nei = dat bevreemdt mij; nei opkieken = vreemd opzien, ook Gron. Bij Hooft: het doet mij vreemd. Oud-Gron. Friesch. Ned-Bet. nij, Oudfr. = nia, Noordfr. nei, nai, Oostfr. nei, Neders. nij, nije, Holst. nee, nie, Eng. new, Deensch, Zw. Noorw. ny, HD. neu. nieuws; van neis = op nieuw. Gron. van neis, van nijs, van neien, Oostfr. von nijen, HD. von Neuem. ook = nieuwsgierig.

nieuwelijk, [verdrietig], neiïg, neilîk, nijelîk, verdrietig, knorrig, van kleine kinderen, in Westerw. (Gron.) neisgierîg.

nieuwgetimmerd, [pas gebouwd], nijetummerd, nieuwgetimmerd huis, huis dat men zoo pas heeft laten bouwen.

nieuwjaarskoek, [baksel], nijjaorskooken, (nieuwjaarskoeken) = dunne koekjes van meel en suiker, die de huismoeders ten behoeve van het nieuwjaarsfeest bakken. Gron. neijoaskouken.

nieuwjaarwensen, [iemand een gelukkig nieuwjaar wensen; langs huizen gaan voor fooi], nijjaorwinnen, neijaörwinnen, neijaorwinnen, winnen = nieuwjaarwenschen. Het nijjaorwinnen van de jongelu is in Drente omstreeks 1868 geheel afgeschaft. Te gereeder gelukte dit, omdat het afschaffen van dit olde gebruuk veurde boeren zoo miserabel veurdeelig was. Zie H. Tillema Dr. Novelle 1868. (In Groningen is dit neijoarsloopen reeds langer afgeschaft en daarvoor vaste uitdeelingen uit vrijwillige bijdragen in de plaats gekomen.)

nieuwmelks, [pas gekalfd hebbend], nijmelkt, voor ’t eerst weer melk gevend, van koeien die afgekalfd zijn, Gron. neimelk, nijmelk, neimelk kou, Friesch Overijs. nijmelkte koe.

nieuwplichtig, nijplichtîg, neiplichtîg, veranderlijk, steeds naar iets anders verlangend, ook Overijs., in Geld. nieuwsgierig.

nieuwsjes, [zo-even], neisies, nijsies, zoo even; Gron. neis, neisies, neiskers, neiskes, nijs = voor kort, zeer onlangs, ook Overijs. Friesch nijs, nijskens, nijskes, nies; Noordfr. näis, Deensch nysies (de kortste tijdduur tusschen twee tijden, maar beperkt tot uren of gedeelten van uren; HD. neulings, Jud. 4: 4: nieuwliks = onlangs.

nieuwtje, [iets nieuws; bericht], neigien, nieuwtje.

nijds, nieds, vurig, met kracht, vinnig; “wee had ooit edacht, dat zoo’n meistertien as ie zoo nieds op de legge kon houen.” Gron. niets, nieds, nietsk; ’n neidse slag = een slag die doordringt, een gevoelige slag, een die aankomt. Overijs. nijsch arbeiden = met drift werken; ook ZBrab. – Neders. Holst. niedsk in ’t eten, niedske kolde, niedsk schreien; Westf. nitsch = snel gezwind. Ontstaan uit: heetsk, zooveel als: hitsig, driftig, vurig, met voorgevoegd lidw.: een heetsk werd: ’n heetsk, needs, en zoo: nieds.

niks, niks, niets: dat is niks aans jong = dat is zóó en niet anders jongen! Ook Gron. (Stad-Gron. ook niksnijten), Overijs. ook nikkes, Over-Bet. NBrab. Zuid-Limb. (nieks) ZHoll. Oostfr. Neders. Holst. Hamb. Westf. en zoo in bijna alle dialecten van het Nederduitsch. HD. Nichts.

nimmer, nummer, nimmer, nooit; nummer niet = nooit. Vergel. ’t Gron. jummeran = onophoudelijk; Twente jummer, Friesch jemer, Oostfr. jümmer = immer, alsmede: nums (Hamb. Gron.) = niemand; Hamb. jüms = iemand.

nirtig, nirtig, nōrtig, nortîg, lastig, ongemakkelijk, verdrietig. Gron. nirtig, nōrtig = knorrig, brommig, boos; Neders. nirren, alleen voor brommen van katten (HD. nörgeln); Holst. nurken = morren, grommen, verdrietig zijn. (Weil. v. Dale: nurk = grompot; nurkig = knorrig). Zie ook: nelig.

nodig, neug, noodig, samengetr. uit: neudig. Pleon. zegt men: neug van neuden = neug neudîg = dringend, hoog noodig; ’t heuiland was er neug antoe = ’t hooiland moest noodig bemest worden.

nodigen, neugen, neugde, noodigen, uitnoodigen; ’t neugen annemen, zooveel als aan de leden der familie het overlijden bekend maken, en hen tevens uitnoodigen om den afgestorvene de laatste eer te bewijzen. Elk der buren betaalt dan gewoonlijk eene kleinigheid waardoor de neuger (een der buren) eenigszins schadeloos gesteld wordt voor zijne verdere werkzaamheden. Gron. nuigen = noodigen. Ook = aansporen om meer te eten of te drinken. neugde = nodigde

nodiger, neuger, (= noodiger); zie: neugen.

nodiggeld, [geld voor de nodiger], neuggeld, het geld dat de neuger voor zijne moeite ontvangt; zie: neugen.

nodigheid, [noodzakelijkheid], neugheid, noodzakelijkheid; zie: neug.

noemen, numen, noemen; benumen = benoemen, naar iemand noemen; Gron. benuimen, Oostfr. benömen.

noodmuldertje, [wat uit nood gemalen wordt], noodmoldertien, Als geringe lieden des zomers een gedeelte van hun oogst afmaaien; door nood daartoe gedrongen, nog vóór het graan goed rijp is, noemt men de ponge (zak) die ze dan op den molen brengen, ’t noodmoldertien of noodmuldertien; dus zooveel als: wat uit nood gemalen moet worden.

noodzaam, [spaarzaam], notsum, spaarzaam; “Hillemeu was in ’t gebruik van lekkernijen zeer notsum” = zij at weinig lekkernijen.

nooit geen, [dubbele ontkenning; nooit], nooit gien, dubbele ontkenning: da ze nog nooit gien spoor hadden zien vaoren: da’s nooit gien schaop toch (ook Gron:. nooit gijn). Zoo: nummer niet = nooit. Zie: nummer.

nou, now, nu, Gron. nō, nou.

nuchter, [onnozel], nuchtern, onnoozel. In Gron. nöchtern – zooveel als: nog niet tot rijpheid gekomen; nöchtern jong (of wicht) = snotjongen, een jongen die de kinderschoenen nog niet heeft uitgetrokken, ook Oostfr.

numsje, [poosje], numsien, poosje, oogenblikje, zooveel als: een niet van tijd.

nuver, nuver, vlijtig, naarstig, werkzaam. Men gebruikt het woord vooral van menschen die in eene geringe betrekking ijverig zijn en ’t gewonnene bijeen weten te houden. ’t Wordt hier dan meest van een geringen trap van welvaart, door spaarzaamheid en oppassendheid bereikt, genomen, bv. ’t is zoo wat’n nuver kaerel of: hie is er nogal nuver om, waarvoor het Gron. heeft: ’t bin nuvere lu, zij kennen ’t nuver stellen. “In Friesland, althans in vele streken, heeft nuver eene geheel andere, eene min gunstige beteekenis, die men door: vreemd, ongewoon, raar (in den slechtsten zin) zou kunnen weergeven. Zoo spraken eenige Friesche boeren, om ’t vreemde en verkeerde van de leer, die zeker predikant verkondigde, aan te toonen, van de nuvere stellingen, die de man had. Dit verschil van beteekenis van ’t zelfde woord kan somtijds aanleiding geven tot verwarring. Zoo had de Groninger vrouw van een Friesch predikant eene vrouw uit hare gemeente een recht fraai kompliment meenen te maken door hare gordijnen nuver te noemen. Vreemd zag zij op, toen die vrouw zich over die uitdrukking gebelgd toonde en met zekere bitsheid zeide: nuver? nuver? voor ons zijn ze goed genoeg. Wij kunnen ook niet alles zoo mooi krijgen, als de juffrouw.” Dr. Volksalm. 1840 p. 262. In Gron. is: nuver = lief, aardig, net, zóó dat het elk bevalt, behalve op de Friesche grens, waar het ook: vreemd, zonderling, niet wel bij ’t hoofd, in Langewold korzelig, beteekent. Overijs. nuver = lieftallig, aardig; Oostfr. nüfer = helder, blank, rein, net, bevallig, bij de hand, flink, met een verstandig gelaat; Neders. Holst. = lief, aardig, beminnelijk, en daar oudtijds: nieper = met een helder schoon oog; in Luneburg nyfer. Bij Weil.: nuver (Gron.) = net, aardig, fraai, vlug, vaardig. – Wellicht is het woord eene comperat. vorm van: nuw = nieuw, Kil. nuwe; Bild. nuuw = vreemd, wonderlijk. De verschillende, ja tegenovergestelde beteekenissen zouden verklaard kunnen worden uit de omstandigheid dat alles wat nieuw is, aan onbeschaafden vreemd, wonderlijk, afkeurenswaard voorkomt, maar dat meer ontwikkelden aan het nieuwe, ongewone lichter hunne goedkeuring schenken.

occasie, akkaozie, gelegenheid, ’t Fransche occasion, Gron. okkoazie.

och, och man!, interj. van verwondering = o! och! Ook Gron.

oefenaar, oofender, oofener, de leek die de vragen van den cathechismus in de namiddaggodsdienstoefening breedvoerig beantwoordde, Gron. oufenoar, oufender.

oesterkoek, [drop], oesterkoek, zie: laurierdrup.

oet, [lokwoord], oet, oetien!, oei!, lokwoord voor schapen.

offerblok, [offerbus voor de armen], offerblok, offerbluk , zie: offerpad, en: blok.

offerpad, [middenpad in de kerk], offerpad, middenpad in de kerken. In dit pad staan gewoonlijk de zoogenaamde armblokken of armpalen, oudtijds ook afferblokken of offerblokken genoemd.

ofschoon, alschoon, ofschoon, hoewel; ook Gron.

ogenblijter, [insect], oogenblieter, oogenbüter , een gevleugeld insect, elders glazenmaker genoemd.

ogenslag, [ogenblik], oogenslag, oogenblik, oogwenk; ook Gron. Overijs.

olie, eulie, olie, ook Gron.

oliekrap, [oliekoek], euliekrappen, zie: krappen.

oliemulder, [olieslager; meikever], euliemulder, olieslager, ook Gron.

om, um, umme, 1. om. De oudste Nederl. vorm was: umbe; omme, is nu ook reeds veroud., evenwel nog in: omme en bij = ongeveer, omstreeks. 2. uit, in: hij kwamp bedrogen um.

om en nabij, [omtrent, bijna], umterbij, omtrent, bijna.

om slag, [volstrekt], um slag, volstrekt; “want Derk wol ok umslag teeng gien een mèr as nee en jao zekgen.”

om weg, [(gezegde) drukte maken], um weg, om weg, in: “’t Is Godgeklaogd, zooas ’t ’r now in d’wereld umweg giet.” Gron.: wat gait ’t ’r om weg! = wat maken ze een drukte, een leven, enz.

ombuiten, ombuiten, ombuten, top um buten, zie: buten.

omgang, [inzameling van liefdegiften], omgang, inzameling van liefdegiften bij de huizen; ook Gron.

omgeven, [van geloof veranderen], omgeven, wederkerig werkwoord, van geloof veranderen; hij hef hōm omgeven = hij is naar eene andere gezindte overgegaan; ook Gron.

omhaal, [snede brood], ommehaal, ommeschieve, ommeschiever, omstuk, omsteek, geheele snede van een brood, of van eene stoet (zie ald.), van welker helft men gewoonlijk ééne boterham maakt. Gron. omstōk, omsnee, omkarve, rondom = geheele snede of schijfje van een achtponds brood; Overijs. Geld. rundummechien.

omknutselen, [zonder plan knutselen], umknuzeln, omknutselen.

omkorrelen, [omkantelen], omkōrreln, omkantelen, Grōn. = omrollen.

omlijk, [bijtijds], umliek, bij tijds. Vergel. het HD. sogleich, Gron. zooglieks = terst

ommanswijl, [elk ogenblik], ummanswiel, elk oogenblik, zeer dikwijls. Zooveel als: om de andere wijle, kort na elkander.

ommezien, [ogenblik], umsien, ommezien, omzien, oogenblikje, Gron. omzijn.

omremming, [drukte], umremming, bezigheid, drukte.

omremming, [afval van turf], umremming, brokkelige afval van turf. Gron. omrem. selderei = afgeval van een geslacht dier, onkruid in den tuin, enz. datgene waarvan men iets ontdoen of zuiveren moet.

omschief, [snede brood], ommeschieve, ommeschiever, zie: ommehaal.

omslaan, [overgieten], umslaon, overgieten, overschenken, bv. van het kopje in het schoteltje.

omslags, [omtrent], omslag, omtrent, omstreeks

omsmijten, [omkeren], umsmieten, omkeeren eener leg; zie ald.

omstuk, [snede brood], omstuk, omsteek, zie: ommehaal.

omstulpen, [omkeren], omstulpen, omkeeren van een kopje, pet, pan, enz.

omtoe, [rondom], omtoe, rondom; om ’t huus toe; ook Gron.: bin boomen omtoe, bv. om eene boerderij.

omtrekker, [broek], ummetrekker, ommetrekker , linnen broek van pij of want. Zie want.

omwerpen, [de zeis scherpen], umwarpen, de zeis scherpen. zie: bewarpen.

omwerpen, [omgooien], umwarpen, zie: warpen.

omzwenning, [rommel], umzwennîng, onnutte rommelzoo, bv. voorwerpen op een boeldag die zeer weinig of in ’t geheel geene waarde bezitten, ’t Gron. ombalgen, omballing. Van: om, en: zwennîng (zooveel als: zwinding) van ’t HD. schwinden, Nederl. verzwinden = verteren, vergaan, verdwijnen.

onabel, onabel, onënde, ruwe kerel, woestaard. In Gron. onoabel (scheldw.), zooveel als: bengel, lummel, rekel. Nederl. abel = handig, bekwaam, aardig. Volgens Weil. is onabel (bvnw.) verouderd. Kil. onabel = onhandelbaar, niet te besturen, ongeschikt, onbekwaam. - onënde, verbast. van het Lat. non ens = niet zijnde, niet bestaande en te vergelijken met: onding.

onbandig, [versterkend bijwoord], onbandîg, voelbandîg, zeer, buitengewoon, bv. onbandîg kold, druk, enz. Ook = ongebonden, onmatig. Gron. voelbandîg = buitengewoon, altijd in ongunstige beteekenis: voelbandîg weer, voelbandîg kold, voelbandîg kennen vluiken, enz.

onbedwongen, [vrijwillig], onbedwongen, vrij; onbedwongen wil = vrije wil. Gron. onbedwongen (znw.), ook: ongedwongen zegt men tegen een kind dat zich niet gezeggen laat, wiens driften niet te beteugelen zijn. Bij v. Dale: onbedwongen = door niemand bedwongen, aan niemands dwang gehoorzamende, vrij (weinig gebruikt).

onder, unner, under, onder; “in geein zeuven jaor he’k d’scheuvels unner had, nou zal ’t wezen, mörgen ga ’k met d’iezers hen d’smid hen Börger.”

onderbander, [deur], unnerbaander, zie: bander.

onderbouwen, [ploegen], onderbouwen, ploegen; zie: schol.

onderdak, [huisvesting], unnerdak, onder dak.

onderduims, [in het geheim], onderdoems, in ’t geheim, in stilte, in ’t geniep, valschaardig. Gron. onder doemkes = in ’t geniep, niet ronduit, niet openlijk, bv. onder doemkes hekelen = een steek onder water geven. Hooft: onder den duim = onder de hand.

onderhok, [hok voor jonge dieren], onderhok, in de Zegsw. in ’t onderhok zijn = minder geacht worden dan vroeger. Zal eene verbast. zijn van: enterhok; zie ald.

onderjarig, [onvolwassen], onderjaerig, geen jaar oud zijnde, onvolwassen; ’n klein onderjaerig huesien.

onderkeur, [verschil], onderkeur, onderscheid, verschil.

onderlaatst, [onlangs, kort geleden], sanderlessen, sanderlesten, onlangs, kort geleden = lest, laatst. Gron. anderlest, anderlessens, lessend, lessens, Ned.-Bet. anderlest, Oostfr. anderlessens, onderlesz. (Weil. lestend, lestens = laatstleden.)

onderlaatst, onderlest, onlangs. Gron. (Old. WW.) anderlest, anderlessenis, lessend, lessens = lest, laatst, eenigen tijd geleden, Oostfr. anderlessens, onderlesz.

ondermuts, [muts die onder een ander hoofddeksel wordt gedragen], unnermus, ondermuts.

onderscheid, [verschil], underschied, onderscheid, Gron. onderschaid.

onderschoer, [schuin afdak], onderschoer, onderschuur , zie: uitkubbing.

onderst, [kledingstuk], onderste, vierkante lap met een rond gat in het midden, waardoor het hoofd wordt gestoken en zoo een kleedingstuk dat rug en borsten bedekt; Gron. onderst, onderste, onderstje.

onderweg, unnerwegens, onderweg, Gron. onderwegens.

onderwijl, underwielens, onderwijl, terwijl; underwielens hij heur al zeutjes an de proot huld.

ondeugd, ondeugd, ondeugde, 1. voor: overlast, kwaad; iemand ondeugd aandoen. 2. ondeugende streken, straatschenderij. Ook znw. voor iemand die zulks doet, evenals het Gron.

ondrieg, [voedsel], ondrieg, eene spijs waarvan men veel kan eten. Vergel. dreeg (Wellicht is: dreeg = drieg).

onduur, [goedkoop], onduur, goedkoop. Kil.

onende, [lomperd], onënde, zie: onabel.

ongedaan, [haveloos, wanorderlijk], ongedaon, ongekleed, haveloos; ook = wanordelijk. Gron. ongedoan = ontsteld, zenuwachtig; NHoll ontdaan = ontroerd, ontsteld, aangedaan.

ongelijk, [oneffen], onliek, oneffen, van den weg gezegd.

ongesproken, [sprakeloos], ongesproken, ongespröken, sprakeloos, zonder spraak zijnde, van een zieke.

onguur, onnuur, onhuur, onzeun, onzuun, smerig, morsig, slordig, vuil. ’t Gron. onderscheidt onnuur en onzuun; ’t eerste = vuil; het tweede = slordig, van aard. Neders. ungehur, Friesch onhuur = vuil, bemorst, morsig, onzindelijk. Waarschijnlijk evenals het veroud. onguur van het MNederl. ongehier, ’t HD, ungeheuer, met gewijzigde beteekenis.

onjarig, [jong dier], onjarig, een dier dat nog geen jaar oud is.

onledigheid, [drukte], onlêe, drukte, samengetr. uit: onledigheid, zooveel als: bezigheid, volhandigheid.

onlijdig, [ondragelijk, pijnlijk], onleidig, ondragelijk; ook = pijnlijk, smartelijk. Staat voor: onlijdelijk.

onlijdigheid, [kwade stoffen in het lichaam; uitslag], onlieigheid, kwade stoffen in ’t lichaam; ook = uitslag.

onlijdigheid, [ondragelijke toestand], onliedigheid, ondragelijke toestand.

ons, oos, ons, onze, als bez. vnw. = oeze; zie ald.

ons, oeze, onze; oeze volk = de huisgenooten, ook = (mijne, of: onze) ouders. Westerw. (Gron.) oeze, Westf. use; Kil. use (veroud)

onstuur, [wanorde, verwarring], onstuur, wanorde, verwarring; op ’t onstuur zijn = in eene kwade luim wezen; op ’t onstuur maken = in de war helpen; ’t weer is op ’t onstuur = ’t weder is slecht; de kop op ’t onstuur brengen = ’t hoofd op hol brengen. Het Gron. heeft: oet stuur = ongedaan, zenuwachtig, aangedaan; ook = in wanorde gebracht. Zie: sturen.

ontij, ontiend, ontijd; bij aovend en ontiend.

ontwenden, [wegkapen], ontwenden, wegkapen, HD. entwenden.

ontzaken, [tegenspreken], ontsaken, tegenspreken, loochenen, ontkennen = Oudt. missaken = loochenen, niet erkennen.

ontzitten, [verwijderd zijn], ontzitten, van de maan = afgaan van de maan, Gron. = later in den avond opkomen, nog niet schijnen als de zon reeds onder is. Neders. entsitten, eigenl. = verwijderd zijn, verwijderd houden; MNederl. ontsitten = ontkomen.

onverscheiden, [onverdeeld], onverscheiden, onverdeeld, ongescheiden.

onverstandig, [onwijs], onverstaandig, als bijw. van versterking: onverstaandig zwaar werken.

onvoeg, [ongeschikt], onvoeg, onhandelbaar, ongeschikt, niet inschikkelijk. In Vredewold (Gron.) onvoege mal = onordelijk.

onwetend, onwietend, (onwetend) Sprw. Onwietend zundigt neet.

onwijze plunden, [soort aardappel], onwiezen plunnen, plunnen, zoo noemde men voorheen eene soort van grove aardappelen waarmede ’t vee gevoederd werd.

onzeun, [vuil], onzeun, onzuun, zie: onnuur.

oogmerk, oogmark, (oogmerk) = wijze van zien, berekening; nao mien oogmark = volgens mijn inzicht; daor is niet vol aventuur op nao mensen oogmark = volgens menschelijke berekening bestaat daarop weinig hoop; ook Gron. Bij Hooft ooghmerk = beschouwing.

ooiachtig, [ontuchtig], euiachtîg, hoerachtig, ontuchtig. (Gron. eu = ooi, ooilam).

ooievaar, eiber, eileuver, heileuver, luibert, ooievaar, ook Gron. aiber, Kil. eyber, eber, Oostfr. Neders. eber; Mecklenb. Holst. Noordfr. Oudfr. adebar, Ditmars. aderbar. Hiervan eiber, aiber, uibert eene contractie. Het Noordfr. bar, bade, boï, = bode, en: adebar = lentebode. (Bij v. Dale evenwel: eidebaar, eigenl. oodebaar = schatdrager.)

ooievaarsbloem, [soort plant], eiberbloem, de gele Lischbloem, Iris Pseudacorus, Gron. aiberbloum, en vissenstart. v. Hall Neerl. Plantensch. p. 223.

ook, ok, ook.

oom, oom, oompie , toenaam voor oude mannen; Remmertoom, Jansoom, voor: oom Remmert, oom Jan. Het Gron. heeft dien toenaam in ’t algemeen, evenals: mui voor oude vrouwen. oompie = (oompje) = oom; ook Gron. (Hoogezand, enz.)

oom Kool, omkool, zooveel als: onze vriend (van wien wij spreken), de snuiter, de snaak, die van-der-Hummes, enz. altijd in min of meer spotachtigen zin; “doe ’k omkool (hier: de geschoten haas) onder ’t maos weg wol haolen”, enz. Gron. oomkool.

oomzegger, oomzegger, neef, zoon van broeders of zusters. Zoo ook: oomzegster = nicht, broeders- of zusterskind. Ook Gron. Overijs. Tessel. - Zeel. noomzegger.

oomzegger, oomzegster, zie: oomzegger.

oord, oort, oord, vierde gedeelte van een kroes, nagenoeg = 1/3 liter; ook Gron. Oostfr. ôrt = vierendeel. Zie ook: halfoort: Dr. Landr. (1608) IV, 2: vier oortiens = een St. b.; 20: oortien enz. Ommel. Landr. VI, 5: oortgens = 1/4 Brab. Stuiver.

oorijzer, ooriezer, (oorijzer), het bekende hoofdversiersel der Friesche, Groninger en Drentsche vrouwen, hoofdbestanddeel der zoogenaamde Friesche dracht, Oostfr. ôrîser, ôrîsder.

oorteek, [oorworm], oortiek, oorworm, Gron. oortiek, oortieke, Oostfr. ôrtike. Zie: tiek.

oost, oost, voor: oosten; ’t oost van Drente = het oostelijk gedeelte van Drente. Gron.: in ’t oost opgoan = oostwaarts gaan.

oostwaarts, oosterd, voor: in ’t oosten; in ’t oosterd van Drente. In Gron. spreekt men ook van: oosterd, en: westerd, als nl. een dorp zich van ’t oosten naar ’t westen uitstrekt.

ootje, oote, grootmoeder, Gron ootje. (ook voor: oude vrouw, meer verachtelijk, meestal: olle oote); Veluwe oot, NHoll. ootje, Oostfr. ôdje, ôtje.

op, oppe, uppe, op, op de, -den-, of: -het; oppe deenst gaan = gaan dienen, Gron. op dijnst goan.

op de stee, [dadelijk], op de stee, dadelijk, oogenblikkelijk, Gron. op slag.

op en daal, [op en neer], op en deel, (op en neer) De boerenzoons en knechten heeten met elkander op en deel te gaan, als zij gezamenlijk werken en aan dezelfde tafel eten. Dit zegt men bv. van personen die bij een boer in den kost zijn om de boerderij te leeren, doch evengoed als de knechten moeten werken.

op slag, [dadelijk], op slag, um ’t slag , dadelijk, ook Gron.; omstreeks.

op stee, [terstond], uppestee, oppestea, oppestee, terstond, HD. auf der Stelle, Nederl. op stel en sprong.

op tijd, [op zijn tijd], umtied, zie: umtied (op zijn tijd).

op zijn tijd, [te gelegener tijd; spoedig], umtied, op zijn tijd, ter gelegener tijde; ook = tijdig, spoedig, op tijd.

opballen, [schoeisel beslaan], opballen, zie: oppluggen.

opblakeren, [verkwikken], opblakern, opbleukern, verkwikken, koesteren.

opboeten, opbeuten, opbuten, opstoken, het vuur op- of aanstoken. Gron. opbuiten = de reeds brandende turven zoo opzetten dat het vuur beter brandt.

opbreken, opbreken, opwerpen, verkoopen; vaste goederen opbreken. Eene publicatie van den Landdrost van Drente (21 Mei 1809) verbiedt het opbreken en wegnemen van de steenen der Hunebedden. - Ook = wegnemen of verplaatsen van een Scheidspaal.

opdagen, [bestellen, oproepen], opdaogen, zie: besteden.

opdoen, opdoen, opslaan; “de boksempiepen ’n slag of twee opdoen” Ook Gron.

opdooien, [ophouden te vriezen], opdeien, dooien. Gron. opdeu, opdooi = invallende dooi na min of meer langdurigen vorst.

opdooiing, [wanneer de temperatuur boven het vriespunt stijgt], opdeiing, dooi. Zie: opdeien.

opdragen, opdraogen, ter aarde besteden = begraven, ter aarde bestellen, zie: besteden.

opgaan, opëgaon, (opgaan), voor: opkomen, ontspruiten van zaden.

opgang, [land bij een huis], opgaande, het land bij elks huis, o.a. te Schoonebeek, Ruinerwold, enz. Te Hoogeveen heeten drie wijken of zijtakken der hoofdvaart: de Hollandsche -, Noorder -, en Zuider opgaande.

opgehangen vlees, [rookvlees], opgehangen vleis, opgehangen vleis = gerookt vleesch, rookvleesch.

opgoed, [het tuig van een schip], opgoud, het tuig van een schip, zeil en treil, de zoogenaamde inventaris; Gron. opgoud, in annonces opgoed.

ophangen, ophangen, bij eene publieke veiling ten verkoop aanbieden; ook Gron. Dr. Landr. (1712) II, 24: wederom opgehangen en door den Lantschrijver verkoft worden. - Eene vergadering van, door middel van klokgelui opgeroepen landbouwers, ter verkiezing van een schaapherder, heet: een scheper ophangen.

ophelderen, [ophemelen], opheldern, opvieren, ophemelen, met ophef van iets of iemand spreken.

ophemelen, ophemmeln, poetsen, enz.: ij moet dat dings wat ophemmeln. Zie: hemmeln.

ophoesten, ophoesten, in: hij kan ophoesten = hij is een vermogend man.

opkoevereren, [opkweken], opkeuvern, opkweeken, opfokken als zulks moeite kost.

oplichten, oplichten, - toelichten, verklaren.

oploegen, [opstapelen], oploogen, opvlijen, opstapelen van turf. Gron. lougen = vlijen, ordelijk opstapelen, van turven, korenschooven, enz. (Ommel.) Kil. loghen, ten Kate logen, v. Dale (gewest.) loegen = stouwen, schikken, vlijen.

opmonsteren, [uitdossen], opmonstern, uitdosschen; “doe bep gold en zulver koft en ’t wicht opmonsterde.”

oppermaagd, [de eerste meid], uppermaogd, de eerste, oudste meid, Gron. groote maid.

oppluggen, [schoeisel beslaan], oppluggen, in: klompen oppluggen, zooveel als: klompen van onderen met leder beslaan door middel van schoenmakerspinnen of nagels om het afslijten te beletten. Te Koevorden heet dit ook opballen. Van: plug = houten nageltje der schoenmakers.

oppuilen, [opstappen], oppuilen, opstappen, de terugreis weer aannemen.

opriegelen, [optellen], opriegeln, optellen.

opscheren, [indrijven, opjagen], opscheren, zie: inscheren.

opschokken, [opschuiven], opschokkeeren, opschuiven, Gron. opschokkijern.

opschonen, opschoonen, opruimen, schoonmaken, reinigen, Gron. = schoonen van uurwerken, kanaaltjes, enz.

opschoppen, [opstoken], opschuppen, opstoken, door geheime inblazingen tot iets kwaads aansporen. (v. Dale: opschoppen = door te schoppen opwaarts drijven.)

opschuiven, [ruimte maken], opschuien, opschuiven, ruimte maken.

opslag, [verkoping van onroerend goed], opslag, verkooping van onroerend goed.

opslingeren, [ophoepelen], opslingern, opsukkelen, ophoepelen.

opsloffen, [vochtig worden], opslöffen, vochtig worden, van muren.

opspraak, opspraok, opspraok op zijn naam hebben; zooveel als: in opspraak zijn, besproken worden in ongunstigen zin.

opstokerij, [ophitsen], opstokelderij, opstokerij.

opstoten, opstooten, opjagen; opestooten = opgejaagd uit het leger.

opstrek, [boerenplaats], opstrek, lange en smalle boerderij, opgaande boerenplaats, bv. te Ruinerwold en Koekange. In de venen heeft men ook zulke opstrekken; te N. Pekela (Gron.) is het eene landhoeve ter halver breedte van eene gewone boerderij aldaar, en wat men in de kleistreken smalle heerd land zou noemen, Oostfr. upstrek, upstrekking.

optimmeren, [vernieuwen], optimmern, herstellen, vernieuwen, ook Gron. (v. Dale: optimmeren = bouwen, opbouwen.)

optrekken, optrekken, opfokken, van vee. Ook = opgaan van de zon: de zon trekt op = komt op. Gron. optrekken = grootbrengen en opvoeden.

optrommelen, [ophoepelen], optrommen, oprukken, ophoepelen.

opwerpen, [verkopen; wegnemen], opwerpen, zie: opbreken.

opwerpen, [koppel], opwerpen, zie: opbreken.

opzetten, opzetten, het in het schoteltje omgekeerde kopje recht zetten; zet oe koppien no ies op! = laat mij u nog eens inschenken; Gron. zet moar op, enz. Wordt ook van vee gezegd, en zooveel als: op stal zetten, en van korven, waarvan de bijen in het leven zullen blijven.

orde, odder, orde; Gron. odder = orde. Oostfr. ödder = orde.

order, odder, order, bevel; Friesch odder.

oseg, [landbouwwerktuig], oseege, (veroud.) = groote egge. Zie: eege.

oud, aol, aole, olde, aal, aold, old, oude; d’aol man = de oude man. Gron. olle, ol.

Oude Diep, [toponiem], Oldiep, (Oude diep), voor: Hunze.

oudenknecht, [duivel], oldenknecht, olle knecht, olle maot, benaming voor: de duivel, Gron. d’olle knecht, olknecht, Hamb. oole knecht. Zoo ook: de olde (Gron, de olle), de beuze, horrelvoot, korthakke, boksvoot, zwarte baos, kortstarte, de kwaoë. De laatste is de meest gebruikelijke.

ouder, olden, voor: ouders, Gron. ollen, olden. Dr. Landr. (1605) III, 8, 16, 18 Olderen = ouders.

ouder, older, oolder, leeftijd, ouderdom, ook Gron., HD. Alter. Dr. Landr. (1608) II, 32: na haer (des heeren breucken) older

ouderwets, aolewets, ouderwetsch.

oudewijven, [baksel], olde wieven, grove pepernoten. In Groningen: olwieven, gebak van grof roggemeel en stroop, dat voor St. Maarten, St. Nicolaas en Nieuwjaar wordt gebakken, eigenl. oudewijvenkoek.

over, over, 1. na, na dien; de zöndaogʼ over Paschen wassen veurhanden = de zondagen na Paschen waren op handen. 2. vóór

over ver, [van verre], overveer, veer, (over ver) = van verre, uit verre oorden. Gron. overveer = in verre landen. veer = ver; over veer = in de verte, in den vreemde; ook Gron.

overbrengen, [bewijzen], overbrengen, bewijzen, waar maken, ook Gron. Zie ook Ommel. Landr. I, 11.

overgang, [iemand levenslang onderhouden in ruil voor goederen en geld], overgang, zie: einde.

overledenschap, [nalatenschap], overledenschup, nalatenschap.

overleggen, overlee, overlegde; overleen = overlegden. Zie: lee.

overliegen, [belasteren], overliegen, belasteren. Staat voor: beliegen.

overlijden, overleefd, (deelw. van het niet gebruikelijke overleven) = overlijden.

overstallig, [buitgengewoon; overtollig], overstallîg, buitengewoon, bijzonder, Ook = overtollig.

paard, peerd, peard, paard, ook Gron.; de peerd = de paarden; zoo: de hoezʼ, de glaozʼ, de schaop, enz. old peard = (oud paard) in: “dan komp er sents en old peard vanne stal” = dan neemt de predikant soms (of: wel) eene oude preek; ook Gron: ’n old peerd van stal hoalen.

paardenwerk, [het werk dat met paarden verricht wordt], pèrdwaark, (paardenwerk); het werk dat in eene boerderij met paarden te verrichten valt.

paasvuur, paoschvuur, In Drente is het nog hier en daar een oud gebruik op Paschen een groot vuur te ontsteken. De jeugd gaat dan op Paaschmaandag rond om bijdragen voor den grooten brandstapel te vragen, onder het zingen van: Heb je ook ʼn olde maande (of: wannen) Om ons Paoschvuur te braande, (of: Die bij Paschen branden), Of ʼn bossien stroo of reet, Anders hol wij ʼt paoschvuur neet.

pad, pad, niet onz. Vergel. Ps. 119, 105. Spr. I. 15, II, 9. Dimint: paddien.

pakje, [kledingstuk], pakkie, buis met rok, van vrouwen, Gron. pakje.

paldert, [poel], paldert, poel, stilstaand water. Oostfr. paller, pallerd, pallert = moeras, moerassige ofschoon met gras begroeide laagte. Van het Lat. palus = moeras, broekland.

palm, palm, zie: dambeeren.

palmslag, [slag met de vlakke hand], palmslag, finale toeslag bij een koop; ook Gron. (Wkw.), en zooveel als: definitieve verkoop van onroerend goed, waarvoor elders: tweede veiling. Er wordt dan bij opgegeven welken prijs voor het goed geboden is. Zooveel als: handslag of toeslag bij het toeslaan van een koop.

panbalg, [zwaarlijvig], panbalg, pombalg, zwaarlijvig.

pand, pand, gedeelte in de wegen, wallen, vaarten en dammen welke door de marktgenooten moeten onderhouden worden. Het pand, dat bij de schouwing niet in orde wordt bevonden, heet een kwaod pand. Dr. Landr. (1712) IV, 1: quade Pandinge; art 7: quaat Pant in publique Heren Wegen, Stegen, Tol- en andere Dijken, Dammen en Reewegen. – ʼt gang bij panden van vief treegies ieder paand. Gron. pand = gedeelte van wegen, paden, dijken, kanalen en tochten, voorzoover die door enkele personen onderhouden moeten worden. Ook = gedeelte van een kanaal als het bv. gegraven wordt, en in panden verdeeld, vandaar (in geschrifte) kanaalpand. Oostfr. pand, Noordfr. pend, pand. Het Neders. heeft: diekpand.

pandbloem, [soort bloem], pandbloem, zie: gele vokelaar.

pander, [uitroeper bij openbare veilingen], paander, pander, afslager, uitveiler, bode, uitroeper bij openbare veilingen. Vroeger werden de gerechtsdienaars aldus genoemd. Dr. Landr. (1712) p.11: Schulten, Onder-Schulten, Panders, enz. p.15, 27; II, 34 (gerechtsdienaar); Id. (1608) p.10: panders.

pandje rooien, [soort kinderspel], pandjen roon, een kinderspel.

pangelaar, [iemand die kwanselt], pangeler, pengeler, schacheraar. Gron. pangeln = ruilen, zooals bv. de kleerkoop (pangeljeud) doet die van alles zijne gading maakt; Stad-Gron. panjern = ruilen. Oostfr. pangelen = schacheren.

pangelen, [kwanselen], pangeln, schacheren; zie: pangeler.

pannenkoek, pannekook, De giften die er op eene wasschop (kraamvisite) aan de ouders geschonken worden, bestaan in eene krentenwegge (zie: wegge), in geld, kleeren of eenig stuk huisraad, doch alles te zamen draagt den naam van pannekook.

pannetje, [schoteltje], pantsje, voor: schoteltje; een pantsje koffie.

pap, pappe, borst; geef het kind de pappe.

papier, pampier, papier; ʼn harst pampier = een vel papier; Gron. OGron. pampier, pompier. Dr. Landr. (1608) I, 6: Protocollen ende Pampieren; III, 1: in Francijn ofte pampier.

papper, [geil; spillig], pappers, geil, spillig in ʼt loof opgeschoten.

pardoes, pedows, pedouws, perdows, onverwacht, onvoorziens, onverhoeds, plotseling. Gron. Friesch perdoes; NBrab. perdoes = eensklaps; NHoll. pardoes = regelrecht, zonder omwegen; Holst. perduz. Wellicht ontstaan uit den basterdvloek: pardoes = waarlijk, waarachtig, zooals in Overijs. en Geld. gehoord wordt en dit van het Spaansche: par Dios! = bij God! Het kon licht uit den tachtigjarigen oorlog zijn overgebleven, en zou dan zooveel zijn als: iemand met den uitroep van par Dios op het lijf vallen.

parmantelijk, [deftig], permanteliek, parmant, Gron. Friesch Over-Bet. permantig, NBrab. paramantig = moedig, deftig, bij Hooft = deftig, statig. Kil. parmant, parmantigh = bedaard, rustig, deftig, ernstig, eigenlijk = opgesmukt, opgeschikt, van ʼt Fransche parer, waarvan parement.

partij, partie, paartie, partij, (klemtoon op par), sommigen: ze zeeën partie wel = sommigen beweerden wel; ze hebt partie zooʼn fiene en ook zooʼn lange tonge; “Wies is hij, jao wieser, wed ik, As partije van zien jaogers.” Gron. parij, partei.

pastoor, pestoor, zoo niet minachtend toch op onverschilligen toon voor: predikant, anders domeneer.

pauze, pause, zie: toer.

peccadille, [kleinigheid], prikkedil, kleinigheid, Gron. priktje, prikkedil.

peer, paren, peren.

peg, pegge, houten pin, Gron. pig, pigge.

pegelen, [werken], pegeln, werken; he hef de heele dag drok pegeld = – den geheelen dag druk gewerkt.

peinden, [beboet worden], penden, pennen, boete betalen, boeten; beboet worden. Ook = geldboete. Van: pand. Podrag. p. 221.

pels, pels, Een kind wordt gezegd naar de pels nuemd te wezen als het den toenaam zijner moeder mede tot doopnaam heeft gekregen. Van ouds beteekende het: bekleeding, dikke, zachte bedekking, ook = vrouwenonderrok. Als de vrouw de baas in huis was werd van den man gezegd onder de pels te zitten.

pen, penne, pen; in de penne komen = verkocht worden; “men dacht dat zien gedoe wel in de penne zōl komen”.

pennenvogel, [vlinder], penneveugel, (Koevorden) = witte vlinder, witje.

peuzelen, peuzeln, bezig zijn, werken, Gron. = schijnbaar langzaam maar vlijtig doorwerken. Oostfr. Holst. pöseln, bijvorm van: beuzelen.

pielen, pelen, zich met iets afgeven of bemoeien, veel werk van iets maken, Gron. pelen, pijlen, Friesch pielen, pieljen; Oudfr. anpielen = bestendig met eene taak belast blijven, en: pielen = gedurig met iets bezig zijn, en = beuzelen.

piepen, piepen, Sprw. Daor ze piepen möt ie ze niet zueken = zij doen zich anders voor dan ze werkelijk zijn.

piesappel, [zaadknop van de aardappel], piesappels, zaadknoppen der aardappels.

pijengoed, [spullen van wollen stof], pijenguut, zie: want.

pijnlijk, [gevoelig, verdrietig], pienlîk, geraakt, gevoelig, verdrietig.

pilo, pilo, eene kleedingstof; piloʼn buis, ook Gron.

pinkbul, [jong stier], pinkbōl, eenjarige of anderhalfjarige stier die nog niet gesprongen heeft.

pinksterbloem, pinksterbloemen, bloeiende braam. “Wanneer de eerste Pinksterdag is aangebroken geeft de Koevorder jeugd nauwkeurig acht op de laatste koe welke ʼs morgens de poort verlaat. Deze wordt ʼs avonds in de weide opgewacht, met pinksterbloemen versierd en daarop de stad binnengeleid onder ʼt luide gezang van: Pinksterbroed Oranjezoet, Hoe zit je zoo diep in de veeren? Had je eerder opgestaan Dan had je geen nood gekregen.” Podagr. I p. 121.

pinksterbruid, [pinksterbloem], pinksterbroed, pinksterbloed , pinksterbruid, eigenlijk zooveel als: pinksterluiaard. Ook zegt men: pinksterbloed. Zie: pinksterbloemen, alsook Dr. Volksalm. 1843, p. 195.

plaag, plaag, plage, vallende ziekte, epilepsie, ook Gron., Oostfr.

plaar, [plek], plaer, plek.

plaat, plaot, zie: plaotspelden.

plaats, plaatse, plaos, plaotse, onzijdig, boerenbehuizing met land, Gron. ploats, ploatse = boerderij, huis met de daarbij behoorende landerijen; ook alleen voor het gebouw, maar toch altijd: woar stait dei ploats? Dr. Landr. (1712) III, 88: niet tegenstaande hij de Plaatse bij gelde gehuirt hadde.

plaats, plaos, plaats; in plaos van = in plaats van. Ook: plaotse.

plaatspeld, [hoofdversiersel], plaotspelden, soort van lange gouden of zilveren spelden met grooten knop, aan weerszijden van het hoofd gedragen, en behoorende bij de plaot, eene soort van diadeem, vlak onder het haar op het voorhoofd gedragen. Vóór een 50 tal jaren werden zulke gouden plaoten alleen door vrouwelijke personen uit den aanzienlijken boerenstand gedragen; toen dit meer algemeen werd schaften deze zich zoogenaamde juwijlen plaoten, d.i. zulk een zilveren voorwerp met edele steenen ingezet, aan. De plaotspelden voltooiden den opschik.

pladijzen, [grote plannen hebben], plandiezen, groote plannen in ʼt hoofd hebben. Vergel. plandekseln. Ook = de beest spelen. Gron. bandiezen = razen, tieren, vloeken. Bij Kil.: baanen = vloecken ende schelden. Zw. banna = iemand schelden; Deensch bande = vloeken, zweren; Noordfr. bannje = vloeken.

plaggen, [de zoden afsteken], plaggen, plakgen, zie: afplaggen.

plaggenmuur, [muur van afgestoken zoden], plaggenmuur, muur, in plaats van uit steenen, van plaggen opgezet.

plandekselen, [luchtkastelen bouwen], plandekseln, plandiksen, luchtkasteelen bouwen. Vergelijk: plandiezen.

planketting, planketting, houten schutting.Dr.Landr. (1712) IV, 8: Ieder zal zijn Putten moeten bevreden met Muren, Tuinen, Planketten of andersints. Gron. planketten (geschreven planketting) = houten schutting tot afsluiting van een erf, pleintje of tuintje. Ook Neders. Holst. Westf.

plas, plas, dras, Friesch plis.

plas, [krentenbrood], plasse, langwerpig krentebrood, tarwebrood met krenten. Gron. plas, plasse; soort van bolletjes die voor bijzondere gelegenheden gebakken worden. Geld. pleskes = zeer kleine, ronde krentebroodjes; Oostfr. plasske = rond, plat wittebrood voor kinderen op Kerstdagen.

platte, [waterplas], platte, waterplas in het land.

pleitkoper, [koper van een proces], pleitkooper, kooper van een proces.

plenter, [knuppel; lomperd], plenter, 1. knuppel, ook Gron.; Oostfr. = stuk hout. 2. schimpw. voor: een lomp mensch, een lomperd.

plet, [kale schedel], plette, (bijna veroud.) = kale schedel. Eigenlijk zooveel als: de platte oppervlakte van het hoofd.

plewweren, [kieskauwen], plewwern, pliwwern, kieskauwen, van menschen; van paarden, als ze geen grooten trek in ʼt voeder hebbende, ʼt in de krib heen en weer stooten.

ploegen, plugen, onv. verl. tijd van: plaogen, Gron. plougen.

plomp, plomp, interj., uitroep van verwondering: daʼs jà plomp! Ook als versterkend bijw.: plomp groot, enz. Ook Gron. dat er ook nog bvnw. van heeft.

ploot, bleut, bloot, schapenhuid. Gron. bleuten = de schapenhuid van de wol ontdoen. v. Dale: blooten = vellen scheren, ontharen. Overijs. bleute = tot looien bestemde dierenhuid.

pluim, [staart], pluum, staart. (= pluim, ook Gron.); pluum en lepels, jagersterm voor: staart en ooren, bv. van den vos.

pluisteren, [waaien], bluustern, winderig, als de wind zich verheft, Gron. (Laurm. p. 53): het begint te pluistern, het geft veul pluister, enz.

pluisterig, [winderig], bluusterg, bluisterg, pluustig, pluusterg, windig, onstuimig van ’t weder en ook van menschen. Ook = opgezet, opgeblazen, opdrachtig, inzonderheid van zieken = blasterg; zie ald. Gron. blaisterg, bluisterg, wanneer de wind bij korte tusschenpoozen sterk aanwakkert. Zie: blasterg.

plukweit, [boekweit die geplukt moet worden], plukweit, boekweit die te kort van stam is om gemaaid te worden en die daarom geplukt wordt.

plunden, plunnen, lompen, vodden, oude waardelooze plunje; ook Gron. Oostfr. Holst. – Noordfr. plünnen = lompen.

pluren, [uitpluizen], pluren, pluizen, uitpluizen.

pochel, [lichaam], pōkkel, voor: lichaam. Gron. pōkkel, ruwe uitdrukking voor rug, en ook voor: de romp van ʼt lichaam, zoo in als uitwendig, in Langewold pukkel = lichaam. ZHoll. pokkel = rug, Oostfr. Neders. Noordfr. pukkel = rug; Holst. Westf. pukkel = rug, meestal van eene bult, HD. Puckel, Buckel = bochel.

poeder, pooier, poeder, voorgeschreven door een geneesheer.

poehaan, [opschepper], poehaon, windmaker, pochhans, zwetser, Oostfr. puhân, Gron. poehaimoaker, van poehai, poehé, pochai = ophef met, gezwets over iets, windmakerij, snoeverij, gepoch. Weil. v.Dale: boha, boeha, in: boha maken = razen, tieren. De laatste zegt: ʼt Is eene verbastering van het Maleische bohea, dat kaaiman beteekent. In de volkstaal hoort men ook: boeha, boehaai, enz. Door het geroep van: bohaya! waarschuwen de Javanen hen, die voornemens zijn zich te baden op de modderbank van Batavia, waar niet zelden kaaimans gevonden worden. – Het woord komt bij de Ouden, o.a. bij Vondel voor; het Oostfr. puhä̂ is interj. en subst. = alarm; Neders. behei, behoi = over kleinigheden veel alarm maken; Holst. baha = ophef.

poep, poepe, Westfalinger. Gron. poep, poepe = Munsterlandsche grasmaaier. Volgens Weil. van ʼt HD. Bube.

poepin, [vrouw uit Westfalinger], poepinne, Westfalinger vrouw.

poepmes, [snijwerktuig ], poepmes, knipmes, knijf, van poep (zie ald.) gekocht.

poerem, poerum, lawaai, rumoer, leven, beweging; dat die jeuden daor zooʼn poerum van maokt hadden. Gron. poerōm, jeudenpoerōm, omdat zulk eene drukte of opschik alleen van joden wordt gezegd. Van: purimfeest.

poesten, poesten, blazen; “asʼt onweer oet hef poest”; poesten asʼn gaans. Sprw. poesten en hollen ʼt meel in de zak (zie: maal.) Gron. poesten, puusten = blazen, met den mond lucht uitstooten, ook Friesch. Overijs. Geld.; Kil. poesten, puesten, puysten, Noordfr. püste = blazen, snuiven; Oostfr. Neders. Holst. Westf. puusten, Deensch puuste, Zw. püsta, HD. pusten.

poets, pōtse, grap, aardige grap. Zooveel als: poets, maar niet met die ongunstige beteekenis.

poezelgrauw, [afzichtelijk], poezelgrouw, afzichtelijk.

poezengroes, [scheldwoord], poezegroes, poezegrouwel, schimpw. voor: onzindelijk mensch. Vergel. het Gron. groetjepoes, groetjepoetje, groetert = meid of vrouw, die het werk morsig behandelt, die niet zindelijk is, Oostfr. puutje. Lat. putor = stank, vuilnis; puter = smerig.

pogge, [gebrek aan groeikracht], pogge, toestand van gebrek aan groeikracht; daor is de pogge in = dat wil niet groeien, daar is bederf in. Gron. pōch, pōg, pōgge = kwijning, kwijnend zonder aan eenige ziekte te lijden; in de pōch zitten; van menschen, dieren en planten, die niet kunnen groeien, die in kwijnenden toestand verkeeren. Vergel. ʼt Oostfr. puche, pûche = zweer, bloedvin, en ʼt Gron. peukel = puistje, alsook: pokken.

pompslag, [de laatste slag bij het dorsen], pompslag, term bij ʼt dorschen, de laatste slag wanneer eene legge afgedorscht of het dagwerk gedaan is. Men laat dan niet ieder op zijne beurt en in de maat den vlegel vallen maar allen heffen dan tegelijk hun werktuig op slaan daarmee ook tegelijk tegen den grond.

pondsbuil, [een halve kilo tabak], pondspuil, een pond tabak, enz. = een half kilogr. Eigenlijk het papieren zakje waarin de tabak bij dat gewicht wordt verkocht; ook Gron.

pong, [zak, buidel], pōnge, pōng, pung, punge, pongel, gedeeltelijk gevulde zak; ʼn pong maal = een zak met meel. Ook = de inhoud zelf, bv.: de muller hef de pong nog niet kört maolen; ʼn fikse pōng = eene fikse dracht. Ook: zak, buidel. Gron. pōng =beurs, geldzakje, met name een linnen of katoenen zakje waarin men zijn zakgeld heeft. Ook = kleine zak, bv. met meel, enz., en ook die zak met den inhoud er van; Friesch ponge, punge, (Gijsb. Japix) pongh = buidel, geldbuidel; Geld. peng = zak; Noordfr. pung, Oostfr. pung, pungel, Neders. pung, punge, pungel, een buidel, zakje, Bremen, Osnabr. punge = een kleine zak met graan; AS. Deensch Zw. bung, pung Midd.-Lat. punga, puncha, pochia, OHD. phunc, Goth. puggs, pugg = geldbuidel. Hiervan het Fransche poche, in het Eng. pocket. Kil. ponghe, waeterponghe =

poos, poosien, korte tijd. (v. Dale: poos = tusschentijd, rusttijd, wijl, pauze; poosje = kleine poos.)

por, pōr, knobbel, gezwel, noest, uitwas.

porselein, passelein, porselein. Gron. pastelain, pazlain = porselein, en: postelein, Oostfr. pastelein, Westf. passelain, Holst. paszlein.

positieven, posttieven, voor: positieve = normale toestand der zinnen.

possem, [soort plant], possem, elders: gagel, post, Brabantsche myrte, Drentsche thee, = Myrica gale. v. Hall. Neerl. Plantensch. p. 210.

possie, [veel], possie, veel; “ei hebt al ʼn possie timmern bij oes daon”. Gron. porsie, possie = veel, menigte, massa, Oostfr. porsje, posje. Gron. Overijs. possie = portie, aandeel, deel.

potbraam, [braambes], potbrummels, zie: brummels.

potschuren, [het schuren van een pot], potschoeren, zelfstandig naamwoord, het schuren van den pot, Gron. potschuren.

potstulp, [potdeksel], potstulpe, potdeksel van hout, steen of ijzer. In Gron. (Old.) potstulp = steenen deksel op een ijzeren pot.

pour le grap, [uit de grap], poelegrap, in: uut de poelegrap = uit de grap; Gron. poelegrap, poerlegrap, uit het Fransche pour le, en ons: grap.

prak, prakke, knorrepot, zoo manl. als vrouwl.

prakkesatie, prakkesaosies, overdenkingen om iets te vinden, Gron. prakkezoatsies.

prakkeseren, prakkeseeren, nadenken, zien te vinden door nadenken. Gron. prakkezijern; ook = denken, nadenken, hoofdbreken hebben. Westf. prackesêren. (v. Dale: prakkezeeren = uitdenken, bedenken, vinden.)

praksel, [mengsel], praksel, mengsel; Gron. praksel, proeksel, voor: mengelmoes, rommel van eene menigte dingen, alles dooreen; ook wat door elkander gestampt of gedrukt is; ook Oostfr.

pral, [teelbal], prallen, testiculie, ook Gron.

praten, proten, praten; ook Gron. (Old. WW.); proot ender nog wat to = blijf nog wat praten.

preekstoel vallen, [een huwelijk aankondigen], preekstoel-vallen, Huwelijksaankondigingen worden nog over ʼt algemeen in de kerken door de predikanten, na geëindigde godsdienstoefening, bekend gemaakt, en als dit heeft plaats gehad zegt men: er is ʼn paar van de preekstoel evallen. In Groningen wordt wel gehoord: onze doomnie is van de preekstoel ofvallen, zooveel als: is naar eene andere gemeente beroepen. Aldus omdat hij het zelf van den kansel heeft bekend gemaakt, ofkundigd.

prikken, [voor de gek houden], prikken, voor den gek houden. Zooveel als: voor Aprilgek houden.

principaal, prinspaol, prinspaolste, voornamelijk, vooral, ook Gron. (v. Dale): principaal = voornaam, hoofdzakelijk.) prinspaolste = voornaamste; de prinspaolsten in de gemeente, zooveel als: de notabelste ingezetenen der gemeente. (v.Dale: principaal = opperste, hoofdpersoon)

procuratie, prokkeaosie, vergunning. Eigenlijk: procuratie = volmacht.

procureur, prokkereur, procureur.

proesten, proesten, niezen; ook Gron. – Oostfr. Westf. prûsten, Keulen pruisten, Kil. pruysten.

proeven, epreufd, geproefd; zie: e 2.

professor, perfester, professor, ook Gron.

pronk en staat, [opschik], pronk en staot, opschik, in ongunstige beteekenis, ook Gron.

pronkboon, [boonsoort], pronkersboonen, de groote witte tuinboon, die hier veelal de snijboon vervangt, Gron. pronkers, pronkerboonen. (v. Dale; pronker = moppeboon.) Oostfr. prunkebone, prunker.

pronselen, [zaniken], pranseln, dwingen van kinderen, zaniken; Gron. dransen, en: drammen. Men zegt: er tegen prunseln.

pruim, proempien, pruim, een weinigje tabak om te kauwen; Gron. proemke, Oostfr. prü̂̂mke, prü̂̂mtje.

pruun, [houten pin], pruun, houten pin; worstpruun = worstpin. Oostfr. prînen, prü̂̂nen = steken, hechten; naaien, flikken; enz. Nederd. prienen, prünen = slecht naaien; MNederd. prunen, prünen, AS. prênan, Oud Eng. preonen; ONoorsch. IJsl. priôna = binden, vlechten, steken, naaien, enz.

puil, puil, papieren zakje, Gron.(Ommel.) puil, (Langw.) puiel, (Stad-Gron.) paile = papieren of linnen zakje. Samengetr. uit: buidel. Kil. puyl, buydel = zakje; Friesch peultsje = bundeltje in een zak of doek; HD. Beutel, OHD. putil, biutil, Boh. Poolsch. pytel, Lat. vidulus. Vergel. Luc. 22: 35.

puist, [kleine brug], poeste, kleine brug om paarden, koeien, enz. over een sloot te leiden of te drijven.

puist, poeste, puist, buil.

puit, [geldbeurs], pute, putien , geldbeurs, Gron. puut, puil; Friesch puide= zak; puidje = zakje; meelpuide = meelzakje. NBrab. puutje = zakje; Oostfr. pü̂̂t = kleine zak, buidel.puetien = geldbeursje, Gron. puutje, Stad-Gron. putien.

pulpitum, puntrum, lessenaar. Gron. punter; puntrōm, pultrōm, eene soort van ouderwetsch klein kabinetje, in annonces: pulpitrum, ʼt Lat. pulpitum, HD. Deensch pulte, pulpet, punt, Holst. pult; Oostfr. pult = schrijflessenaar.

punch, spōnze, punch, Gron. pons; van onkundigen hoort men ook: spons.

punten, punten, puntern, met een lang, puntig ijzer den bodem onderzoeken om keisteenen op te sporen; stien punten. (Gron. puntjen, waar het bv. de bonkezuikers deden, en dat ook op kerkhoven plaats heeft om te onderzoeken of er ook kisten in den grond aanwezig zijn). Het voorwerp, waarmede men zulks doet, noemt men puntiezer, ook: stienprikker.

punter, punter, schuit van licht maaksel, vooral te Hoogeveen zeer in gebruik. Daarmede spelevaren heet puntern.

puntijzer, [gereedschap], puntiezer, zie: punten.

putbaas, putbaos, het hoofd van elke ploeg werklieden, in Gron. van een ploeg polderwerkers. Oostfr. püttbâs = aannemer aan het hoofd eener schare van arbeiders.

puttendeur, [deur die naar de put leidt], puttendeur, deur in de schuur die naar de put leidt.

raad, rao, voor: rade, in: te rao gaon = te rade gaan.

raai, raai, scheidingsgreppel in de venen. Van: rooien = in een regel schikken.

raam, [ruk], raom, in: met (of: in) ’n raom = met één heftige beweging, bv. een sprong, een ruk, ook Gron.: “in ’n roam hadd’ie de beesties unner d’ aarm grepen.”

raap, raap, raapolie; “En dan hef Spiekerboorʼn euliemeulen mit kooken vur raap en lien.”

raap, reuven, herfstknollen, rapen, Overijs. ruiven, Oostfr. röfe, röve, Neders. Holst. röve, HD. Rübe, Eng. rape = raap. Stad-Gron. Hollandse ruiven = knollen die hier des voorjaars uit het Zuiden aangevoerd worden.

raar, raar doen, wonderlijk, vreemd handelen als van iemand die niet wel bij zijn verstand is; zee dee in de leste tied zoo raar.

raar, raor, als versterkend bijw. bv.: raor mooi, enz.

rachachtig, [geneigd tot zonde], rachachtig, lasterziek; zie: rachen.

rachen, rachen, berachen, kwaadspreken, lasteren; Gron. Oldenb. = schelden; Oostfr. rachen = schelden, kwaadspreken, lasteren. Eng. to rage = woeden, razen, tieren; OHD. ruogan, AS. wraegan = aanklagen; ONoorsch raigja, HD., rächen = wreken, Rache = wraak. Vergel. het Goth. en Hebr. raka.

racher, [kwaadspreker], rachers, kwaadsprekers. Zie: rachen.

raden, roan, raon = raad geven, aanraden. eraone = geraden, aangeraden

radgebekt, [welbespraakt zijn], radbekt, rad van tong; ook Gron.

rag, [vogel], rag, boommusch. Vergel. het Zw. raggen = duivel, alsook het Gron. rag, schimpwoord voor een nijdig, vinnig persoontje.

raggelen, [roeren], raggeln, roeren, omroeren.

raisonnabel, reesnaobel, behoorlijk, onbekrompen; daor ze reesnaobel van leven kun. Gron. rezenoabel = fiksch, zoo als ’t behoort, billijk, redelijk, ’t Fransche raisonnable.

rakeldobbe, [haardkuil], rakeldobbe, ragekoele, haardkolk, aschkolk; Gron. roakeldobbe, Friesch heerddobbe, Overijs. rake, Oostfr. rakedobbe, rakeldobbe, Kil. raeckuyl, raeckdobbe. Neders. Holst. inraken, toraken = inrekenen, Gron. inroakeln, van het vuur. Zie: dobbe.

rams, [teellustig], ramsch, reesch, teellustig, van schapen; ramsch = naar den ram verlangende; reesch, van: rijgen, Gron. reien, Oostfr.rêen, rêjen, in den zin van steken, naaien.

rank, rang, range, rank, stengel eener plant. Te Emmen is het een gebruik om hem, die zijne aardappelen niet tegen middelste beestemaandag (te Koevorden), gerooid heeft, een range om arm of been te binden; deze moet, met dit versiersel voorzien, zich op de jaarmarkt de plagerijen zijner kameraden laten welgevallen.

ranken, rangen, afstroopen van de draden van peulen en tuinboonen; Gron. rangen, streepen, streupen, enz.

rap en ruit, [slecht volk], rap en roet, slecht volk. Gron. rap (ook: rak) en roet, ook Oostfr.

rappelderij, [rappelderij], rappelderij, [geen uitleg in bron]

ratelaar, ratelaar, ratels, scharl, Rhiniantus crista galli, ook Gron. (Westerw.), (elders: ratelen, reutelsen, rinkebellen, schartelen, gele schartelen, horde, gele horte, raat.) Aldus omdat het zaad in de zaaddoozen een ratelend geluid geeft. v. Hall Neerl. Plantensch. p. 163.

razend, raozend, buitengewoon, in de hoogste mate; ’t kereldien is raozend fien; raozend achteruutgaon, enz. Het Gron. heeft o.a. roazend gelukkig, enz.

rebellie, [opstand], rebulie, - alarm, twist, leven, ten gevolge van eenig verzet; Gron. rebulie = wanorde, verwarring, verzet, leven, Oostfr. rebulje. Het basterdw. rebellie = muiterij, opstand, gewelddadig verzet.

red, redde, red, welgevormd, gelijk.

reden, rêen, reeden, bereiden, toebereiden, alleen van kleedingstoffen gebruikelijk; Gron. rijden = linnen of wollen stoffen laten weven tot eigen gebruik, zooals vieschaft, enz., (Oostfr. rêden). Hiervan: ijgen red linnen, in Friesl. aangeraden linnen.

redenatie, redenaatsie, renaossie, redeneering, gesprek, beweringen, Gron. redenoatsie, rezenoatsie. Zaansch redenaatsie = redeneering met eenigszins minachtende beteekenis.

redeneren, reneeren, praten, keuvelen; Izak bleef maor staon te reneeren; jongen en oalden zatten met ’n kaander um ’t vuur te reneeren. Gron. redenijern, rezenijern. Staat voor: redeneeren.

rederijk, [welsprekend], redenriek, praatziek; Gron. = welbespraakt, rad van tong, altijd stof tot praten hebbende al is ’t ook dat zoo iemand veel omhaal van woorden gebruikt.

redzaam, redzam, in: eene redzamme boerinne = eene boerin die haar eigen linnen anreed heeft. (zie: anreeden, en: Meerten).

reep, reep, 1.hoepel. 2. touw

Reest, [toponiem], Rieste, Reest, riviertje op de grens tusschen Drente en Overijsel.

reeweg, [weg naar de begraafplaats], reeweg, de weg naar de begraafplaats, thans veelal doodenweg genoemd. Elk huis heeft zulk een weg die daartoe uitsluitend is aangelegd en ook alleen tot dat doel wordt gebruikt. Dr. Landr. (1712) IV, 5: Ree- en Kerkwegen. In het Landr. van Wedde en Westerwolde heeten deze wegen liekwegen, ter onderscheiding van kerkwegen – ree beteekent in het Nederd. een: doode. Kil. reeu, Oudfr. hres, Neders. rä, reef, reve; raaroof, reeroof = lijk- of grafroof. OHD. Rabe = lijk, en Rabestein de plaats waar de lijken der misdadigers werden heengeworpen.

regenschoer, [regenbui], regenschoer, (weinig gebruikelijk) = regenbui; zie: schoer.

rei, rei, spilziek, verkwistend, tegenovergestelde van zuinig. Ook in gunstige beteekenis = vrijgevig, mild, royaal, en = ongerept, ongewasschen. Gron. rei = niet zuinig, iets zwakker dan verkwistend. Maastr. rijf = mild; riefe, rieve = niet zuinig; Oostfr. rife = mild, verkwistend, rijkelijk; Nederd. rive, riiw, rîwe, Neders. rive = rijkelijk, overvloedig, en: goedgeefs, verkwistend; Holst. rieve = vrijgevig, mild, niet spaarzaam. MNederd. rive, MNederl. rijf = mild, overvloedig, AS. rîf, OEng. rîf, rîfe, rîve = veel, rijkelijk; Eng. rife: menigvuldig, rijkelijk, overvloedig, vervuld van, enz.; ONoorsch IJsl. rifa, Noorw. riv = veel, rijkelijk.

reis, [bijwoord van tijd], ris, reis, eens, Gron. rijs, ijs, Oostfr. reis.

reisbaar, [geschikt om te reizen], reisbaar, wat tot de behoeften van een reiziger behoort, iemand die zich uitgerust heeft voor eene reis; ’n reisbaar mensch = een reiziger, iemand die reist en dus ook kan reizen.

rek, rikke, hek; ook = leuning bij een vonder. Gron. rik = rek, linnenrek; ook in: hounderrik, en: vonderrik = de plank en het rek beide.

rekenen, reken, 1. (rekenen) in: moe’j’reken = moet gij weten, moet gij rekening mee houden; hij is te veul an de zunege kaant, moe’j’reken; hie is lang niet zoo mal as wij in d’reken hadden = – als wij dachten of meenden; ook Gron. moui reken, meestal stoplap. 2. rekenen, ook Gron., Hooft reeken, Oostfr. Nederd. reken, räken, HD. rechnen.

rekening, reken, rekening, nota, ook Gron.

rekening, rekening, voornemen; inne rekening hebben = van plan zijn. Zal een kind gedoopt worden en de kraamvrouw haar eersten uitgang doen, dan gaat de vader vooraf naar den predikant met de woorden: oeze Jantien (bv.) hadde inne rekening om mörgen oet de kraom te gaon, wat tevens het verzoek inhoudt om een dankgebed voor haar te doen in de kerk. Podagr. II, p. 98.

rementen, rementen, stoeien; Gron. = leven maken, op ruwe, luidruchtige manier stoeien; West-Vlaand. ramenten, Oostfr. rementen, ramenten, Westf. ramenten, Neders. Holst. ramenten = gedruisch, alarm, rumoer maken; Hessisch ramenten, romenten, rementieren. Wellicht verbast. van het OFransch dementer = zich woest, onzinnig aanstellen.

remp, [driftig, levendig; plotseling], raemp, remp, rempen, driftig; levendig; rempen ook = plotseling, schielijk, dadelijk. Friesch rimpen = haastig, onbesuisd, onbedacht, driftig; Oudfr. rimpen = haastig, overhaastend; Gron. rempel = schielijk, onverwacht, plotseling, alleen als bijw. (Bij Laurm. rempten, rimpen = schielijk.) Zie ook: taper, tiezîg.

repel, [wild], repel, wild. Zal, even als: rep, in rep en roer, en rap, van: reppen komen.

repelen, repen, vlas hekelen; ook Friesch; Oostfr. räpeln = het vlas door den repel halen; Gron. riepeln = het vlas over den vlashekel halen om de zaadknop er af te scheiden, Overijs. reppelen, Westf. rêpen, riepen.

repelen, repen, klauteren, klimmen. Gron. repen = alle spelen of bedrijven van kinderen waarbij de kleeren veel te lijden hebben; Neders. repen, repelen, reppen, Ditmars.: repeln = plukken, scheuren, rijten; Oostfr. räpeln = rukken, rijten; onrustig heen en weer schikken.

reppelijk, [opgeknapt], reppelîk, zindelijk, opgeknapt, knap.

reppen, [tillen; behandelen], reppen, 1. beuren, tillen. 2. behandelen

resoluut, risseluut, tegengestelde van besluiteloos, weifelend, Gron. rezeluut. (v. Dale: resoluut = vastberaden.)

resolveren, reselveeren, overleggen, besprekingen houden.

reut, reut, het droge werk der bijen.

reuteling, [voet van een kous], reutling, voet eener kous.

rib, [stuk grond], ribbe, onvergraven stuk gronds in lage venen.

rib, [koppel], ribbechein, ribbetje, dam in eene sloot. Ook: overgebleven reep of strook in het afgegraven veen. Vergel. rim.

ribben, [bewerking bij het vevaardigen van vlas], ribben, zie: striekeln.

ribberd, [geraamte], rippert, geraamte, rif. Vergel. het Gron. ribbert = zeer mager mensch of dier.

ribschier, ribbeschier, zegt men van paarden waarvan men de ribben niet kan zien, zonder dat zij evenwel vet zijn, Gron. ribschier.

richt, [kortste weg], richt, in d’richt = het naast, de kortste weg; ook Gron. Oostfr. Neders. Westf. – OHD. rihte = in rechte richting.

richten, [recht overeind brengen], richten, het oprichten der hoofdstijlen van een gebouw, waartoe de geheele boer te hulp wordt geroepen. Te Nieuw-Schoonebeek wordt de predikant verzocht ook daar te verschijnen en ’s hemels zegen op het te verrichten werk af te smeeken. Soms kan er geen balk gelegd, geen gebinte gelascht, of dit moet door een toepasselijk gebed voorafgegaan worden. Dr. Mosaïk 2 St. p. 73 e.v. (1848). Gron. richten – de gebinten van huizen, schuren, molens, enz. oprichten en behoorlijk bevestigen. Na afloop wordt een meiboom op het midden van het dak geplaatst, waaraan eene flesch en eene houten ham worden gehangen. Vroeger vooral maakte men van dien dag een feestje, dat met een maaltijd besloten werd. In Westerw. draagt het feestje bij het richten van een huis den naam van richtelbijr. Oostfr. Neders. richten = een timmerwerk daar, waar het staan zal, in elkander zetten en oprichten.

richting, richtens, richtingen, ook Gron.

riefheid, [scheutigheid], riefheid, scheutigheid. Eigenl. = de zucht om te gerieven. Vergel. rei.

riege, [waterplas], riege, waterplas of meertje in de heide.

riegheide, riegheide, riegheeid, heide die van ’t laatst van Juli tot half September bloeit, struikheide, de gewone heide, Erica vulgaris. De dopheide begint in Juni te bloeien, “d’beest en d’kaalver gef hij ’n hoopien heui en dan riegheeid tot leefvulling.” Ook Gron. rieghaide. Zie v. Hall Neerl. Plantensch. p. 142.

riem, [twaalf en een half hok], riem, twaalf en een half hok. Zie: hok.

riep, [voetpad ], riep, riepje, voetpad van kleine steenen of klinkers ter zijde van de straat, ’t Fransche trottoir. Gron. riep, riepe, Zwolle ripe, Oostfr. ripe, rîp. Vergel. het Lat. ripa = rand, oever, Oostfr. ripe = rand, oeverrand, van daar de dorpsnamen Riepe, Reepsholt, enz. en in Gron. Zeerijp, zooveel als: zeeoever, zeerand, met het bijbegrip: waar menschen kunnen wonen en palende aan een onbewoonbaren bodem.

rieuwerig, [huiverig], riuwerig, kouwelijk, huiverig.

rij, riege, riegel, 1. rij, reeks. Kinderdeun: Lange, lange riege, Twintig in ’n stiege, Dartig in ’n rozenkrans, Veertig in ’n ommegang. Eveneens in Gron., maar: is ’n stiege, en: Dartig is ’n lange loop, Firtig is ’n golden knoop; in Overijs. ook: maar: Veertig is een juffersdans. Gron. Overijs. riege, rieg. Kil. rije rijghe; 1 Kon. 7:4, Exod. 28:17, Ezra 6:4 rijge = rij, reeks. Bild. riegen = rijen, van koren gezegd; Oostfr. Neders. Westf. rige = rij, ook voor: straat = eene rij huizen; Midd. Lat. ruga, en daarvan ’t Fransche rue. 2. regel, versregel

rijf, reeuw, tuig, goederen, gereedschap; Gron. rijve, rieuw, reeuw = werktuigen, gereedschap, Friesch reau, Oostfr. refe, rêfe, rêve.

rijf, rieve, houten hark, hooihark. Gron. rieve, rief, ook Overijs. ZHoll. Zeel. Oostfr. Noordfr. – Deensch rive = hark.

rijgen, reien, rijgen, Gron. reien, Oostfr. rêen, rêjen, Neders. rijen, Holst. reen, rîgen, rigeln, HD. reihen.

rijmelarij, [dichtwerk], geriemseltje, riemseltje, rijmpje, Gron. riemseltje; maar steeds in minachtenden zin.

rijmpje, [dichtwerk], riemegien, rijmpje, Gron. riemseltje.

rijsbezem, [werktuig om te vegen], riesbessem, bezem van ries = rijs, Gron. NBrab. riezen bessem.

rijslijf, [onnozel persoon], rijslijf, verkwistster, Gron. reislijf. Zie: slijf.

rijven, rieven, 1. harken, bijeenharken van hooi, enz., Oostfr. rifen, rîfen. 2. raspen, van kaas, ook Gron.; reven kees = geraspte kaas.

ril, ril, langwerpig vlak. Zie: wegbeun.

rim, rim, dam in ’t veen, bank die men bij ’t veengraven laat zitten om ’t water tegen te houden. Vergel. ’t Gron. rim = boord, regel, richel aan het beschot in ouderwetsche huizen. NHoll. rem = afsluiting, schutting; Oostfr. rimm = de balken in de lengte in eene schuur.

rimmenfransentied, [rimmenfransentied], rimmenfransentied, [geen uitleg in bron]

rode bleek, [soort bes], roode bleeken, elders o.a. hondsbeziën, boerenbeziën, vossenbessen = de roode boschbes, vacinium vitis idaea. v. Hall. Neerl. Plantensch. p. 141.

roebol, roobol, roebol, Hermoes Equisetum palustre, ook heringmoes, klein water-paardestaart of moeras-paardestaart, kwaden aard of kwadernaat, onneet, onnijt, lidruske, unjer. v. Hall Neerl. Plantensch. p. 273.

roede, [landmaat], roe, zie: mudde.

roef, roef, (in een) oogenblik! "hij was in ’n roef in d’hoek van d’hèrd bij hum." Gron. roef! ook: roef in de poetszak! = gauw, gezwind! (v. Dale: roef, tw.)

roek, roeke, raaf. Gron. rouk, ZLimb. rook, Corvus of Cornix frugilegus (koornlezende kraai); Friesch roek = rave of kraai; Kil. roeckvogel, cornix vurva, MNederl. rouc = kraai; Oostfr. rauke, rôke, Neders. rook, röke, MNederd. rôk, Wangeroog rouk, buntrouk, Noordfr. rôck = kraai, AS. hroc, ONoorsch hrôkr, Eng. rook, MHD ruoch. (v. Dale: roek = eene soort van raaf.)

roekeloos, rukeloos, onverwacht, plotseling.

roepen, rop, roept; hij rop = hij roept, Gron. hij ropt.

roer, [wakker, beweging], reur, in: reur worden = wakker worden, van menschen en dieren; “die j’makkelk reur kriegen kunt” = die gij gemakkelijk los kunt krijgen, eigenl. bevrijen. Maastr. reur = beweging, Noordfr. rör; MNederl. in rure maken = in opstand brengen; Oostfr. rör = beweging, opstand, oproer. In Groningen zegt men van een gezelschap dat na ’t gebruik van sterken drank, enz. druk en luid beginnen te praten: zij wor’n ruier.

roer, ruer, geroerd, beroerd, aangeroerd, en zoo = woelig, druk.

roeren, [lawaai maken], reuren, roeren, Gron. ruiern. Sprw. Kinder moeten reuren of treuren; kinderen moeten, als zij niet ziek zijn, leven maken.

roerigheid, [rumoer], reurîgheid, beweging, rumoer, leven; “hij heurde doe wal wat reuregheid maor geen proot.”

roerom, [maaltijd], reurom, Gron. ruirom, stip-in-’t gat, potjebuul, potjemeel, potjestreu, potjestru, stru, laiwievekost = eene gemakkelijk en spoedig te bereiden meelkost, Oostfr. leuwieveköst. Men strooit nl. droog meel bij kleine hoeveelheden in kokende melk (of water), roert het snel om tot het zóó gebonden wordt als men ’t verlangt. Wanneer het opgedaan is maakt men in ’t midden een kuiltje en doet daarin vet, siroop met vet, of melkstip, en waarin de aanzittenden ’t geen zij van den schotel nemen, doopen, stippen. Zie: stip-in-’t gat.

roes, roes, inne roes verkoopen = alles wat er is, niet stuk voor stuk of bij ’t gewicht, tal en maat. Gron. in de roeze, NBrab. bij den roes, Utrecht in de roes; Oostfr. ruse, rûse = de geheele rommel, eene massa; in de ruse kopen, HD. in Bausch und Bogen.

roes, roos, roze, koorts; de roze deur (of: in) de hoed hebben = koortsig zijn. In Gron.: roos = een koortsachtig gevoel; Overijs. Geld. elke koortsachtige aandoening van koorts, de zwaarste koorts zelve niet uitgezonderd.

roest, [wildzang], roest, soort van schimpwoord, maar niet in slechten zin: roest van ’n jonkien. In Gron. zegt men hiervoor rōst, inzonderheid tegen meisjes die niet gezeggelijk zijn. Zie: doerjak.

roesterig, [guur], roesterg, buiig, guur, van het weder; ook Gron. (Veenkol.): rousterg weer = windig en regenachtig.

roffel, [korte tijd], rōffeltien, korte tijd; drok roffeltien = korte, drukke tijd, Gron. rōffeltje.

roggedollies, [pap], roggendollies, pap van roggemeel, in water gekookt, in Gron. tot eene stijve pap gekookt en met melk gegeten; Oostfr. roggendoljes.

roggens, [roggens], roggens, [geen uitleg in bron]

rok, rok, 1. wrak, los, bv. van spaken in een wiel als zij uitgedroogd zijn en dus niet vast zitten. 2. bros

roken, rooken, in: wij rooken; zooveel als: wij hebben last van rook, ’t rookt bij ons.

rol, [liedje], rolle, liedje.

Rolder markt, [kermis te Rolde], Rollermaarkt, Rolder kermis.

rolput, [put voorzien van rol en touw], rolput, put met cilinder en touw om het water op te winden, ter onderscheiding van: pompput; ook Gron.

romprekken, [plagen], romprekken, gekscheren, plagen, sarren, stoeien; “dat wōl ze natuurlîk wal, want jong vrouwlue meugt gern bij zuk waark wezen, umdat ze daor nog is romprekken kunt.”

rompslomp, rompslomp, romslomp, ruw, onbeschaafd mensch; “met wat ’n rare romslomp van ’n wief.”

rondhok, [uitgedorste berging], rondhok, uitgedorscht schothok; zie ald.

rood, roo, roode. In Gron. alleen in de uitdrukking: roo botter veur de spoan.

rood, rood, voor: ongekleed, half naakt; rouw en rood loopen, alleen van vrouwen, ’t Gron. roeg en rau.

roodolmig, [rosachtige kleur], roodolmig, de donkergele rosachtige kleur van den grond der slooten en beken uit oerachtig leem bestaande. Gron. roodoorn (klemt. op doorn) = ōr = oerachtige bodem, en: roodolmig = oerachtig. Wellicht zooveel als: roode aarde; Kil.

rooien, roon, rooden, van aardappelen, enz.

rook, rook, zie: vuur.

roor, [aankondigen], roor, in: roor maken = bekend maken, aankondigen, verspreiden; ik mag ’t goo dat hij in stilte döt, neet roor maken = ik mag het goede dat hij in stilte doet, niet ruchtbaar maken.

roppen, roppen, scheuren, afscheuren, “’k laot ’t vleis van oe schermenkel roppen.” Gron. roppen = plukken, afscheuren, afrukken, Overijs. Geld. roppen = afplukken, uittrekken, op eene wilde en woeste wijze iets uit den grond trekken, vernielen, enz. Kil. roopen, ruppen, ZNederl. ropen, Oostfr. röpen, Neders. repen, röpen, Eng. to rop = wegrukken; HD. raufen, rupfen, OHD. raufjan, Goth. raupjan = plukken, trekken.

roskammer, [paardenhandelaar], roskammer, zooveel als: schacheraar in paarden, handelaar in oude paarden of die gebreken hebben, Gron. röskammer. (v. Dale: roskammer = paardenkooper.)

roten, reuten, roten, Gron. röten, van vlas.

rotterig, [ziekelijk; onverstanding; gemeen], rötterg, 1. ziekelijk, teringachtig in ’t algemeen; in een staat van bederf verkeerend. In Gron. zooveel als: in rottenden toestand, aan ’t rotten zijnde, (Oostfr. röttrig, rötterg); ook zegt men het van iemand die erg hoest en opgeeft. Friesch rottje, Oudfr. ruta, hrota = rochelen. 2. onverstandig, dom; ook = gemeen.

rouw, rouw, spijt, leedwezen, berouw; in ’t rouw vallen = berouw krijgen, en = van voornemen of besluit veranderen.

rouwrijm, [rijp], rouriem, rijm, rijp aan de boomen.

rozenbloemen, [vreugdedans], rozebloemen, werkwoord als zelfstandig naamwoord gebruikt, een rondedans, zooveel als: een patertje langs de kant, het Gron. ho ho pierlalo!

rozig, rozig, koortsig. In Gron. rozig eten = spijs die eene koortsachtige aandoening kan verwekken. Zie: roos.

rozigheid, [koortsachtige toestand], rozigheid, koortsachtige toestand van het lichaam.

ruien, reuien, opzwellen, oploopen, uitslaan.

ruif, reep, 1. ruif, in den paardenstal, Gron. reep, reup, Westf. roͤpe. Overijs. reupe, Neders. repe, reep, HD. Raufe. 2. de strengen waaraan de paarden trekken.

ruig, roeg, ruw; roege berekîng = ruwe, globale berekening; ook Gron. Hamb.

ruigbekken, [vuile taal spreken], roegbekken, voelbekken, vuulbekken, vuile taal uitslaan; Gron. roegbekken, voelbekken.

ruil de buut, [ruilen], ruil de buut, doen = ruilen; zij doet ruil de buut = zij ruilen. Zie: buten.

ruilschap, [het uitwisselen], ruilschup, ruiling.

ruimen, rumen, in: slootrumen = slooten schoonmaken, zuiveren van onkruid, enz.

ruimsgelijk, [openbaar], roemsgeliek, veur ’t roemsgeliek weg, zooveel als: [zo in bron]

ruis, [teellustigheid], ruisch, zie: beersch.

ruit, roet, ruut, – onkruid. Gron. roet, ruut, ZHoll. ruut, ruit. Luc 11:42. ruyte = soort van kruid; Oostfr. rût, Kil. ruyten = uitplukken, uitroeien, vernielen. (v. Dale: ruit = uitgetrokken onkruid (gewest.)) Sprw. Zit ’n adder onder ’t roet = er schuilt een adder onder het gras, ook Gron. In de: Order op de schouwing der Waterlossingen in Drente (1803) art. 7 staat: Insgelijks zal al het Ruit met de wortel uitgehaald worden.

ruit, [(zegswijze) in de war lopen], roeten, Zegsw: in de roeten loopen = in de war loopen; Gron. hij let ’t in de roeten loopen.

ruizen, roeschen, stoeien; zie: roeschen

ruizen, roeschen, ’t geluid van een varken dat beers is. (Zie: beers). In Gron. zegt men dat moedervarkens van de roes of roeze worden gesneden = gecastreerd worden, en is: roeske, roeskepels, Neders. ruuske, ruuskenplatte een wild rondloopend, wild stoeiend meisje.

ruizig, [druk], roezîg, ruzîg, 1. Druk, woelig, bv. van eene huishouding met veel kinderen; ’t was anders ’n ruzîge huusholling. Gron. roezîg = drukte in de huishouding, bv. bij de schoonmaak; bij verhuizing of vertimmering. Gron. roezîg = woelig, druk, roerig, vooral van kinderen die veel leven maken; Overijs. = wild, woest, woelig, druk; ’n roezîge dag = een drukke dag. Voorheen roezen = ruischen. Hooft ruse, Gron. roezie, Oostfr. Neders. ruse, rusie = gedruisch, alarm. 2. Onstuimig, van het weder, buiig; Gron. roezig, roezeboezîg, NHoll. roezeboezig, Overijs. roezemoezig, Hannover rusemusig. Neders. rusebuse = groote wanorde, Oostfr. rusig = onrustig, stormachtig, onstuimig.

ruizig, roezîg, beers; zie ald.

runnen, [lopen, gaan], runnen, erönt, loopen, gaan; erönd = geloopen; ook = hard loopen, rennen, Gron. runnen; de kan runt op de tap = de koffiepot is bijna ledig; Greetien, dee op ’t leste rönde – die spoedig moest bevallen, Gron. dei op ’t leste lijp.

rups, roepe, rups, Gron. roep, roepe. Overijs. Geld. Kil. Oostfr. Neders. roepe, Friesch ruip, ruup, MNederl. rupe, HD. Raupe.

rus, russchen, russen, rusken, soort van bies, Juncus conglomeratus, die gebruikt wordt tot stoelmatten en lamppitten. Gron. rusken, Oostfr. rüsken, Neders. rusken, Holst. russchen, Eng. rusk, HD. Rusche, Noordfr. rusken, rosken; Kil. rusch, biense, juncus; rusch in het Friesch NHoll. ODuitsch = riet; hij beefde as ’n ruske = hij beefde als een blad, Gron. hij trilde as ’n ruske.

russenpit, [het merg van de bies], russchenpit, ruskepit, het merg der rusch of bies (zie: russchen). Men gebruikt het hier en daar in de lampen in stede van katoen. Gron. ruskepit, Westf. rüskepitten. Vroeger werd het in Westerw. en ook in Gron. daartoe gebruikt.

rusten, rusten, sterven, doch alleen het imperf.; hij’s rust = is gestorven. Ook aldus in Gron. nl. met bijvoeging van den tijd, en eene zachtere uitdrukking dan: sturven = gestorven. Bij Hooft: gerust = overleden.

ruw, rouw, 1. ruw, globaal, in: ten rousten berekend, Gron. ten roegsten. 2. ongekleed; zie: rood.

ruzie, ruzie, roezie, drukte, onaangename drukte, ook Gron. Hooft ruse, Oostfr. Neders. ruse, rusie = gedruisch, alarm.

s, s, wordt verzacht, ook aan ’t einde der lettergreep: az, azze = as (als)

salie, zelve, selve, salie, de echte Salie, Salvia officinalis, v. Hall. Neerl. Plantensch. p. 166. Gron. zelve, zelf, ook Overijs; Oostfr. Neders. Westf. selve, Kil. savie, salie, salgie, HD. salbei, salvei, OHD. salveiâ, salbeiâ.

samen, zames, te zamen, gezamenlijk; um zames voort te leiden om met elkander de boerderij te besturen en het land te bewerken.

sangen, sang, zang, paars, violetkleurig, Gron. sangen; Oostfr. sangen, Eng. sanguine = rood, bloedrood. Lat. sanguis = bloed, en daarvan: sanguineus = bloedrood, purperrood.

sap, [uitroep], sap, sap ho!, uitroep om veulens te verjagen; ook Overijs.

sapiepen, [vrolijk gastereren], sapiepen, vroolijk gastreeren.

sappig, sap, sappig.

sapsiepenhout, [soort boom], sapsiepenhout, lijsterbessen, ook kraalboom of kralleboom, kwetsenbeienboom, kwalsters, Sordus aucuparia. v. Hall. Neerl. Plantensch. p. 76.

schaal, [hebzuchtig; snoepachtig], schaol, inhalig; ook = snoepachtig.

schaap, schaop, collectief: de schaop = de gezamenlijke schapen, de kudde van een dorp.

schaaphek, [omheining], schaophekken, draagbare hekken die op de afgemaaide korenvelden geplaatst en binnen welke de schapen gesloten worden, die er eene soort van mestvaalt van maken.

schaar, schaar, scheer, zeker aandeel in gemeenschappelijk land of bosch. De markte van het gehucht Hyken is in een zeker aantal scheren verdeeld. Het ww. scheren zooveel als: afweiden; afbijten. Zoo zegt men o.a. in Groningen: onder scheer hollen = kaal afweiden, kaal vreten; schaar, scheer dus eigenlijk = het recht van weide voor zeker aantal vee in de gemeene weide. Bij Laurman: meenschar, mienschar, van: meen, voor: algemeen, en: schar = weide, Friesch schar, scher, schier; meenschar = eene openbare weide tot algemeen gebruik der inwoners van een dorp of vlek behoorende, elders de markt of markte genoemd. Het kenmerkend onderscheid tusschen markte en mijnscheer is zoowel gelegen in de bezitting als in den bezitter; het eerste is heideveld met eenige eigenaars, het laatste weideland, zij het dan ook lage, slechte bodem, met het geheele dorp als eigenaar. Oudfr. meenscheer, Friesch meenscher = algemeene weide; schar bij de Friezen van ouds = weide, van scheren = afscheren; Eng. share = deel, aandeel, Neders. scheren, AS. scriran = verdeelen, afscheuren, HD. bescheren, (waarvan ’t Nederl. beschoren) = toedeelen.

schaarde, schaord, schaarte, schaore, scherfje van aardewerk dat er uitgebroken wordt. Bij v. Dale: schaard = kerf of breuk in het scherp van een of ander snijtuig, welke bepaling hier van toepassing is op aardewerk.

schaarvogel, [klaploper], scheervogel, tafelschuimer, kleplooper. Vergel. schaar.

schacht, [deel], schacht, deel, aandeel.

schaduw, schadde, schaduw, lommer, Gron. scharre, schadde, schar, schaar, schad, Friesch schad, Kil. schaede, Oostfr. schadde, scharre, Oldenb. scharr.

schaft, [poosje], schoft, schoffien, poos, wijle, korter of langer tijdsbestek. (v. Dale: schoft = een vierde gedeelte van een dag (onder werklieden).

schamel, schamel, schaamachtig; ook = bloode, eenkennig. Gron. schoamel = bloode, timide; NBrab. schamel = schaamachtig, MNederl. = zedig, ingetogen. Oostfr. = schuw, bloode, bescheiden.

schamper, [zeldzaam], schamper, zeldzaam; ook = schaarsch.

schapengrijs, [grijze kleur], schaopgries, eene soort van grijze kleur; schaopgrieze hozen = grijze kousen.

schapenruif, schaopenreep, een toestel waarin men des winters de schapen het langvoeder toedient.

schapenschot, [schapenhok], schaopschot, schaaphok.

schaper, [herder], scheper, scheuper, schöper, schaapherder, Gron. (WW) scheiper, Overijs. NBrab. scheper, Ned.Bet. schèper, Kil. schaeper, HD. Schäfer. “Met dominé en meester maakt hij ’t onmisbaar driemanschap uit aan wie in de kleine dorpswereld de eerste belangen van groot en klein zijn aanbevolen. Men ploegt hem zijn akker, zaait hem zijn koren, maait hem zijn oogst en stalt hem zijne schapen. Soms luidt de overeenkomst zóó, dat hij ’t dorp rondgaat om te maaltijden; voor ieder bepaald getal schapen die hij van elk onder opzicht heeft twee dagen.” Podagr. II, p. 90. Elders weer leest men: “Voor elke koppel van acht schapen heeft de scheper 70 cents ’s jaars en twee dagen achtereen vrijen kost voor zich en zijn hond. Dit geld ontvangt hij op Pinkstermaandag, na alvorens des morgens te 7 uren de groote klok te hebben geluid. Tot zijne inkomsten behoort ook het recht om drie nachten de hekken te zetten op het land dat hij bebouwt. Voorts geniet hij vrijdom van plaatselijke belasting voor één hond, en mag hem altijd los laten loopen, ofschoon andere honden vast liggen. Hij is vrij van alle boerenwerk en heeft op de gehuchten eene vrije woning en een zeker gedeelte land. Te Dwingeloo moet hij in huis en land voorzien.”

scharen, scharen, zich verzamelen. De koebeesten worden gezegd te scharen als zij tegen den avond zich in de weide verzamelen om naar stal te gaan.

scharen, [paren], scharen, paren, van dieren. In Gron. zegt men dit van visschen.

scharrel, [soort plant], scharl, zie: ratelaar.

scharwever, [insect], scharwever, (Odoorn) = oogenbieter; zie ald.

schat, [inhoudsmaat, landmaat], schat, schepel, Groninger maat; 4 schat = 3 schepel, 1 schat = 5 spint. Ook eene landmaat. Overijs. maat = 1 mud. Zie: mudde.

schatvat, [korenmaat], schatvat, houten korenmaat van een vierde oude mud, Gron. bak.

schaven, schaven, (Emmen) = sliepen; zie ald.

scheel, schel, scheef; ook = scheelziende. Gron. schel = scheel; scheef, niet recht, niet haaksch, zeer gewoon in de tautol schijf en schel, Oostfr. Neders. Westf. scheef un schell.

scheelachtig, [in verschil], scheelachtig, in verschil. Oudt. scheel = verschil, twist, Gron. verscheel. Dr. Landr. II, 46: – van de questie daar over (zij) scheelachtig zijn.

scheemsel, [schaduw], schiemsel, schaduw, Gron. schim, schimde, ZNederl. scheem.

scheen, [smal stuk hout], scheen, schenne, smalle dwarsplank van een hek. Ook: de latten in de opstaande zijstukken of ladders van een boerenwagen. En: de ijzeren spillen of bouten aan het einde der houten wagenassen om welke de wielen draaien. HD. Schiene, Neders. schene.

scheerweide, [stuk grasland voor een dier], scheerweide, weide voor ééne koe, inzonderheid op onderscheidene gronden.

schelbos, [aangelegd bos], schelbosschen, aangelegde bosschen of boschjes van schelholt; zie ald.

schelen, [ontbreken, mankeren], schaolen, ontbreken, mankeeren: “Gendagzaom! Schaolt oe ook ’n gaste? Dee schaolt oes krek.” Eigenlijk zooveel als: kan ’t u scheelen of er meer gasten komen?

schelhout, [hout geschikt om te schillen], schelholt, eiken houtgewas dat geschild wordt.

schenk, schinke, ham; Gron. Overijs. Geld. Oostfr. schink, schinke, Friesch lier, ZNederl. hespe; Neders. Oldenb. Holst. HD. schinken = ham, dij, bil. Nederd. schinkel = schenkel, dijbeen, dij. Noordfr. schonk, Eng. shank, Deensch skinke, AS. scenk = been, bonk. In Drente is het een gebruik om, vraagt een jongman de toestemming der ouders van zijn meisje, en wordt dan bij den maaltijd een schinke opgedragen, dan is dit een teeken van toestemming. Ingevalle weigering wordt een halfzwijnskop op tafel gezet.

schep, schep, zie: hocht.

scheppen, scheppen, Het scheppen van eene bij, zooveel als: verzamelen van een bijenzwerm in een korf, waartoe de bijker gewoonlijk een houten lepeltje of ook alleen een stokje gebruikt. Ook aldus in Groningen. In het Landr. v. Dr. (1712) III, 108: Zoo een jonge Yme ofte Zwerm mogte geraken te vervliegen, zo komt ze dengeenen half toe dieze langst ende laatst vervolgt en vint en de andere helfte koomt den geenen toe, op wiens Hout ofte Grond dezelve Yme valt ende geschept wordt.

schepper en schrijver, [baas], schepper en schriever, baas, bestuurder, nl. als die zich aanmatigt; ook Gron.

schermutselen, schermezeeren, bewegingen maken, zich verweren, inspannen, schermutselen, er tegen worstelen om weer vrij te worden. Gron. schamzijern = handen heftig bewegen, in ’t ronde schermen.

schermutseling, schermosseling, (schermutseling) = worsteling, kleine kloppartij, Gron. schermosseln (znw.)

scheuf, [bui, rukwind], scheuven, vooral: dikke scheuven = zware buien, rukwinden.

scheuvel, scheuvel, schaats, ook Gron. Oostfr. schöfel, Neders. striedschoe, HD. Schlittschuh. Van: schuiven.

scheuveljagen, [schaatsen], scheuveljagen, (Emmen) = scheuvelloopen – schaatsenrijden, Gron. (Westerkw.) scheuveljoagen, overal elders: scheuvelloopen.

scheuvellopen, [schaatsen], scheuvelloopen, zie: scheuveljagen.

schielings, [spoedig], schielings, spoedig, schielijk.

schier, [schoon, ordelijk], schier, schoon, ordelijk, effen, knap, in orde, zuiver, net, gereed; hij komp er niet hêelndal schier of = niet zonder eenige straf; in ’t schier krijgen onder twistenden = zich verzoenen. Gron. schier = rein, zindelijk, net (van arme menschen), enz.; Overijs. schier = netjes, knapjes; Oostfr. schîr = glad, zuiver, schoon, ordelijk, niet in lompen of gescheurde kleeren; Neders. Holst. schier = klaar, helder, doorzichtig; Westf. schîr = zuiver, onvermengd; Ouds. AS. Oudfr. IJsl. scir, Oudn. Zw. skir, Deensch skär, skjär, Noordfr. sker, skier, Eng. sheer, OHD. skeri, Goth. skeirs = blinkend, rein, zuiver, helder.

schieren, schieren, in: de room schieren = de melk afroomen; de eieren schieren = onderzoeken of ze al of niet vuil zijn. Oudfr. skiria, skeria = reinigen. IJsl. skiria = afwasschen. Het Gron. heeft: wij zullen dat zaakje wel schieren, zooveel als: in orde, in ’t reine brengen.

schif, [afval van vlas], schif, scheven, eerste afval van vlas bij ’t braken, ook Gron. Oostfr. schif, schift Oudfr. schiff = kaf, uitschot, iets wat geen waarde heeft. Zou stammen van een ONoorsch skiva = scheiden, verdeelen, klooven, splitsen, enz., waarvan het Oudfr. skif (gescheiden, gedeeld), ons: schiften, schoft, enz.

schiften, schiffen, dikke en kleine aardappelen door middel van eene soort van zeef, sjouw genoemd, van elkander scheiden, die werkzaamheid heet sjouwen. Staat voor: schiften = scheiden.

schijn, [schriftelijk bewijs], schijn, schientien , schriftelijk bewijs, kwitantie. Oostfr. schîn, HD. Schein. schientien = bewijsje, kleinigheid; “roggenbrood met ’n schientien botter

schijnvat, schienvat, handlantaarn, ook Gron., Friesch skynfet. Oostfr. schînfat = lantaarn.

schijtwortel, [soort plant], schijtwortel, (bij Roswinkel) = Tormentil, ook elders: vijfvingerkruid, zevenblad, meerwortel, weewortel, Tormentilla erecta. Aldus omdat deze plant sterk samentrekkend is en tegen doorloop bij het vee aangewend wordt. v. Hall Neerl. Plantensch. p. 71.

schik, schik, – in: met schik = gevoegelijk, wat geene moeite oplevert, men kan ’n kaander daor niet met schik verbij mennen = de toestand van den weg deugt daar niet; ook Gron. en Oostfr.

schilder, schilder, gekleurde kinderprent; prent, plaat, schilderij in ’t algemeen. Gron. schilder = schoolprent, Friesl. Overijs. = eene prent, gekleurd of ongekleurd.

schillen, schellen, schillen, van den bast ontdoen.

schinnig, [schilferig], schìnnîg, schilferig op ’t hoofd. In Gron.: schin, schinne = eene zachte, lichte, vlokkige stof, die wel in eene dunne laag op het hoofd zit, maar er bij uiterst dunne schilfertjes door middel eener kam kan afgenomen worden. Wat men voorheen onder schin verstond, bij Kil. reeds als verouderd opgegeven, wordt in Gron. bast genoemd. Holst. schind = schelfachtige kleine blaadjes op het hoofd die jeukte veroorzaken. Oudt. schinde, schin = het vel, de huid. Geld. schinde = de bast van een boom, Eng. skin, IJsl. skin, Deensch skin.

schobber, schōbbert, scheldwoord voor: schavuit, schobbejak. Gron. schōbbert = deugniet, schobbejak, maar schertsend: darten schōbbert = dartel meisje; Oostfr. schubbert = guit, plaaggeest. (v. Dale: schobberd = schobbejak.)

schoer, schoer, bui, gewoonlijk in samenstellingen; donderschoer = grommelschoer = onweersbui; hagelschoer = hagelbui. Gron. dunderschoer = grōmmelschoel, Oostfr. grommelschûr. Kil. donderschore = bliksem. Eng. shower; rainshower, HD. Schauer = regenbui.

schoffel, schoefel, schōffel, spade, Gron. schōffel; Oostfr. Noordfr. schoffel = eene smalle spade, AS. scofl, Eng. shovel.

schoffelstuk, [kluit turf of heideschaal dat met een schoffel gestoken wordt], schōffelstuk, zie: stullen.

schoffelstukken, [koppel], schōffelstukken, zie: stul.

schoffelvol, [zoveel materiaal dat men met een spade uitsteekt], schoefelvol, zooveel zand bv. als men met eene spade uitsteekt.

schol, schol, scholde, ondiep; schol ploegen = onderbouwen. Ook Gron.

schol, [buitenste hout van een boom], schollen, schorren, schaalhout, de smalle dunne planken het naast aan de schors afgezaagd. Ook Gron. schollen, doch in bestekken en annonces achterdeelen.

scholbalgd, [dun], scholbalgd, plat van buik, dunlijvig, van vee gezegd. (balg, eigenlijk = buik, waarvan blaasbalg.) Zie: schol.

scholmaagd, [iemand die weinig eet], scholmaogd, zijn, zegt men van iemand die niet veel eet, die maar weinig eetlust heeft; ook = kieskeurig zijn in ’t eten. Zooveel als: schol van maag zijn, eene ondiepe maag hebben. Zie: schol.

schonen, [schoonmaken, schillen], schoonen, schoonmaken, ook voor: schillen; eerpelschoonen = aardappelen schillen; de sloot opschoonen = de sloot reinigen van riet, enz. Gron.: schoonen = koeschoonen = de jaarlijksche schoonmaak van eene woning; zoo: korenschoonen, zoadschoonen, enz.

schooien, schooien, bedelen; ook Gron. (v. Dale: schooien = bedelen; als schooier ronddolen.)

school, schoele, schoel, school; hij had lange schoele elegen = hij had lang naar school gegaan. (In een deel van ’t WKw. (Gron.) ook: schoele, vioele, enz.)

schoolklant, [schoolvriend], schoolklant, zie: klant.

schoolmeester, schoelmeister, onderwijzer, zoo meerv. als enkelv. HD. vorm.

schoon, [fiks], schoon, voor: fiksch; hie duurt dij ’t wat schoon zeggen = hij durft u ongewasschen de waarheid zeggen. In Gron. ook als bijw. voor: zeer, en: erg; schoon boas, schoon verlegen wezen, schoon wat kennen leeren; ook = geheel: schoon of, schoon oet, enz.

schoon, schoonder, schoone, voor: schoon, vet; een schoonder kiend, een schoonder beest = een vet slachtelbeest; dat heb ie schoonder bedocht; hij was ’n schoonder slag van ’n jonkkerel. Ook Gron. maar meestal beperkt tot: schoonder kind, jong, enz. van zuigelingen gezegd en: schoon, flink, goed gebouwd; ZHoll. schoonder jongen = flinke, gezonde jongen. schoone = schoon, voor: zonder bepraat te worden; “men komt van ’t kaoken (op eene groeve) zelden schoone of”: volledig zou het zijn: met de schoone huid af.

schoorhakken, [dralen], schoorhakken, werkwoord, dralen, schoorvoetend tot iets overgaan.

schoorsteen, schörstien, schoorsteen, Gron. schöstijn, Oostfr. Westfr. schöstein.

schoorsteenboezem, [schoorsteenmantel], schörstienbossem, schoorsteenmantel.

schoot, schoot, schoet, voorschoot, boezelaar, Gron. schoet, schoede. Oostfr. Jeverl. schude, HD. Schurz, Schürze. Volgens ten Doornkaat door klankverschuiving van het Grieksche skûtos = huid, vel, inzonderheid de afgetrokken en reeds bereide huid, en dat het aannemelijk is dat het evenals schört, Nederl. schort (boezelaar) ook de beteekenis van: huid, vel, leder, gehad heeft. Voorts te vergelijken met het Goth. skauda, in: skauda-raip = schoenriemen of eigenlijk sandalenriemen, dat oorspronkelijk een vel, een leeren voorwerp beteekende.

schootvork, [gereedschap], schootvörk, vork om de leg op te schudden.

schop, [schop], schoep, schoop, houten schop tot het verschieten van koren. Oudt. schoepe = schop, HD. Schüppe (veroud.), Gron. schup, schuppe.

schoren, schoren, tegenhouden?

schot, [overgebleven aren], schot, de aren die na ’t binden der garven en ’t zetten der garsten op den akker verstrooid blijven liggen.

schotel, schöttel, schussel, 1. etensbord. Gron. schuddel, Stad-Gron. schötel = schotel, en ook = etensbord. Oostfr. schöttel, Neders. schottel, HD. Schüssel, AS. scuttel, scutel, Nederd. schöttel, MNederd. schotel, schottel, OHD. scuzila, szuzzila, MHD. schuzel, schüzzel. Van het Lat. scutella, scutula = schotel of kom. 2. schussel = lang opgeschoten mensch, lummel, slungel. Sprw. Hij is van de schussel vallen = hij is niet wel bij zijn verstand.

schoteldoek, schöldoek, schötteldoek, schoteldoek, contr. van schötteldoek.

schotelketel, [ketel om water in te koken], schöttelketel, groote cilindervormige ketel om waschwater te koken, letterlijk: schotelketel, omdat die ketel het water levert om er schotels en borden mee te reinigen; Gron. schuddelketel.

schotelmaal, schöttelmaol, In den Zuidoosthoek van Drente (omstreeks 1820) was het een gebruik, dat een paar jonggetrouwden als zij geheel onbemiddeld waren, een schöttelmaol gaven. De kennissen werden goed onthaald, maar ieder bracht dan wat hij missen kon, bij, om hen van huisraad te voorzien. De eene zorgde voor potten en pannen, een ander voor theegoed, een derde voor etensborden (schöttels.) Dr. Volksalm. 1884 p. 201. Zie: schöttel.

schoten, [opladen, opzolderen; toereiken], schoten, schaoten , 1. ’t koren opladen; opzolderen. 2. toereiken, met de vork. Gron. opvörken: ik zal schaoten en ie lâan = ik zal u (het hooi) toereiken en gij kunt vlijen (laden).

schothok, [berging], schothok, schoof uit schot (zie ald.) samengedraaid.

schout, schōlte, schultes, schout = burgemeester, thans veroud. Dr. Landr. (1712) II, 33, 34, 35 Schults; – 48: dat de Schultsen (daarvan ieder Carspel eenen behoort te hebben.) In 1818 had men nog scholtes; van Royen was toen o.a. Scholtes van Diever, Homan van Rolde, Boelken van Odoorn. Voorheen in Gron. Overijs. Geld. schōlte = plattelandsburgemeester. Te Groningen was nog vóór weinige jaren schōltendijnder = politiedienaar, nu agent, in gebruik. Van het oude: schelden, AS. scyldan = beschuldigen, en = streng bestraffen, berispen. Neders. schulte, HD. Schulz. In den Teuthon. scholtriss = rechter; Oostfr. bauschulte = bestuurder eener boerderij in Reiderland. Geld. scholte = zekere rang in den boerenstand.

schoutin, [weduwe van de burgemeester], schōltinne, weduwe van den burgemeester. Zie: schōlte.

schouwheer, [inspecteur], schouwheer, persoon, lid eener directie, die wegen, enz. schouwt. Zie: pand, en heer.

schra, [mager, arm], schra, schrao, schraal, mager, dun, arm; “schra van bôom en schra van geld.” = schrale bodem, arm aan geld. Gron. schroa bie = nauwelijks, niet geheel, op weinig na (bij Auwen: schra = schraal); Friesch schra = onvolkomen in ’t algemeen, schaarsch, nauwelijks, Oostfr. schrâ = zuinig, nauwelijks, ellendig, slecht, daarvan: schrâmöd = armoede; Neders. schrat, schrade, schraag = schraal; Eng. to shrug = inkrimpen, samentrekken.

schraaltjes, [zeldzaam], schraolties, voor: zeldzaam; iets schraolties vinnen = zeldzaam aantreffen.

schraat, [schuin], schraot, schuinsch. Gron. schroat, schroode = schuin, overhoeks; Oostfr. schrût, Neders. Holst. schraad = schuin; schraden = afgesneden. Oostfr. aferschrâd, Gron. overschroat, HD. überschräg = schräg über.

schram, schram, klein maar kregel mensch (of kind), die brutaal, overmoedig is.

schramachtig, [valsaardig], schramachtig, valschaardig.

schrander, [bits, schraal], schrander, scherp, bits, schraal; ’n schrandere drank = een scherpe, wrange drank; ’n schrander wief = eene bitsche vrouw; ’n schrander jaor = een schraal jaar. Picardt Antiquit: ’t Jaer 1630 en 31 zijn seer schrandere en onvruchtbaere jaeren geweest; p. 251. Gron.: schrander in de hals wezen = een stekend, scherp gevoel in de keel hebben, gepaard met schorheid, tegenovergestelde van: eene heldere, gladde keel of stem hebben. Overijs. schrander = schraal. Oostfr. schran = scherp, snijdend, stekend, bijtend.

schrank, schrank, schrang, 1. schraag, steunsel; op de schrangen komen = na eene ziekte op de been komen. Vergel. het Gron. op de proppen komen = in beteren geldelijken toestand komen. 2. omtuining, omheining; oet de schrang zijn, zegt men van land dat door eene slechte behandeling of uit gebrek aan mest slechte vruchten geeft. Vergel. ’t HD. einschränken; beschränken = beperken, begrenzen, insluiten.

schrankelen, [zigzagsgewijze eggen], schrankeln, bezaaid land over dwars en kruisgewijze eggen.

schreeuwekster, [soort vogel], schreeuwakster, markolf, bonte ekster. (Bij ten Kate: meerkolf of meerkoet = picaglandaria.)

schrijfbord, [kist voor schoolboeken ], schriefbröt, soort van kistje voor boeken, enz. van schoolkinderen; veelal is het schuifdeksel met een haan of molen beschilderd. Ook aldus in Groningen, waar na 1837 schrijf- en leesboeken, pennen en griffels door den onderwijzer werden geleverd, en de schriefbreden, schriefborden of breden overtollig werden en alzoo in onbruik raakten.

schrimpen, schrempen, schrimmen, 1. uitbraden; licht branden; opkrimpen, verschrompelen, bv. van leder. Gron. schrimpen = smelten, van vet; omschrimpen = nog eens smelten, omsmelten. Geld. schramen, schraamkes = stukjes uitgebraden spek of vet. Bij Huyghens: schrempen = branden, zengen, schroeien. 2. Ook = schrijnen, bij lichte brandwonden.

schroeten, schroeten, schimpen, schelden.

schrom, schrom, schor, heesch; schrom inne hals = schor in de keel. Vergel. schrander.

schroot, schroot, klamp, dwarsplank, bv. aan eene deur. In Gron. schroot = rup hout, zoo dik als breed.

schrosselen, schrosseln, rochelen.

schuddekoppen, schudkoppen, hoofdschudden. Gron. schudkoppen = hoofdschudden, en zooveel als: neen, zeggen; ook = eene waarschuwing, eene afkeuring te kennen gevende omtrent een voornemen of handeling. Oostfr. schüddekoppen, Neders. schuddekoppen, Holst. schuttkoppen, Friesch sködhöljen.

schuifkar, schoefkaor, handkar, kruiwagen, ook Gron.

schuilorig, schuuloorîg, schuuloren, wordt gezegd van een beest, (vooral van varkens) dat neerhangende ooren heeft. Oostfr. schûlôr, schulôr, Neders. schulloor, Hamb. slurorigh, Westf. schullöret, schullorig. Het tegenovergestelde van stagoorig. Zie: stagoor, vlodoorîg.

schuimen, schumen, (= schuimen) = naar een meisje, vrijster, omzien (bv. op de kermis), van iemand die zoo goed als geengageerd is. Gron. schaemen = getrouwde vrouwen, of ook: als getrouwd man meisjes, naloopen, als ook, van een rund gezegd, zooveel als: niet in de weide blijven, in vreemde weide weiden; ook Oostfr.; Neder-Bet. schumert = dief, en gemeene kerel, smeerlap.

schuins, skuunsch, (= schuinsch), in: skuunsch knaopien = zwierbol, doordraaier, iemand die het schuin aanlegt. Gron. schuuns of schuin heer, bij v. Dale schuinslooper, schuinsmarcheerder.

schuiven, scheuf, onv. verl. tijd van: schuven = schuiven; de boer scheuf ’s zundags ’s morgens ’t gad der umme too, d.i. werkte niet mee.

schuld, [schuldig], in schülde, schuldig; wat zin ’k nou in jo schülde? = wat ben ik u (voor dien dienst) schuldig? Gron. ’k bin nog in joen schulde = ik ben u nog iets schuldig, sta nog bij u in het krijt.

schuthok, schuttelhok, hok om de beesten, die onbeheerd in vreemd land of op den publieken weg loopen, op te sluiten, Gron. schutstal.

schutten, schutteln, vee opsluiten, tijdelijk bewaren in een schuttelhok; zie ald.

schuw, schie, schichtig, van paarden.

schuw, schui!, uitroep om de paarden rechts te doen gaan. Vergel. hot. Oostfr. sjû, skjû, interj. om vogels te verjagen; MHD. MD. schû, OHD. scû, interj. om bang, schuw te maken, en zoo te verdrijven.

seneblad, zenenblad, senebladen, senna-bladen, Gron. zenebloaren.

sibbe, sibbe, sippe, maagschap, familie, bloedverwant zijn: “En meuglîk oe vrij nao in sibbe” = vrij na in den bloede bestaande. Dr. Landr. (1712) I, 19: in halven of vollen sibtal; 21: onbesipt; II, 44: in zaken van sibbetal; III, 2: halve Sibbe; 20: rechte Sibtal; id. (1608) III, 33: sibbe (affinitas, verwantschap) gaet voer swette, enz.; id. (1712) III, 41: Het naaste Bloet ontvangt des Doden Goet, zonder onderscheit aan heele of halve Sibbe. Gron. sibbe, sib, sip = verwant zijn. Ommel. Landr. III, 62: Oude regel: Dat sibste Bloed, neemt des Dooden goed; III, 28: sibbe Vooght; Old. Landr. III, 89: sibber; II, 18,19: sibbesten; III, 88: vull ofte half sibbe; Oostfr. sibbe = bloedverwant; ful- of: hêl-sibbe = naaste bloedverwant; half-sibbe = bloedverwant in den tweeden graad; ook = bloedverwantschap. Oostfr. Landr. p. 273: de sibbeste = de naaste bloedverwanten. Sprw. sette geld för sibbe. Friesch sib = nabestaande, bloedverwant, Oudfr. sibba, sib; Neders. sibbe, HD. Sippe = bloedverwant; Oudfr. sibbe, HD. Sippschaft = bloedverwantschap. Kil. ghesibbe, sibbe (vet.) Germ. Sax. Sicamb. Fland = bloedverwantschap, bloedverwant. OHD. sibba, sipbëa, sippja, sippa = vrede, bondgenootschap, verwantschap; sippo, sibbo = bloedverwant, enz. Goth. sibja = vrede, vriendschap, verwantschap; ga-sibjen = vrede maken, verzoenen; Oudsaks. sibbja = bloedverwantschap; AS. sibb = vrede, verwantschap; sibbjan = vrede stichten; ONoorsch sifi = bloedverwant; sifjar = bloedverwantschap.

siep, siep, naam voor eene soort van herdershond.

sik, sik, geit. Gron. sik, sikke, voor: bok of geit, bij ’t aanroepen. ZHoll. sik = geit, HD. Ziege. Neders. zikkelke = een jonge bok.

sikkeneurig, sikkneurig, lijdend, sukkelen, klagend.

simpelig, simplîg, leelijk. Van simpel = eenvoudig, alleenlijk, bloot; simpel soldaat = gemeen soldaat, enz. van het Lat. simplex, van semel (eenmaal) en plico (vouwen).

sinds, sunt, sedert, sinds, ook Gron. – Oostfr. sint, sünt; NHoll. zint, Nederd. sint, MNederd. sint, sunt, sent, sind; Kil. sind, Noordfr. sent, sont, OHD. sint. ’t Zelfde woord als sîd (Oostfr.) of süt = ’t HD. seit = na verloop van; MHD. sï̂d, sît = sedert, later; ONoorsch sîdh, Goth. seithus = laat.

Sint-Jacob, Sint Jaopk, Sprw. Vroë aoren, ’n slecht Sint Jaopk = als ’t koren vroeg aren schiet is er een slechte oogst te wachten.

Sint-Jan, Sint Jan, Sprw. Sint Jan slaeit d’eersten maeier an = omstreeks Sint Jan ( ) begint het hooien.

Sint-Laurens, Sint Laurens, (10 Aug). Sprw. Wei knollen wil eten, Mut Sint Laurens niet vergeten = alsdan moet het knolzaad gezaaid worden.

Sint-Maarten, Sint Maarten, Deun: Sunte, Sunte Meerten, De Keuijen dragen steerten, De keuijen dragen horens, De karken abben torens.

sint-maartensbier, Sint Maartensbier, Toen de ganzenmaaltijden (nl. te Gieten) waren afgeschaft, is het Sint Maartensbier ingesteld. Alsdan, en dit gebruik duurde minstens tot 1844 voort, werd er, nadat het ontvangen der huur in de kerk was afgeloopen, in eene der dorpsherbergen aan het aldaar verzamelde volk, zonder eenige uitzondering, drie tonnen bier ten geschenke gegeven. Oudt. te bier gaan = ter feest gaan, feestvieren. Zie: bier.

sint-michielszomer, Sint Michielszomer, zie: boekweitenzomer.

Sint-Peter, Sint Peter, Sprw. Sint Peter mut de luibert zien nust bezitten, zooveel als: tegen half Februari moet de winter ophouden.

Sint-Peter, Sinte Peter den bal uitslaan, Sinte Peter den bal uitslaan = een gebruik te Gees (gem. Oosterhesselen) in ’t begin dezer eeuw om den 1 Aug. een feest te vieren, eenig in Drente. Tot dat einde verzamelden zich reeds vroegtijdig de ongehuwde jongelieden van de boerschap op eene afgesprokene plaats, van waar zij zich in feestelijken optocht begaven naar de woningen van hen, die sedert Sint Petri van het vorige jaar gehuwd waren en wel onder het zingen van den deun: Daar komen wij knechtjes en meisjes aan, Al om Sint Peter den bal uitslaan; Hadt gij in de gilde gebleven, Dan hoeft gij Sint Peter de bal niet te geven, Maar nu zijt gij uit de gilde gegaan, Nu moet gij Sint Peter de bal uit slaan. Zoodra de zingende schare aan de woning der jonggehuwden kwam, was de man gehouden om eenige ballen uit te slaan. Hij gebruikte daartoe eene wipplank steeds in de nabijheid van een waterplas, zorgende dat meest al de ballen daarin terecht kwamen. En nu volgde er een wedstrijd om de ballen te bemachtigen, dit maakte het toppunt der feestvreugde uit. Was het ballenslaan afgeloopen dan bood de jonge man aan een der paren den daartoe gebruikten stok aan om het volgende jaar dienst te doen. Werd hij door dit of een ander paar aangenomen, dan was dit een zeker teeken, dat het met die jongelui binnen één jaar tot een huwelijk zou komen. Indien een jonggehuwde man weigerde den bal uit te slaan, dan kreeg hij den scheldnaam van Harm Doest, doestkobbe of doezekodde. Podagr. I p. 181. Zie ook: doezekobbe.

sint-steffenen, sunsteffenen, steffen, als ww. = dat steffenfeest bijwonen. Zie: steffen.

Sinterklaas, Sunderklaas, Sint-Nikolaas, Gron. Sunderkloas, Sunderneikloas.

siroop, sierp, stroop; sierpen brukkien = boterham met stroop er op.

sirreltop, titteltop, tirreltop, titteltopt, tirrekop, tol. Gron. sirreltop; tirreltop (fig.) = vrouw of meisje, dat driftig van aard is; Oostfr. sirreltop, tirreltop.

sisser, sissert, in de uitdrukking: ’t was alles met ’n sissert ofeloopen = ’t was maar bangmakerij geweest; ook Gron.: mit ’n sister loaten ofloopen. (Zooveel als: sisser; v. Dale: sisser = voetzoeker; Weil. een balletje van nat gemaakt kruit dat wegbrandt zonder slag te geven. In Gron. zooveel als: de kop van een voetzoeker.)

sjanteren, tjantern, zeuren, klagen, zaniken. Gron. sjantern, santern = pruilend huilen, grijnen; Oostfr. sjantern = klagen op schreeuwenden toon. Fransch chanter, Lat. cantare = zingen.

sjoecht, sjoerd, manshoed.

sjouw, sjouw, zie: schiffen.

sjouwen, sjouwen, zie: schiffen.

slaag, slaog, Sprw. Die de gekken taargt hef slaog te wachten.

slaanachtig, slaanachtîg, sluimerachtig, geneigd tot sluimeren. Zie: slanen.

slaapstee, slaopstee, (= slaapstede), voor: kosthuis; in de slaopstee kriegen = een kostganger krijgen. Eigenlijk: huis waarin men gewoon is te slapen.

slachtbeest, slachtelbeest, slachtekoe, koe die voor eigen gebruik geslacht is of geslacht zal worden, Gron. slachtelbijst, Oostfr. slachtelbeest.

slachtboter, slachtbotter, slacht, stukken boter van 1½ kilogram. Onder dien naam worden zulke stukkenop de markt te Meppel verkocht; buitenaf heeten ze Meppelerkluiten. Op iedere slacht zoowel als op dikkere kluiten komt een maolster, d.i. afdruksel van een bottermaolder.

slachtbul, slachtelbōl, slagersbōl, stier, bestemd om geslacht te wordenl ook Gron., mits voor eigen gebruik.

slachten, slagen, slachten, gelijken.

slachterij, slachterij, het geslacht, aan den zolder. Gron. slachterei = het geslachte, de slacht; de slachterei an kant moaken = de slacht beredderen.

slachterskost, slachterskost, spek en vleesch. Gron. slachtelköst = wat van een pas geslacht varken op tafel komt.

slachtkoe, slachtekoe, zie: slachtelbeest.

sladderig, sladderig, slordig, onordelijk. Gron. sladderg = regenachtig; ’t is sladderg te loopen, zooveel als: het pad is smerig, morsig, glad; slōdderg = slordig, onzindelijk, vuil, alleen van vrouwen gezegd; Oostfr. sludderg, schluddrig, Westf. sluederig, Neders. slodderig, HD. schlotterig. Kil. slodde, slodder, slodderer, Oostfr. schludderpelz, Gron. slōdderbōksen (van mannen) = slordig mensch. Vergel. het Nederl. slet en het Eng. sloth. sladderig en slōdderg moeten tot: slijden, gebracht worden.

sladje, sladdies, voor: goed, goederen; kofte sladdies = gekochte goederen.

slag, slag, pand, deel, bv. in eene markte, van een kerkhof, enz.

slagerij, slagerij, slaogerij, vechtpartij, kloppartij, Gron. sloagerei. Kil. slaghen, HD. schlagen = vechten. Zie: houwerij.

slagmatig, slagmatig, gelijkmatig. Eigenlijk zooveel als: van ’t zelfde slag, daarmede overeenkomst vertoonende.

slanen, slanen, sluimeren.

slap, slap, krachteloos, van ’t lichaam. (v. Dale: ik ben zoo slap (zwak) als een vaatdoek.)

slapen, sluep, imperf. van: slapen, Gron. slijp, Nederl. sliep.

slateren, sleutern, morden.

slecht, slicht, eenvoudig, onnoozel, dom; ook Gron. Oostfr.

slechtens, slichtens, opzettelijk?

slee, sleenen, slensen, wilde pruimen, sleeën, de vrucht van de zwarte hagedoorn. Gron. sleien = de sleedoorn, Prunus spinosa. Vergel. het Gron. wenen, Dr. weeën, Kil. wede, enz. door invoeging der n.

sleef, sleef, houten potlepel; ook: een onnoozel mensch, Gron. slijf, sleif, slaif; Friesch Overijs. sleef, Geld. slief, Oostfr. Neders. Noordfr. sleef, Eng. sleeve, Deensch slev, slov, IJsl. sleyf. In ’t Gron. Oostfr. Neders. ook in de fig. beteekenis voor iemand die wat onnoozel, dom of onbeholpen is uitgevallen. In ’t Friesch sleeuw, = dom, traag van begrip, stomp, bij Kil. = eenvoudig, enz. Uit dit bvnw. zal het znw. ontstaan zijn.

slenteren, slintern, uut slintern gaan = aan de rooi, aan ’t zuipen gaan. Zal staan voor: slenteren.

slenterig, slanterg, lusteloos.

sliet, sleeten, sleuten, sluten, slieten, losse leggers, dwarsstokken of ook boomstammen in de schuur, waarop de boomstammen geborgen worden.

slijder, slieters, de houten regels eener slede waarop deze kan glijden; Gron. slitters, sliesters, HD. Schlitten; Oostfr. slitter = de gladde ijzers onder de slede.

slijpachtig, sliepachtig, vitziek en wel op spottenden toon, ironisch, satirisch. Oostfr. slîpachtig = plaagziek, spotlustig. Vergel. het Gron. sliepoet! = lach hem uit! Neders. sliepuut. Twente vingersliepen = bespotten, Gron. Oostfr. oetsliepen.

slijpbraak, sliepbraok, ijzeren braak om ’t vlas te sliepen.

slijpen, sliepen, vlas op de sliepbraok nogmaals braken om het zuiverder en gladder te krijgen.

slijper, slijpert, loos mensch. Gron. looze sliepert = looze vos, iemand die geslepen is. (v. Dale: den geest slijpen = den geest scherpen; geslepen = listig, loos, doortrapt, slim.)

slijptree, slieptree, zie: treede. [zo in bron]

slikken, slakkern, aflikken, van honden en katten. Bijvorm van ’t Gron. slikken, bij Hooft. Kil. slicken, slikken, ook in ’t Nederd. en MNederd. slicken = likken.

slim, slim, als bijw. van versterking = erg, zeer; te slim = te veel, te erg; slimmer = erger. Ook Gron. slim kold, mooi, duur, enz.

slodderen, sluddern, overstorten, mits met morsen gepaard gaande. Oostfr. sludderen, sluddern = zich traag, langzaam, onvast bewegen, slenteren, een wankelenden gang hebben; ook = traag, nalatig, onoplettend met iets omgaan, en = onbestendig, van het weder gezegd. ’t Woord is één met het Gron. (ver)sloddern, waarvan slōdderg, Nederl. slordig; bij v. Dale: slodde = sloddervos; slodderig = morsig, slordig; sluddern dus zooveel als: met onvaste hand iets overgieten en daardoor morsen. Het Oostfr. is intusschen het oorspronkelijke het getrouwst gebleven.

sloerig, sloerîg, lusteloos, van mensch en vee. Van ’t weder gezegd = morsig. Gron. sloerîg = lusteloos, moedeloos, neergedrukt, wanneer dit op ’t gelaat te lezen is; ook van planten die de bladeren slap laten hangen, en van dieren bv. honden die treurende zijn. Oostfr. slurig = slap nederhangend.

slof, slōf, vochtig, Gron. = niet kurkdroog, van linnen, katoenen en wollen stoffen of voorwerpen die op eene vochtige plaats hebben gelegen; Oostfr. sluffig.

slofhorig, slofhörîg, hardhoorig Noordfr. slof, slock, slack = slap, traag, langzaam, achteloos; Gron. slof = slok = vergeetachtig, achteloos. Kil. slack, Oostfr. schlokk, Eng. slack = slap, traag, enz.

slok, sloeke, hals, keel.

slok, slok, slap, krachteloos. Gron. slok = niet stijf gespannen, van touwen, koorden, zeilen, enz. gezegd; ook van stoffen (bv. van zijde) die zich gemakkelijk laten samendrukken; fig. = slof; zie: slofhörig.

slokken, sloeken, slikken; Gron. sloeken = slokken, slikken, Oostfr. Neders. Holst. sluken, HD. schlucken.

slokkerd, slōkkert, goedaardig mensch, goede ziel; ook Gron. (v. Dale: slokker = arme drommel; sul.)

slokkigheid, slokkigheid, vochtigheid, bv. van eene muur. Vergel. slok, en: slofhörig.

slomp, slōmp, toeval, fortuintje, buitenkansje; door kinderen bij hunne spelen, en ook door de jagers gebruikt: met een slomp schieten = een stuk wild bij toeval treffen. Gron. slomp, slompert, Oostfr. Neders. Holst. slump = gelukje; Deensch slumpelijke = blind, toevallig geluk. HD. Schlump, AS. limpan = toevallig gebeuren.

slonzerig, slunterg, sluchterg, slordig. Neders. sluntje, Eng. slut = slordig vrouwspersoon; Holst. slunten = lompen; slunje = een met lompen bedekt vrouwpersoon. Oostfr. sluchterg = slap, te ruim, slordig, van kleeding gezegd die niet goed zit, met: sluchtern = slap, slordig neerhangen, bv. van de wasch, zoo ook van koren gezegd, van den stam: slucht, uit: sluft, ontstaan.

sloot, sloo, sloot.

slop, slop, gat; ook = open ruimte in een bosch, in eene schuur, enz. voorts: de opening om het koren in de schuur op te laden, en: het gat in den zolder tussen de sleeten, waardoor de korenschooven en het hooi naar beneden worden geworpen. (v. Dale heeft o.a.: slop, opening in den vloer van een hooizolder.)

sluit, sleute, De marktgenooten hadden van ouds het recht om boomen op de markte te planten die hun dan in vollen eigendom toebehoorden (Dr. Landr. (1712) III, 105). Zoodanige met boomen beplante plek heette sleute, van: sleuten = sluiten, afsluiten. Vergel. sleeten.

smaals, smaols, gedurig, dikwijls. Oostfr. smâls = in den regel, gewoonlijk. Samengetr. uit den genit.: des males.

smadelijk, smeelîk, smeeliek, verachtelijk; hij lachte smeelîk, zee niks en geenk vōrt; ook wörde ik er smeelîk van = – beschaamd verlegen. Zal staan voor: smadelijk, gesmaad.

smaken, smuek, imperf. van: smaken, Gron. smouk, smuik en smoakte.

smal, smal, gering; onbeduidend; smale proties = onbeduidende praatjes. Gron. smal, in de beteek. van: klein, gering: smalle broodjes bakken (fig.); ’n smal klōkje = een kleine teug drank. NBrab. smal = klein. Hooft smal = weinig beteekenend. MNederl. smal, smale = klein, gering. Nederl. smal ook = gering, armoedig, in: de smalle gemeente. Eng. small = klein, gering, te klein bv. voor het doel, enz.; ONoorsch smal, Noorw. Zw. Deensch smal, Goth. smals = klein, gering, enz.

smalen, smeelen, schimpen, smalen, gispen, ook Gron.; Noordfr. smêle, smiile = lachen, spottend lachen.

smalend, smoalîge, in: smaolîge praoties = beschimpende, smalende praatjes. Zie: smeelen.

smederij, smitterije, smederij, Gron. (Ommel.) smitterei.

smeteweegs, smeete weegs, smeetewegens, een afstand dien men met (bv.) een steentje kan smijten, een steenworp ver, Gron. smeetweegs.

smeu, smeu, smijdig, lenig, buigzaam; smeue bek = radde tong, Gron. smui, Oostfr. schmöi, Westf. smô. Holst. smödig, HD. geschmeidig.

smeugel, smeugel, schalk?

smeus, smues, sneu, teleurgesteld. Gron. snuus = beschaamd ten gevolge eener teleurstelling = sneu, bij Laurm. snoeg. Beide van: snijden. Oostfr. snü̂̂s = spits, scherp, als de neus spits en scherp vooruitkomt, tegenovergestelde van: een bol aangezicht. In Gron. heeft sneu ook de beteekenis: wat door veel lijden een slecht, armoedig voorkomen heeft, van planten gezegd, het tegenovergestelde van: frisch, welig, bloeiend.

smijt-aan-de-wand, smietandewand, tafel die men toeslaan kan. In Gron.: een met hengen aan den muur bevestigd en daardoor beweegbaar blad, dat, opgeslagen, als tafel dienst doet. Dergelijke inrichting aldus genoemd omdat er ruimte door wordt uitgewonnen, iets, dat men op zulk eene manier gemakkelijk aan zij kan zetten, aan den wand kan smijten.

smijten, smieten, in: zich nao ons smieten = zich naar ons voegen.

smijten, smieten, zie: warpen.

Smildegers, Smildegers, inwoners van Smilde, in Gron. de Smilde.

smoddekop, smōddekoppen, smōddegien, zekere schapensoort.

smoeg, smoege, veeg, klap (fig.); hij kreeg ook ’n smoege met = hij kreeg een slik uit de pan, een steek onder water.

smoes, smoesies, geheime vrijerij met een meisje; “Dat ie nou nog met andre meiden In banderhoekies smoesies maokt.” Ook Gron. Dordt. – Holst. smusseln = de hoofden bij elkaar steken, heimelijke afspraak maken, iets dat niet veel goeds verraadt. NHoll. smoes = opgemaakt vertelseltje, leugen in verzachtenden zin.

smoes, smoezen, uitgevroren turven- of veenkluiten. In Gron.: smoezîg vuur = vuur dat niet wil vlammen, en: smoezen, synon. met: smoegen. Zie: smoeger.

smok, smōk, zoen, ook Gron., Oostfr. Westf. smuk; West-Vlaand. smok = een smakkende kus. Het woord is klanknabootsend.

smokken, smōkken, zoenen, ook Gron. Oostfr. smukken = drukken, kussen, minnekoozen, MNederd. smucken. bijvorm van: smakken, nl. met de lippen. Zie: smōk.

smoor, smool, drukkend zoel; ’t was bruiîg, smool. Zal staan voor: smoor, en = smoorig, zooveel als: de ademhaling belemmerend, door wisseling der l en n, als in: door, Gron. dool (van een ei); voarmelk, in annonces: vaalmelkt;

smout, smolt, gesmolten varkensvet; Nederl. smout = vet, smeer; Oostfr. smolt, gesmolten vet van de rüssels der varkens. Nederd. MNederd. smalt, smolt, AS. ONoorsch smolt, OHD. MHD. smalz, HD. Schmalz. Van: smelten. Vergel. bolt en bout, holt en hout, enz.

smuiger, smoeger, smoege, langdurige, zware verkoudheid. In Gron. (WW.): an de smoegerei wezen = in de tering zijn. Van turf, die verteert, zonder vlam te geven, zegt men: dat het ligt te smoegen. Oostfr. smugen, smûgen = misten, stofregenen, als nevel verschijnen, en bijvorm van: smoken, oudt. ook smuycken, Oostfr. smôken = rooken, ZNederl. smuik, smuuk = mist, dikke nevel, stofregen.

smullig, smulstîg, onzuiver, muf.

snaaiachtig, sneuiachtig, sneuisch, snoepachtig. Ook = snuffelachtig, onderzoeklievend. Zie: sneuien. Gron. snuisk, snois = snoepachtig.

snaaien, sneuien, snaaien, snoeien, snoepen, Gron. snuien, snoien, snoupen; NBrab. snooien = snoepen, vooral van vruchten. (v. Dale: snoeien = snoepen, vruchten van de boomen eten.)

snaaier, sneuier, snoeper, Gron. snuier, snoier. Ook = snuffelaar.

snaak Joris, snaak Jorîs, snaak Jorîs = grappenmaker; hij is ’n snaak Joris.

snaar, snaorse, snaorske, schoonzuster, Gron. snoarske, Friesch Overijs. snaorske, snaorse, ZHoll. snaartje, NHoll. snaaer, NBrab. snaar. Eigenl. snaar = schoondochter, maar door de beteek. van schoonzuster geheel verdrongen, en van het AS. snore, HD. Schnur, van ’t Lat. nurus.

snaarderij, snaorderij, kleinigheden voor huiselijk gebruik, bv. keukengereedschappen. Gron. snoarderei, snipsnapsnoaren, snōrrepieperei = kleinigheden, niets beteekenende, veelal overtollige dingen.

snak, snak, fiksch uit de kluiten gewassen, lang, bv. van korenaren.

snarren, snarren, pochen, snoeven. In de beteekenis van zweemen, gelijken, is het bijna verouderd; het snart er naar = het banjert er om; zie: banjern. Gron. snarren = pochen, snoeven, opsnijden, ook Friesch, Oostfr. Kil.; HD schnarchen, Nederd. MNederd. MHD. snarren = zwetsen, snoeven, enz.

snars, snaors, sneidig, tenger, rank.

snee, snee, (= snede) = streek, op schaatsen; ook Gron. Overijs.

sneu, sneu, schrander, slim, loos. Ook = teleurgesteld. Gron. snoode kop = schrandere kop. Zie: smues, en: heun.

snijden, snieën, (= snijden) = halveeren, het geldelijk verschil bij een koop middendoor deelen; in Gron. schiermiddeln, schelingmiddeln, de pankouk deurdijlen.

snijder, snieder, kleermaker, ook Gron.

snijderen, sniedern, het kleermakersvak uitoefenen, Gron. ’t sniederken doun. (v. Dale: snijderen = het kleermakersbedrijf op kleine schaal uitoefenen.)

snijdersbaas, sniedersboas, kleermakersbaas.

snijdig, sniedîg, kregel, vlug, lustig.

snijling, sneelings, de smalbladige lischdodde. v. Hall. Neerl. Plantensch. p. 221.

snik, snik, trekschuit; snik hen Grunningen = trekschuit die op de stad Groningen vaart. Gron. snik, snikke. schuit, trekschuit, ook schoet, schoete, fatsoenlijk: schuut. Te Zoutkamp snik = eene vissersschuit. Friesch snik, snikke, Kil. snicke, schuyte; Neders. snikk, Deensch snekke = een klein schip. Algemeen Germaansch schnecke, in het Noorsch snekja luidende, AS. snaec, MHD. snicke, OHD. snaga = met een bek voorzien vaartuig, schuit van een eigenaardigen, langwerpigen bouw met een langen snavel.

snikhoorn, snikhoorn, de hoorn, waarop de jongen, die het paard, dat de schuit trekt, berijdt, blaast; ook Gron.

snirsen, snirren, geluid van bradend vet, enz. in de pan; mörgen snirste in ê panne!, nl. de gevangen haas; Gron. Oostfr. snittern.

snoek, snookien, snoekje. Sprw.: ’n Vissien uutgooien om ’n snookien te vangen = Een spierling uitwerpen om een kabeljauw te vangen = ’t Gron. en vele Nederd. dialecten: Mit ’n metworst noa ’n ziede spek gooien.

snood, snood, sneu; (zie ald.) = schrander, verstandig. Friesch sneu, snoode = schrander, gevat, loos, in goeden zin; Geld. sneu = slim, gevat, afgericht; Neders. snöde, snöe = gevat, loos, behendig, en volgens het Brem. Nieders. Wbk. een OSaks. woord, van het AS. snotor, snoter = wijze; snytro = wijsheid; ONoorsch snotra = de wijze, verstandige; Goth. snutrs.

snorderij, snorderij, vrijerij op eene spinpartij.

snorgepiep, snōrgepiep, het snorren van het spinnewiel; dat snorgepiep verdrut mie.

snorren, snōrren, bij een meisje zitten vrijen. Het wordt gebruikt bij de spinmalen of spinderijen, als de jongeling aan de snaar of band van het spinnewiel trekt en daardoor het meisje noodzaakt haar werk te staken. Oudt. snor, snoer = bijzit, vrijster, later schoondochter, snaar, HD. Schnur. Zie: snaorse.

snors, snōrs, snōrrig, kortaf, norsch, boos, lichtgeraakt, ontevreden; ’t kereltien wörd too zoo kregel en zoo snōrs op mij.

snuif, snoeve, verkoudheid. Oudt. snuive =

snuiver, snoever, gemetselde stookplaats buiten ’s huis. (v. Dale: snuiver = stookhok.)

snuiver, snoever, griet, ook kaan geheeten, een visch die veel overeenkomst heeft met de tarbot.

soepel, zeupel, vochtig.

soepel, zeupel, gevoeligheid van de huid, zóó, dat men bij de minste aanraking pijn gevoelt; ook Gron. seupel. Van ʼt Fransche souple.

soes, zoeze, in de zoeze = halfdronken, bedwelmd door den drank, ook Gron. Oostfr.: in de söse = dronken zijn.

soezen, soezen, omhoog vliegen, opstijgen in de hoogte. Zie: boesen.

soldaterij, seldaoterie, krijgsdienst, Gron. seldoaterei.

soldatesk, soldaots, (soldaatsch) = als een soldaat; die er zoo soldaots uutzag.

solliciteren, stoldieren, (= solliciteren), zooveel als: het oog vestigen op iets, zijn verlangen, den wensch naar iets uitstrekken.

soms, sens, sents, voor: soms, ’t giet er sens zoo bie te wark = ’t gaat er soms raar bij toe; de meister geet sens mee. Meestal in den zin van: doorgaans.

soort dingen, soort dingen, in plaats van: soort van dingen; ook Gron.

soortig, soortîg, soort van; hen ’n soortîge boerendokter = naar eene soort van piskijker, kwakzalver. Gron. soortîge = van die soort, daarop gelijkende: zoo’n soort van = zoo’n soortig mes, hoes, man, enz.; zoo’n soortîge kou, zōk soortîg goud. = van zoodanige stof en kleur.

sopperig, sōbberîg, week, nat, van den bodem, waarin men al verder wegzakt. Ook = sōbbîg = niet helder in de lucht, met onweer bezwangerde dampkring. Gron. sōbbîg = troebel, niet helder; de lucht is sobbîg = niet helder aan de kimmen; alsof er een dunne nevel in de lucht zweeft; sobbîg woater = water dat troebel, niet doorzichtig is.

sopperij, sōbberij, donkere lucht; zie: sōbbîg.

soppig, sobbîg, niet helder, van de lucht. teeng d’ aovend weur ’t ’r wat sobbîg in ’t westen. Zie: sōbberîg.

spaken, spaken, dorren, uitdrogen, bijna veroud.; het spaakt, het is spakerg = het is heet weder. Gron. spoaken = door uitdrogen splinteren, spleten maken; oetspijken = door droogte scheuren, van vaatwerk.

spandiksen, spandiksen, plandiezen, vloeken, geweld maken, de beest spelen; “buldernd, vleukend en plandiksend”. Zie: plandiezen. Gron. bandiezen = razen, vloeken, tieren; Kil. baanen = vloecken ende schenden; bande = vloeken, zweren; Noordfr. bannje = vloeken.

speelklant, speulklant, zie: klant.

speen, speun, voor: veldflesch. Eigenl. = speen. “En geef mij dan ook ê speun ees.”

speen, speunder, uier eener koe, van een schaap, enz. Vergel. speen.

spek, spek, Zegsw.: hi hef de naold in ’t spek stöken = hij is van beroep veranderd; hi gaeit mettet spek onder bedde = hij eigent zich zelven het beste toe; doe züst geein spek in ’t hondnöst vinnen = waar geen Godsdienst heerscht vindt men geen zedelijkheid, ook = men leest geen druiven van doornen, geen vijgen van distelen.

spek uitbraden, spekoetbraoden, zelfstandig naamwoord, werkwoord, spekoetbraoden = spek uitbraden in de pan; ook Gron.

spekboon, spekboonen, dubbele witte stamslaboonen; in Groningen eene soort van stokboonen met donkerblauwe peul.

spekbrummel, spekbrummels, zie: brummels.

spekeinde, spekende, de voornaamste, hoogste plaats in het vertrek, bij den haard, en aldus omdat het spek daar hangt.

spektakel, spietaokel, moeite, alarm, twist. Ook voor: grap; uut spietaokel = uit de grap. Gron. spietoakel = alarm, spektakel. ’t Fransche spectacle, Lat. spectaculum = schouwspel. (v. Dale: spektakel = rumoer, opschudding.)

spel, spil, spel; iedel spil = gekheden tusschen jeugdige personen van beider geslacht. Zegsw. ’t Spil moot zien zien gerechtigheid hebben. Gron. spel, spul = spel; ook: peerespul; peerdespul. Zegsw.: Gelieke veul om ’n knikker,’t spul mout zien gerechtighaid hebben = wij behooren elkander tot op een halven cent betalen. Neders. spill, HD. Spiel, Kil. spul, MNederl. spil = spel.

spelen, speulen, voor: loten; lao w’r um speulen = laat ons er om loten.

spelig, spillîg, bronstig, van koeien. Gron. spilsk, bōls, Oostfr. spillig, spilsk, spölsk. Staat voor: speelsch = dartel.

spijt, spiet, heede, of: afval van vlas, waarvan nog grove draden gesponnen worden.

spijtelijk, spietelk, jammer, te betreuren; da’s jà spietelk; ook Gron. Oostfr.

spijtvinnig, spietvinnîg, naijverig, jaloersch.

spik, spikke, brug; stoep.

spinbede, spinbêe, zie: bêe, en: spinderij.

spinde, spinde, etenskast. Zegsw.: de muzen liggen hōm dood veur de spinde = hij heeft niets om van te leven. Gron. spin, spinne, spien = ouderwetsche spijs- of broodkast; de moezen leggen d’r dood veur de spien = daar is weinig nering, die menschen hebben geen bestaan. Bild. spinde = etenskast, bergplaats voor den mondvoorraad. Kil. heeft, behalve: spende, spinde, spynde, ook: spindbrood, deylbrood; zoo oudt. ook: spinden = uitdeelen; Oostfr. spinde, spinte, Nederd. spinde; HD. spenden = geven, deelen, uitdeelen, met spinde, enz. van het Lat. expendere = afwegen. (v. Dale: spinde = spijskamer, spijskast.)

spinmaal, spinmaol, De spinmaolen worden door de mingegoeden aangericht om hun vlas tot garen gesponnen te krijgen, waartoe de meisjes uit het geheele dorp genoodigd worden. Dr. Volksalm. 1839 p. 146 e.v.

spinnen, spinnen, spinden, (= spinnen); oet spinnen gaon, zooveel als: ’s winters voor acht of veertien dagen, van een spinnewiel voorzien, uit logeren gaan, een gebruik onder de boerendochters. Zie: spienster.

spinnerij, spinderij, zie: gespin.

spinnerij, spinderij, spinbêe, gespin, De spinderijen enz. zijn eigenlijk niets anders dan meisjesvisites die door de ongehuwden worden aangericht. De uitnoodiging door eene of meer dochters van een huisgezin geschiedt in ’t algemeen, zonder aanzien van rang of stand, en allen verschijnen om zes uur met wiel en vlas. Strekt zich de uitnoodiging uit tot buiten het dorp, bv. tot eene der gehuchten, die soms op een uur afstand liggen, dan zoeken de meisjes zich vooraf te verzekeren van een jongeling, die haar terughaalt, zonder welke zij het niet wagen, zulk eene spinderij bij te wonen, want de eer van het meisje gedoogt niet, zonder geleide huiswaarts te keeren. Indien nu die samenkomst in zulk een gehucht plaats heeft, geldt ook het boven staande. Wanneer de jongelieden in het dorp terug keeren, begeven zij zich gezamenlijk naar eene herberg om zich daar nog eenigen tijd te vermaken met drinken, zingen, of door het spel: buut of slaoge (zie ald.). Zoowel de spinmalen als de spinderijen worden door de jongelingen bezocht, die daarvan tijdig genoeg worden verwittigd.

spinster, spienster, spinster, De Drentsche vrouw, wier dochter ’s winters eene kennis uit een ander dorp voor een acht dagen of langer bij zich te spinnen krijgt, zegt: wie hebt ’n spienster, dus zooveel als: meisje dat gast is; en ze (de jongens) kiekt maor ies of er ook spiensters bint = zij kijken door de kier van de deur of er ook meisjes op visite zijn.

spint, spint, eene landmaat, groot

spledden, spledden, spleddern, [geen uitleg in bron]

spleet, spleuten, in drieën gespleten braambeziënranken (kribbels) die tot het maken van bijenkorven worden gebruikt. Ook Gron.

splinterjong, splinterjōnk, piepjong, zeer jong. Het Gron. heeft wel: splinternei en splinternoakend.

spook, spoek, spook, Gron. spouk, spoek.

spookjesavond, spoekiesaovend, (spookavond); de avond van den zondag vóór Kerstmis.

spoor, spoor, vrouwl.: an de spoor.

spranhak, spranhakke, kleine spartelaar, een klein kind dat de voetjes niet in rust kan houden, Overijs. spalterbasse, van: spaltern, door metath. van: spartelen, en zooveel als: spartelgad. Zoo: spranhakke, uit: sprannen (zie ald.) en: hakke = hiel. Gron. spōrrel, spōrrelhak, spōrtelhak = (kleine) spartelaar.

sprannen, sprannen, spartelen, springen zooals de kinderen op den schoot der moeder kunnen doen. Oudt. sprang, imperf. van: springen, (Gron. sprang = sprong), zoodat hier de g is uitgevallen.

spreeuw, sprioen, spreeuw.

spreken, spreken, in: op iemand iets te spreken hebben = van hem iets hebben te vorderen. Voorheen bij eene rechtsvordering zeer gebruikelijk, nu reeds bijna verouderd. Nederl.: in rechten aanspreken, Gron. anspreken. Zie Dr. Landr. II, 1. sprek = spreekt; dat sprek as ‘n boek

spreu, spreu, hard droog, zóó, dat het kan breken, bv. van riet, enz. Gron. sprok, sprokkel = sprokkig, broos, van hout gezegd. Kil. spork, sprok = broos; Friesch. NBrab. Oostfr. Neders. sprok, Holst. sprück, sprok, Westf. sprock, HD. spröde = licht breekbaar.

spreuk, spreuk, gelegenheidsgedicht, ook van vrij aanzienlijke lengte.

sprik, sprikken, dunne takken; rijshout. Zegsw.: ’k heb hōm geen sprik in de weg legd = in geen enkel opzicht gedwarsboomd, ook Neders. Westf., waarvoor het Gron. ’k heb hōm gijn stroo in de weg legd heeft. Gron. Overijs. Oostfr. Westf. sprik, Neders. Eng. sprig = rijsje, takje.

sprikkenweg, sprikkenweg, een weg in lagen, moerassigen bodem die met eene laag takjes bedekt is; ook Gron. sprikkeweg, Overijs. Oostfr.

sprokkel, sprokkel, sprokken, vuilboom of gemeene Wegedoorn, Rhamnus Frangula, ook door het geheele land bekend onder de namen stinkhout, sporkenhout, pijlhout, hondsknopperen, kraaibessen, bloedboom.

sprong, sprunk, galop; in vollen sprunk = al door galoppeerende, Gron. in volle sprang.

spruiten, spruten, (= spruiten) = zich voortplanten door besmetting; ook Gron.

spul, spil, tuig, goedje; zöls gered spil = zelf gemaakt linnen of wollen goed. dit gaoren is nog spil daor ik met veuroet kan. Gron. spillen, spullen, voor: kleeren; hij was al vroug in de spullen.

spul, spil, spul, 1. boerderij, gebouw, villa, inrichting; dat spul wi’k zeen = die fabriek, enz. wil ik zien. Ook Gron. maar alleen voor boerderijen, villa’s, enz. Zie ook: spil. 2. zaak; wijze van doen, leefwijze, geldelijke omstandigheden. Gron. ’n arm spil, ’n benoud spil, ’n mal spil = eene moeilijke zaak; ’n luttîk spil = ’n luk spulje = eene kleine boerderij; ’n mooi spil (of: spul) = een mooi huis met tuin; ’n goud spil (spul) = eene winstgevende zaak. 3. in: dat is spul! da’s echt spul! = dat is echte waar, uitstekende kwaliteit, daaraan kan men veel genoegen hebben; ook Gron.

spul, spil, spul, drukte, moeite leven, ongelukkige omstandigheid, lastige drukte; hiel wat spul um maokt weur; “vrouwe, eb ie ’t al eheurd? wat een spul!” Gron.; ’n bult spul (of: spil) met iemand hebben = veel last met of van iemand of iets hebben.

spurrie, spaor, sparrie, sperwe, spirwe, spōrries, spurwe, spurrie, Overijs. spirrie

spuwen, speien, spuwen, overgeven, braken; oetspeien = uitspuwen, overgeven. Gron. speien = spuwen; braken; oetspeien = uitspuwen; NHoll. spijen, Oostfr. Holst. spiën, Ditmars. spieën, Lipsl. spiggen, Aken speien.

staan, steet, stiet, steet = staat, HD, steht, Gron. stait, steit. Stiet = staat; stietst = staat gij; stietst nog niet op eigen voeten? stun = stond

staart, start, steert, staart, ook Gron. Sprw. Men weet niet of men hōm bi de ooren of bij de start hef = hij is niet te vertrouwen.

staartjeszaad, startieszaad, eene soort van koolzaad.

staartvat, startvat, stevendervat, vat met één boven uitstekende duig, tot handvatsel dienende.

stadig, staodîg, staodegies, bedaard van natuur; ook Gron.

stagoor, stagooren, staggen, varkens en paarden met rechtopstaande ooren.

stalrepel, stalreep, stalpaal.

stam, stam, de plant en de vrucht van één aardappel; “hij wil nog um ’n stam of wat èrappels oet de grond steuten.” Gron. stam, stengel.

stap, stap, 1. trap aan den kant eener vaart of sloot. 2. toeslaande val, knip of klem om vossen, ratten, enz te vangen. Gron. stap, rötstap, ook voor bunsings, enz. NH. mollenstap, otterstap.

stapel, staopel, voor: best, uitstekend (bvnw. en bijw.); hij kan zoo alderstaopelst riemen. Gron. stoapel als versterkend bijw. in: stoapelgek, stoapeldoen, stoapelmooi, enz.; voor: stoapelgek, alleen: stoapel, in: zij ’s stoapel op koffie, enz. Oostfr. stapeldün = smoordronken, Gron. stoapel, in: stoapeldoen. Vergel. stiepe.

Staphorster, Stapperste, Staphorster; Stapperste klokke.

stappans, stapans, dicht bij, nabij: ’t leup al stapans hen ê middag = ’t liep al dicht naar den middag; ’k weet’n haese, en ik kan stapans hum wiesen. Eigenlijk: wat al stappende kan bereikt worden, wat slechts enkele treden verwijderd is, en staat dus voor: stappends, met uitlating der d.

stappigheid, stappigheid, koppigheid, eigenzinnigheid.

starrig, storrîg, zie: stoer (stuursch). Moet tot: stor = star, stijf, gebracht worden.

starrig, storrîg, slordig, van personen en zaken.

statelijk, staotelk, deftig. Staat voor: statig.

staven, staven, zie: eedstaoven.

stee, stee, in: oet de stee kennen zetten = flink kunnen arbeiden. Gron. niks oet stee kennen zetten = weinig spierkracht bezitten, geen zwaren arbeid kunnen verrichten.

steeg, steeg, een binnenpad dat over particulier eigendom loopt en geen recht van bestaan heeft; ’n steegien dat noa d’es toe lop.

steekgaren, steekgaren, net om kwartels te vangen: Kil. vincksteke = vinkennet; wiergaren = het garen of het net waarin de vogel verwart.

steeksel, stiksel, plaats in een omheining die voor overklimming is ingericht. Eigenl. zooveel als: stijgsel, van: stijgen.

steenmaal, steenmaal, zie: start. [zo in bron]

steenprikker, stienprikker, zie: punter.

steevaste vrijer, steevaste vrijer, vaste vrijer, zooveel als: engagement; steevast gevrij = engagement. Gron. steevast = stellig, zeker; steevaste arbaider = daglooner die altijd bij denzelfden boer werkt. Kil. stedevast = vast, vaststaande, onwankelbaar; wat vastgesteld is; Neders. stedevast, Eng. steadfast, stadfastly. Dr. Landr. (1608) III, 39: eenige dienstboeden, stede ende vaste gewonnen hebbende.

steg, steg, stig, stiggeltien, diminut. kleine brug. Neders. Holst. stige. Ook = afschutsel aan het einde eener sloot. Vergel. stieg.

stek, stek, in: ’t in stek kriegen = twist krijgen. Gron. ’t met iemand in ’t stek hebben = aan de stok hebben = een woordentwist voeren.

steken, stikken, steken. Zie: stikker, en: afplaggen.

steker, stikker, scherp ijzeren werktuig tot het afsteken, het stikken, der turven in de venen.

sterfvel, sterfvel, de afgestroopte huid van een gestorven dier.

sterke, starke, koe, die nog niet gekalfd heeft, Gron, veers, veerze. HD. Stârke, Stärke = jonge, gewoonlijk tweejarige koe die nog niet gekalfd heeft, die voor de eerste maal moet kalven. Vergel.: var, en vaars. Zie: veerse.

sterkenkalf, starkenkalf, sterckenkalf, kalf van het vrouwl. geslacht, in Gron. veerze, kui, kuikalf. Zie: starke.

steunder, zeunder, ribbe of ligger onder eene brug.

steunen, stennen, steunen, kreunen; ook Gron. Oostfr.; Neders. HD. stöhnen = luid zuchten.

steven, steffen, stappen; ik heb heur deur de goorns zien steffen.

Steven, Steffen, Steven, ook Gron. Als werkw. zooveel als: op den tweeden Kerstdag te paard uitgaan, en staat eigenlijk voor: Steffenen = aan St. Steven wijden. Op enkele plaatsen is de tweede Kerstdag voor de jeugd een feestdag. De kinderen gaan dan naar grootvader of oom met een bosje hooi en zeggen: Sint Steffen is gekomen hard geloopen, Honderd gulden geldt de koe, En daar een dikke stoetbrugge toe Met dikke botter, die mag ik en die mag elk. Dan geeft de koe ook botter en melk. Podagr. I, p 132.

stichel, stiggels, overstap tot afsluiting van een weg of grond voor het vee. Neders. stige, stegel, Westf. stiegsel = ladder, HD. steige. Van: stijgen.

stiems, stiems, stijfhoofdig; Gron. stiems, stiemsk, Friesch, stums, stuumsk; Oostfr. stîmsk = stijfkoppig, halsstarrig, weerspannig, eigenzinnig, tegenstrevend, enz. ten Doornkaat zegt: ik vind dit hier (Oostfriesl.) zeer gebruikelijk woord nergens elders en het kan slechts van een bvnw. of bijw. stîm, of van een znw. stîm (HD. Steim) afgeleid zijn, dat de beteekenis heeft van: gedrang, gewoel, volksoploop, enz. en met het ONoorsch stim = moeite, inspanning, arbeid, en: stîma = zich inspannen tot eenzelfden wortel zou behooren. – Zou het niet tot het OHD stiman = stoppen, tegenhouden, stuiten, ONoorsch stemna, AS. stemn, Eng. to stem, waarvan het Gron. stemmen = tegenhouden, stuiten, stremmen van de ontlasting, moeten gebracht worden?

stiep, stiepe, steenen pilaster of voetstuk onder de houten stutbalken in de schuren. Gron. stiep, stiepe = stijl van steen of hout, waarop een gebinte of ander houtwerk rust; Overijs. stiepel, deurenstiepel = beweegbare middenpost of stijl in den hoofdingang van boerenschuren, met twee deuren ter wederzijde, die er steun door ontvangen, Friesch stijpe = een schoor, steunsel, stok of paal waarmede men iets ondersteunt of schraagt: stijpjen = ondersteunen, schragen; Maastr. stiep = steunsel, stut; stiepen = onderschragen; Oostfr. stipe, stîp = pilaar, zuil; Neders. stipel = steun, drager, pilaar, in ’t bijzonder een steenen beer; stipel van der stadt, fig. = steunpilaar der stad; Holst. stieper = stut, paal onder de balken; Westf. stiepel, stippel = steun; Noordfr. stipe = stutpaal, ook: stippe = steuner; stippen = steunen, ondersteunen. ’t Lat. stipas = paal.

stift, stiften, de sieraden bij het oorijzer behoorende en daaraan bevestigd. Zij hebben den vorm van een segment dat grooter is dan een halve cirkel, en staan min of meer schuin aan beide zijden van het hoofd op de hoogte van de slapen. Men heeft golden, zulvern en kopern stiften; ook Gron. in Friesland knoppen.

stijf, stief, stoef, 1. ruim; stief ’n vieftîg jaor. Ook in Gron. als bijw. van versterking; stief zijk, riek, enz. 2. sterk, met alle kracht; stief op anvallen = met kracht op aandringen, op werken.

stijf, stoef, onmiddellijk aan, zoo dicht mogelijk bij: stoef an, ook Gron. hij stun stoef an heur. Ook = plotseling; hij was stoef staon bleven, ook Gron. – Overijs. stief an, NBrab. stijf aan, Veluwe stief bie, Neders. stuuf bi = nabij, dicht bij; Noordfr. stuff = onmiddelijk aan de grens zonder die te raken.

stijg, stieg, stiege, twintigtal: ’n half stieg daog, joar. Gron. Overijs. stieg, stiege, Kil. stijgh, Oostfr. Neders. Westfr. Nederd. MNederd. Oudfr. stige, Opperd. Hess. steige, Midd. Lat. stega, stica; Friesch Deensch snees, Noordfr. snichs. Volgens ten Doornkaat oorspronkelijk één met het OHD stiga, in de beteekenis van: hok, kooi, stal, afsluiting, stalling voor schapen; varkens, enz., waaruit verder: een bepaald getal klein vee, tot dat dit eindelijk in de beteekenis van: twintigtal, overging.

stijl, steil, als bijw. van versterking, bv. steil vet; steil blied; hij had er steil aorigheid an; steil verlegen; steil in de wiend.

stijl, stiel, (= stijl), in: lank van stiel, tegenovergestelde van voortvarend, driftg, dus = langzaam, treuzelend. Gron. zooveel als: besluiteloos, ook: langdradig in ’t vertellen.

stik, stik, houten pin tot sluiting eener deur of van een hek. Ook NHoll. Neders. – Oostfr. stikke, stik, dun stokje.

stil, stil, stille, wezen, voor: bidden, vóór en na den maaltijd, ook Gron.; hardop stille wezen = overluid bidden; laot ons stille wezen = laat ons bidden. Zal aldus afkomstig zijn van de vermaning aan kleine kinderen om onder het gebed stil te zijn.

stil, stillînk, stillens, stilletjes, in stilte, heimelijk, steelswijze; as hij hum is stillînk betrök = als hij hem eens fopte, nl. door stilletjes uit school te blijven.

stip-in-het-gat, stip in ’t gat, zie: reurom.

stobbe, stōbbe, stubbe, worteleind van een boom dat nog in den grond steekt en waaruit nieuwe loten opschieten, bv. van elzen. ODrentsch stubben of stammen. Ook Geld. Neders. Holst. stubbe, Eng. stub; Zw. stubbe = stronk, en = stoppel. Gron. strōbbe = stam van een boom; Oostfr. strubbe = stomp, overschot van iets, bv. van een boom. – Order op het schouwen der waterlossingen in Drente (1803), art 7: afgehakte struiken en stōbben.

stobbe, strōbben, strubben, struikgewas op de heidevelden, veelal opslag van eiken, overblijfselen der oude bosschen. Order op het schouwen der Waterlossingen in Drente (1803), art. 6: Houtgewas, strubben en andere beletselen.

stoel, stoel, stool, 1. (= stoel), in: op stoel komen = bij iemand komen en gaan zitten; Gron. uitnoodiging om te gaan zitten: koomt wat op stoul. 2.voor: predikstoel, kansel; op stoel preken = tot predikant bevestigen; ’n stoel kriegen = tot predikant beroepen worden, van een proponent; ’n stoel hebben = predikant zijn. Gron. stoul, stoule = preekstoel, de stoel bij uitnemendheid; hij ’s ’n kerel op stoul = hij is een goed redenaar

stoep, stoep, bruggetje van plaggen voor voetgangers en vee over eene sloot.

stoer, stoer, zwaar, moeilijk, stoer warken = hard werken, zwaar werk verrichten. Gron. stoer wark = moeilijk werk, ook: iets dat ons zuur valt, wat tranen kost; Overijs. stoer Geld. stor = moeilijk, zwaar, zuur; Oostfr. Neders. stur stuur = zuur, verdrietelijk; ook Deensch.

stoet, stoet, stoete, wit brood, ’t zij van rogge of van tarwe gebakken, zoowel voorwerps- als stofnaam; ook Gron.; in Westerw.: zulfbakken stoete = stoete, dat de boeren daar zelf bakken. Oostfr. stute = wittebrood, en: groot, langwerpig wit brood; Neders. Holst. Oldenb. Westf. stute, stuten = wittebrood, en: wit brood in ’t algemeen HD. Stute = broodje; Kil. stuyte, stoete = vierkant tarwebrood; (Vlaamsch, Zeeuwsch) stuyte = boterham.

stoetbrugge, stoetebruggen, boterham van wittebrood, van rogge gebakken, Gron. stoetbrug, stoetbrōgge = snede van een stolt, ook wel met een sneetje roggebrood. Zie: stoete.

stoetenkorf, stoetenkörf, korf, waarmee wit brood wordt gevent, Gron. stoetkörf. Zie: stoete.

stok, stok, zooveel als: veenstok, eene maat van 9 voet. Hiervan eene zekere hoeveelheid turf (ook bij v. Dale) stok geheeten. Zoo gebruikt men het mede ter bepaling van afstanden: honderd stok ver gaan.

stoklegging, stoklegging, zie: telg.

stolp, stulp, stulpe, stölpe, deksel; potstulpe = potdeksel. Gron. stulp.

stommel, stummel, klein mensch, klein kind; Gron. dik stommel = een meisje (of vrouw) dat kort en dik is.

stoorhaan, storhaon, kemphaan. Als scheldwoord = driftkop.

stootje, stögien, oogenblikje. Zal staan voor: stootje, wat in Gron. (= rukje) gebruikt wordt in: ’t geldt ’n stootje meer – ’t is vrij wat duurder.

stop, stoppe, prop om er’t kruit mee vast te stampen.

stork, stork, ooievaar. Gron. (Westerw.) störk, Oostfr. störke, störk, stürke, stürk. Kil. storck, Germ. Sax. Fris. Sic. oyevaar MNederd. AS. Oud Engl. Eng. stork, storck, store, ONoorsch storkr; OHD. storah, storach, storich, stork, storch, storhc, MHD. storch, stork, storke, HD. Storch, waarvan het Russ. sterchŭ, Lith. starkus, Serv. strk. Zal komen van: stor = star = stijf, en te vergelijken met het ONoorsch en IJsl. storka = vast worden, verstijven, bevriezen.

stout, stolt, forsch van bouw, van vrouwen gezegd ’n stolt frummes = eene gespierde vrouw. Gron. stolt (= stout), voor: verheven, trotsch; ’n stolte maid = rijzige forsche flink gebouwde meid met eenigszins trotsche houding; Oostfr. stolt = in hoog opgerichte houding, zich verheffend, trotsch; ook van huizen, schepen, boomen, paarden, enz.; Neders. Holst. Noordfr. Deensch. stolt = mooi, prachtig; Westf. stolt = trotsch, dikwijls in goeden zin; HD. Stolz = trots.

straffen, straffen, tegenspreken, wederleggen, ontkennen, loochenen, logenstraffen. ODrentsch. straffe = repliek in pleidooien; onstraffelijk, onstrafbaar, van ouds = onwederlegbaar. Zie: Dr. Landr.(1712) II, 24; stokstraffinge III, 59, II, 53.

strampel, strampel, iets dat den vorm eener vork heeft, bv. een boomtak, de takken eener beek of van een stroom; ook Overijs. In Gron. strampel, trampel = gedeelte van een afgezaagden boomtak of boomtronk; strampeld wezen, zooveel als: waar de romp ophoudt en de beenen beginnen. Vergel. Neders. Holst. trampelen = trappen; Eng. trample, Deensch trampe, Zw. IJsl. trampa, Fransch tramper, verwant met: trap. De s in strampel is prothetisch.

streep, striepe, streep. Zie: striepen.

strekkelijk, strekkelîk, gestadig; ook = geregeld, zonder mankeeren: hi gaeit strekkelîk henne kerk = hij gaat geregeld ter kerk.

streng, streng, tak eener rivier of van een stroompje. Overijs. Kil. strang.

strengheid, strengîgheid, gestrengheid.

strepen, striepen, van ’t koren gezegd wanneer het geteekend is met eene roode, over den korrel loopende streep, of striepe. Men zegt, dat het koren moet: veertien dagen blujen; veertien dagen grujen, veertien dagen striepen, veertien dagen riepen. Podagr. I, p 220.

streuken, ströken, troosten, een schreiend kind tevreden stellen. Zooveel als: strijken, in den zin van: aaien, liefkoozen, streelen.

streumer, strömer, sukkelaar, Oostfr. landlooper, vagebondeerend persoon; strômtîd = tijd waarin men in jeugdige vrijheid overal rondzwerft, ook Nederd. Van het MHD. strômen, strûmen = heen en weer varen, rond zwalken.

strevelaar, strevelder, sukkelaar; ook = sukkel. Zie: streveln.

strevelen, streveln, sukkelen, kwijnen. Zal tot: streven, moeten gebracht worden als freq. vorm; het Oostfr.: strêfsk = voorwaarts, steeds verder, vooruit strevend, en zoo: streveln, eigenlijk: de gezondheid steeds trachtende te herwinnen.

strevelig, strevelg, sukkelend, kwijnend. Zie: streveln

strijkbalk, striebalken, [geen uitleg in bron]

strijkelen, striekeln, de arbeid die met een striekelmes (zie ald.) verricht wordt. Zie: ribben.

strijkelhede, striekelhee, zie: heede.

strijken, strieken, 1. (= strijken), inzonderheid = de zeis scherpen, ook Gron. 2. ’t onkruid omploegen, in en om Koevorden: bestrieken; ook Overijs. – Gron.: vuur bestrieken = inrekenen, onder de asch stoppen. Zie ook: umwarpen.

strijklat, strieklatte, striklat, werktuig waarmee de zeis wordt gestreken of gescherpt, Gron. striklat, zwoaboom.

strijklint, strieklint, haarband.

strijktocht, striektocht, striktocht, zooveel als de maaier maait zonder zijne zeis te strijken, te scherpen.

strik, strikken, breinaalden.

strikgarf, strikgarve, striekgarve, de garf of schoof die door den weller (zie ald.) gebonden wordt, onderwijl de maaier zijne zeis scherpt, strikt.

stro, strei, (Oosterhess.) = strooi, strooisel, strooiing, waarop het vee en de paarden kunnen liggen, Gron. streu, Oostfr. strei, MHD ströuwe, ströu

strobult, stroobult, groote hoop stroo; zie bult 2.

strogeld, stroogeld, geld voor stroo ontvangen; ook Gron.

strooien, streien, strijen, (= strooien), zooveel als, het vee van strooisel voorzien; Gron. onderstreuen.

strooiing, streiîng, (Oosterhess.) = stroo, tot strooisel bestemd.

struiven, struven, (zich) = zich verzetten, verweren, tegenspartelen, tegenstreven. Oostfr. strüfen, strüven = steil overeind zetten, tegen spartelen, zich verzetten; HD, sträuben. Nederd. strüven, strüwen, MNederd. struven, struen; OHD, strûbên, strûpên, strûpân, MHD. strûben, strouben, striubeln, Beiersch strauben, en na verwant met Nederl. stroef, HD. Straube.

stubber, stubber, stubben, veger, stoffer; Gron. stubber, Oostfr. stübber, HD. Stäuber, Staubbürste, van: stubben, Gron. stubben, Oostfr. stübben, HD. stäuben = van stof reinigen, het stof wegnemen met een stubber, MNederd. stubben, Kil. stubben (Fland. Fris.) van MNederd. stubbe, Kil. stubbe, OHD. stubbi, stuppi, MHD. stuppe, stüppe = stof, en dit van het OHD. stiuban, stiupan, MHD. stiuben, stieben, Goth. stiuban = stuiven, van: stubjus = stof.

stuifdiezel, stoefdiesel, vederdistel.

stuik, stoeke, stuip; verbastering van: stoepe, Kil. stoepen, stuypen, stuycken. Gron. stoeken = luimen, nukken; Neders. stuke = aanval van kramp. Verwisseling der p en k.

stuiver, stuver, (=stuiver); schertsende benaming voor: podex.

stuk, stuk, i: bie ’t stuk wezen = bij zijn verstand zijn. Gron.: goud bie ’t stuk, of: bie de stukken wezen = helder, niet suffend of buiten westen.

stuk, stuk, voor: goed deel, in tijd en ruimte; ’n aorig stuk hen = vrij ver gevorderd, ook in fig. beteekenis; nog zat de zunne ’n stuk in de lucht = nog zat de zon hoog aan den hemel: diminut. stukkien = een weinigje, een korte tijd; ’n stukkien nao zunne = een poosje na zonsondergang. Gron. o.a.: ’t scheelt ’n hijl stuk (of: stōk) = ’t verschil is groot; ’t is ’n stuk hen twalf uur = ’t is bij twaalven; ’k heb ’t ’n stuk hen daon = – niet veel meer te doen.

stuk, stuk, de schoet met een helderrood stuk, dus = gedeelte van een boezelaar. Ook Gron. maar nu in onbruik.

stuk, stuk, stukkien, stukkiĕn, boterham; koffie met ’n stuk = koffie met een boterham; Gron. (Westerw.) stuk.

stuk, stukkend, stuk, ook Gron.; stukkend breuken = aan stukken gebroken.

stuk of wat, stōk of mennîg, stuk of wat, eenige, eenigen; ook Gron. en = stuk of wat, dat ook Oostfr. is.

stul, stullen, brokken of kluiten eener tusschensoort van turf of heideschalen, die met de schoffel worden gestoken. Kil. stolle, stulle = stuk, lap. HD. Stolle = stuk, brok, vooral van eene korte, dikke massa.

sturen, sturen, besturen, hanteeren, bv. de welhaoken sturen.

sturen, sturmen, sturen, zenden; “en die Freerk ies op de hoed sturmden” = en dien Freerk eens op ’t lijf stuurden, Freerk naar hem toezonden.

stuurs, stoer, storrig, stuursch, onvriendelijk, norsch Friesch stiurje. Bij Vondel e.a. stuur = stuursch, weerbarstig; Neders. stuur, ook = verstoord, vertoornd, onhoflijk, onbeleefd. Gron. stoer weer = stormweder, boos weer.

stuw, stouw, afdamming in een water. Een dijk te Meppel wordt eigenaardig aldus genoemd. Overigens zegt men voor een dijkje: stouwkade. Zie: Order op de Schouw van Wegen, enz. in Drente (1803) art. 19, 20, 23.

stuwen, stouwen, stuiten, bv. bloed stouwen bij een aderlating, neusbloeding, enz. Alzoo: iets (eene vloeistof) tot een zekere ruimte beperken, insluiten; Nederl. stouwen, stuwen = bergen, goederen in het ruim pakken, het werk van stouwers, dus zooveel als: iets (vaste stoffen) zooveel mogelijk, in eene beperkte ruimte besluiten. Zie ook: stouw.

stuwkade, stouwkade, zie: stouw.

sudderen, zeutern, neuiëln; zie ald.

sudderen, söttern, zacht koken, pruttelen van koffie in een klein keteltje. Freq. van: zieden. Gron. sokern.

suizen kraken, zoezen-kraoken, zij schieten dat ʼt zoest en kraokt = zij schieten er geweldig op los.

sul, sjullies, sul, bloed, onnoozel mensch; ook Gron.

taai, taoi, (= taai) = het lang kunnende uithouden; wordt ook van paarden gezegd; ook Gron.

taat, tate, vader. Gron. (in de kleinekinder-spraak), tatte, atte, oate, Friesch teite, Oostfr. tatte, tatje, Oudfr. ate, Noordfr. tate, taite, Neders. taite, teite, Eng. dad, dadde, Celt. dad, tad; Cimbr. Goth. atta, OHD. atto, Wend. eyda, Turksch ata, tada, Sp. taita; Lat. tata,D. in de gebroken taal der kinderen.

tabaksbuil, tebakspuil, papieren tabakszakje, ook Gron.

tabaksklad, tabakskladde, tabakszak. Zie: kladde.

tachtig, tachentîg, tachtig, ook Gron. Oostfr. Neders. – Kil. MNederl. tachtentig, Oudfr. achtantig.

tadel, tadel, wratachtige uitslag op de oogen van kalveren. HD. tadel = elke onvolkomenheid, gebrek, fout.

tak, takken, ijstegels.

tak, takken, Zegsw.: op de takken zijn = goed gemutst, in zijn nopjes zijn.

takkenbosmaal, takkebossenmaal, zie: maal.

tam, tam, zacht, week; het woeste land wordt tammer door de bebouwing. Kil. tam = Zoveel als: handelbaarder. Zie ook: sam.

taper, taoper, driftig, vlug, rap, levendig, flink. Gron. toaperg = doldriftig, onstuimig, woest, van menschen; ook = ongeduldig, van een paard dat niet stil wil staan voor den wagen. Kil. taperen = spartelen; Noordfr. taabig, Deensch taabelig = dwaas, gek. Zie: raemp.

taperig, taoperg, haastig, ongeduldig. Zie: taoper, tiezîg.

tateren, taotern, de eerst poging van kinderen om zich verstaanbaar uit te druuken, de woorden zoo gebrekkig uitspreken dat men er niets van verstaat. Bij Halma en v. Dale tatewalen = krom praten, de woorden slecht uitspreken, inzonderheid van kinderen; Weil. v. Dale. Kil. tateren = stamelen, stotteren. Eng. to tattle. snappen. Oostfr. tatern, tottern = babbelen, snateren, zotteklap uitslaan.

te, to, toe, zie: to (toe).

te doen, te doonde, te doen, te verrichten; de baos had nog verscheidene bodschappen te doonde.

te hand, tehansies, zoo even. Zoo veel als: bij de hand, met overdracht van plaats op tijd.

teek, tiek, boschtiek, kever, insect onder den naam van boschtiek bekend. De Drentsche boer zegt dat zijne keuchies (biggetjes) zoo dik zijn als tieken = zeer vet. Gron. tiek, tieke = tor, Oostfr. têke, tîk, Neders. teke, täke, Westf. teke, HD. Zecke, Zäcke = kever. In Holland heet de schapenluis teek. Kil. teke = hondsluys, (Gal. tique, tiquet, Ang. tyke, Germ. Zack, Hisp. zecca.)

tegen, teeng, tegen.

tegenspoeden, teengspoeden, tegenspoeden.

tegenwerig, tiewerg, (noorden van Dr.) = onwillig, van paarden gezegd, die ’t voeder weigeren.

tegenwoordig, teensworîg, thans; ook Gron.

tekst, teks, het vierde gedeelte van een vel papier, Gron. tekst, Oostfr. teks.

tel, tel, in: niks in tel wezen = niet in achting of aanzien zijn (v. Dale: niet veel in tel zijn = weinig in aanzien zijn.)

telg, telg, loot, scheut, jonge boom; ook = jonge eik, tot verplanting bestemd voor een opgaande boom; ook Overijs. Neders.; ODrentsch: telgencampen = stuk land met eickelen bezaaid; eeckentelgen = eikenloten. Dr. Landr. (1712) III, 105: telge, en: telgen; IV, 17: Alle Bomen onder drie vierendeel Voetskant zullen worden gehouden voor Telgen. Osnabr. telge = jonge eikeboon; Westf. telgen = tak, twijg; Noordfr. tellinge = slieten boven den zolder. Gron. telgen, tellink = dikke eiken stok, knuppel, soort van knots. Zulk een stok, van ouds en tot hiertoe bij de Drentenaren in gebruik, niet alleen tot wandelen en vechten, maar ook bij overdracht van vast goed, waarvan in tegenwoordigheid van Schout en Keurnooten door den verkooper de stok gelegd, en door den kooper werd opgenomen. Mr. Menno Gratama zegt: De stoklegging is eene plechtige en feestelijke bevestiging van verbintenissen, door een stok over te geven of neer te leggen. Zie ook Dr. Volksalm. 1868 p. 189. Dr. Landr. (1712) II, 27, 29: stokleggensbrieven; daarvan: verstokte Brieven, art. 28; en verstokte, art. 34; id. (1608) III, 30: goet dat verkoft ende verstokkt wordt; In wat manieren de stoklegginge geschieden zal (1712), II, art. 52; Een dochter behoeft van het goed waarvan zij afgekocht is, geene overdracht te doen bij stoklegginge, III, 24.

telgenkamp, telgenkamp, afgescheiden, omwalde kampland met eiken boomen beplant. Zie: telg.

teling, teelînk, in: zij ’s ’n teelînk jonger as heur breur = zij volgt op hem in jaren, is dus na hem geteeld, geboren.

temet, damee, damet, dameegies, mettertijd, weldra, straks. Gron. dommee, dommit, dammee, damet, damt, domt = straks (toek. tijd); in Vredewold (Westerkw.) damt, damet ook = terstond: Overijs. tammee, tamee; NHoll. demee, demeegies = meteen, flusjes; Marken deemit = aanstonds; Ned-Bet. te mee, te meetjes = straks, aanstonds; Oostfr. damê = terstond. Staat voor: daarmede; HD. da = daar, en: mit = mee, met, mede.dameegies = damee, en diminut. vorm daarvan. Overijs. demeegies.

teneinde, tendens, tens, ten einde, tot aan het einde; tendens het land = tot aan het einde van het land. Neders. tens, tenst, voor: to ends.

termijn, termienen, tremienen, stuipen, Gron. Neders. termienen, Oostfr. terminen, treminen, Holst. termin. Van het Lat. tormina = koliek, enz. van torquere = folteren, martelen.

tessel, tessel, tesselachtig, kieskeurig in ’t eten, Gron. tessel, ties. Van: tiezen = teezen, pluizen, uitpluizen, Noordfr. tiezen.

teuten, teuten, babbelen, kwaadspreken. Gron. teuten = babbelen, lang praten over nietigheden; ook: kwaadspreken, zonder boos opzet, uit babbelzucht, Overijs. toeëten, Geld. teutelen = praten. NBrab. teutelkous = iemand die langzaam in zijn doen en spreken is; Oostfr. töten, töteln, tötjen = babbelen, ongerijmd en onverstandig praten met radde tong; ook den tijd met babbelen verliezen, zoek brengen en daardoor het werk laten rusten; Holst. oole teut = oud, gek, in de hersenen gekrenkt wijf; Westf. betöteln = bepraten, belasteren. (v. Dale: teuten = moeilijk of langzaam spreken.) Moet tot: tuit, Gron. toet, Oostfr. töte, tute, tüte, Kil. tote, tuyte, gebracht worden.

teuterij, teuterij, achterklap, kwaadsprekendheid, laster; ik denke dat het teuterij is. Gron. teuterei = gebabbel, achterklap; Oostfr. tȫtjerê = onbeduidende praat. Zie: teuten.

tezig, tiezîg, knorrig, verdrietig; ook = driftig, levendig. Gron. tiezîg = warrig, zooveel als: ongemakkelijk, onpleizierig, onaangenaam, alsof men met zich zelf aan ’t plukharen, in de war is. Friesch tiezen = warren; Oudfr. fortysd = verward. Zie: brokkelg, raemp, taoperg.

thema, teem, voor: onderwerp van ’t gesprek; ook = idee fixe; ik moot zeen da’k dei van die teem of krieg. Gron. tijm; da’s altied zien tijm = daarover praat hij altijd, dat is zijn gewoon zeggen, waarmee hij elkeen verveelt. Van: thema = onderwerp. (v. Dale: teem = het langzaam en vervelend spreken.)

tielker, tielkers, eene soort van aardappelen; ook Gron. Zal staan voor: tijdelijkers, en zooveel beteekenende als: tijdig, d.i. vroeg rijp zijnde.

tiendrogge, tentrogge, tiendrogge, de tienden van een roggeakker.

tiepelen, tiebeln, tunteln, beuzelen, peuteren, peuterig werk verrichten; ook = in de war raken. Gron. tiepeln, ook Friesch Oostfr. Holst. tipelen, tipeln, zooveel als: met de vingers iets uitvoeren wat veel geduld vereischt, maar waarin weinig of in ’t geheel geen nut steekt. Gron. tunteln = iets met de vingers uitpluizen, of ook: in de war brengen, bv. garen of touw. Oostfr. tipeln = met de punt van een voorwerp eene herhaalde beweging maken om iets aan te roeren of te vatten en herhaaldelijk met de vingers in kleinere deelen te verdeelen; ook: zacht, licht aanraken, iets ontwarren, en een freq. van ’t Oostfr. tippen, Gron. tikken, tik geven, Nederl. tikken. Oostfr. tünteln, Neders. tünteln, tündeln, Noordfr. tüntele, tontlin = vlechten, knoopen, verwikkelen verwarren, in elkander slingeren. Zal komen van ’t Oostfr. tanen, tünen in de beteek. van: vlechtwerk maken om iets in te sluiten, te betuinen. Vergel. beteun, betuien.

tierelier, tierelier, in: um tierelier loopen = rondloopen, rondslenteren; Gron. tierelieren, tureluren, tuutjefluiten; “doe j’em heele nacht uut tierelieren bleven bint” = – aan den zwier zijt geweest. (v. Dale: tierelieren; het geluid van den leeuwerik nabootsen.)

tieren, tieren, reflexief, zich gedragen; zich mal tieren = zich als een zot gedragen: “zij tierden heur of ’r ’n moord plaas had hadd’.” Gron. zōk tieren = zich aanstellen, voordoen, den schijn aannemen; Friesch = zich aanstellen, in ongunstige beteek.; Oostfr. sük tîren, Holst. sik tieren, Nederd. tieren, MNederd. teren, Noordfr. huhm tieren = zich gedragen; Kil. tieren, tyeren = aanstellen, gedragen. Verwant met ’t HD. zieren, Nederl. sieren.

tierig, tirrîg, 1. tierig, weelderig, van planten. 2. kribbig, twistziek; ’n tirrîg kind. Gron. tirrelg, Oostfr. tirrel, tirl = driftig, opvliegend.

tijd, oet de tied, tied roaken , komen = sterven; Gron. oet tied zijn = gestorven; zien voader is oet tied = leeft niet meer; Ned. Bet. uut den tied raoke = sterven. tied roaken = in: oet de tied roaken = sterven, van menschen, Gron. oet tied roaken (of: komen) = overlijden; oet tied wezen = overleden zijn.

tijding, tieîng, tienge, tijding, bericht.

tijgen, tieën, tien, gaan, inzonderheid = rijden met den wagen; hen huus tieën = naar huis gaan; te werk tieën = aan het werk gaan, met het werk beginnen, Gron. an ’t wark tieden. Overijs. tieën = trekken; Kil. tijden, tijen (veroud.) = zich ergens heen begeven, naar toe trekken; Oostfr. tîen, têjen, tîen = trekken, zich bewegen naar; Neders. teën, MNederd. tên, tien, Oudfr. tia, Friesch tjean, Saterl. tejen, Noordfr. tjèn, AS. teohan, teôn, OSaks. tiohan, tion, Goth. tiuhan, OHD. ziohan, zëohan, ziahan, ziehan, MHD. ziehen, zien, HD. ziehen. – Het deelw. tiëd = gegaan, getrokken. Van het OFriesche: tia het Nederl. tijd, Gron. tied, en zooveel als: het gestadig voorwaarts getrokken, het immer voortgaande. Zie ook: antieën.

tijn, tien, tiene, balie, melkton, houten of koperen melkvat; melktien = groot melkvat. Zie: melktiene.

tikje help, tikkien help, een kinderspel. Eén staat op eene afgeperkte ruimte en al de anderen loopen op hem aan om binnen dien kring te komen. Die hij vangt, voor de andere zijn doel bereikt heeft, moet hem helpen vangen, nadat de overigen weer weg zijn gegaan om op nieuw een aanval te doen. Het spel is geeindigd als allen gevangen zijn.

tikkeltje, tikkeltien, kleinigheid, een weinig; al verscheut hum ook ’n tikkel de kleur. Gron. tikkel, tikkeltje = heel weinig. Door verwisseling der t in k, van tittel, in den zin van: geringheid, weinigje. Zie: grummegien.

til, til, brug. Order en Reglem. op het onderhoud van wegen; art. 2,5: behoorlijk onderhoud van Tillen, enz. Gron. til, tille = brug, vaste brug van hout of steen. Old. Landr. p. 22: Tillen en Weghen. Kil. tille = brug, bruggetje; Friesch Oudfr. tille = kleine brug, Oostfr. tille, til = brug, Noorsch tilja = planken brug. Zw. tilja = deel, plank. (v. Dale: til, tille = ophaalbrug.)

til, til, dracht, vracht, ’n til an hebben = wat moeilijk is op te tillen, ook Gron.

timmeren, timmern, zooveel als: nest bouwen; de luibert hef al timmerd = de ooievaar heeft zijn nest reeds klaar.

tipaars, tipeers, lichtgeraakt, prikkelbaar mensch; van: tip, en: eers = aars. Gron.: gou op tip treden wezen, Oostfr. hê is ligt up d’ tip träden = wordt spoedig boos.

tjolboer, tjolboer, zie: tjollen.

tjolen, tjollen, een kinderspel. Eén vangt en neemt den gevangene bij de hand, die dan samen weer uitgaan, tot allen gevangen zijn. Die ’t laatst wordt gevangen heeft het gewonnen en heet tjolboer.

tochtwind, teugewind, rukwind. Van: tijgen, trekken, dus eigenlijk zooveel als: tochtwind.

toe, to, toe, toe; to dan maor = toe dan maar; Eng. to, Gron. tou. Ook = te, en: toen. Oostfr. to, tô, te = toe, OHD. za, zi, zô, HD. zu.

toe, toe, bij, tot, van, aan, voor; daor wassen twee jongs toe; leg dit toe dat = leg dit bij dat; Haarm is zuster toe Jantien = Harm is eene zuster van Jantje, (ook Gron.); Gron. tou, Eng. to.

toe voortaan, toeverdan, toeverdans, allengs, van lieverlede, mettertijd; Gron. touverdan = in ’t vervolg, later, over eenigen tijd; Overijs. toeverdan, tooverdan = nu en dan, en = langzamerhand. Uit: toe, en: verdan = voortaan.

toebrengen, tobrengen, toedrinken, een glas jenever, enz. aanbieden om mêe te drinken, Gron. toudrinken, touproosten.

toedoen, toe doen, to doen, sterven, (Gron.) toudoun; Haarm’s kind hef ’t ’r al toe edaon = het kind van Harm is reeds overleden; as zij ’t ’r ies toe dee = als zij eens stierf; ’t heuren er to doon = geen deel nemen aan ’t gesprek, ook Gron.

toef, toef, kuif aan de pet, Gron. toef, toefke, top, kuuf, koef = kuif, vedertop; toef op de pet = een kwastje aan, ook: een top op de pet; ’n doefke mit ’n toefke = een duifje met een kuifje; ook Overijs. Geld. toef = kuif, bos, bos haar; Oostfr. tü̂̂fke = kleine vederbos, sierlijk kuifje. Holst. topp = kuif; toppheen = hen met eene kuif. Kil. tuyf (Flam.), Eng. tuffet, tufte, Fransch touffe.

toefmuts, toefmuts, hoog opstaande vrouwenmuts, Zie: toef.

toehollen, toehollen, verblijf houden, wonen, zich bevinden, verl. deelw. toehöld, Gron. touhollen, en: touhoul, touhil, Oostfr. toholden, HD. zuhalten, aufhalten.

toelangen, toelangen, aanreiken. Gron. toulangen = toereiken, aanreiken, presenteeren, van lekkers, enz.: ’t tromke toulangen; dat wordt ijn alle doagen nijt toulangd = zulke lekkere hapjes krijgt men maar zelden.

toelijken, tolieken, (toelijken); hoe ’t ’r toeleken hef = hoe zij het er bevonden hebben; Gron. toulieken; ’t het hōm d’r niks touleken, bv. in een ver land, zooveel als: ’t leek hem daar niet gunstig, hij zou daar niet willen wonen.

toemaken, toemaoken, bereiden; ’n stukkien toemaoken = eene boterham smeren, Gron. moaken.

toen, doe, toen, ook do, Gron. dou.

toen, to, toe, zie: to (toe).

toer, toer, toertien, toeren, oogenblik, korte poos; “Voor afgestorvenen beneden de twaalf jaren wordt eenmaal geklept en één toer geluid.” Ook = eenigen tijd; ’n toer lank = een tijd lang; zoo: toertien = poosje; ’n aorig toer = geruime tijd; toer van den dag = gedeelte van den dag. Gron. toer = poos, tijd lang; Oostfr. tûr, Noordfr. türr = tijdlang, met betrekking tot het uithouden in eene moeilijke positie. bij toeren = in sommige opzichten, of: in enkele gevallen.

toer, toer, moeilijk werk, zware taak; “zoo’n anderhalf uur, nao ’t ofbienden van de scheuvels nao huus te môon gaon was ’n hiele toer”; allemeugende toer = ontzaglijk zwaar werk. Gron. toer = zware taak, ook NBrab., en wat in Gron. de schippers törn noemden.

toerusting, toerissîng, toebereidselen. Staat voor: toerusting.

toesterig, toesterg, ongeduldig, verward, verdrietig. Ook = slordig, haveloos, en = verward, van koren op ’t land, dat door den wind heen en weer is geslagen (Gron. sloagerg); Gron. toesterg = verstoord, wrevelig, slecht geluimd, Oostfr. tûsterig, tûstrîg, tûsterg = stormachtig, ruw, onvriendelijk, verstoord.

toetast, toetast, geringe moeite, ’t werk van een oogenblik, Gron. toutast, Oostfr. Neders. totast. Van: toetasten = aangrijpen.

toewillen, towillen, genegen zijn; “Zij wōl Klaosien heur plaotse te liever to, umdat ze zuster in ’t geloove was.” Gron. touwillen = gaarne gunnen omdat men hem (of: haar) toegedaan is.

toezaaien, toezaeien, bezaaien.

toezachten, zachten, toezachten, genezen van eene wonde, het afnemen van het zweren, Gron. zachten.

toezebollen, toezebōldern, zuizebollen, tuimelen, kopjebuitelen; “toe ’k völ en toezebolderde deur de lōcht”.

toezeggen, toezeggen, toezekgen, verzekeren; ’k zeg joe toe! dat, enz. = ik verzeker het u, dat, enz.; Gron. ’k zeg joa tou! met bijzonderen klem op: zeg.

togen, taogen, vervoeren, voeren; ik taoge oe uut ’t möör hen huus. Staat voor: tijgen = trekken. Oostfr. tagen = trekken, aantrekken, aanhalen, Neders. tagen = trekken, verkeerd trekken.

tokken, tokken, tokkeln, lokken, uitlokken, verlokken; “Tokt ze mit hen ê belt.” = lokt ze (de kiekens) mede naar den mesthoop. Gron. tokken = lokken, verlokken, uitlokken; Kil. tocken = aanlokken; Oostfr. tokken = trekken, lokken; Westf. tocken = lokken; Teuthon. tocken = lokken, aanhalen; Neders. tokken = lokken. Hooft: aantokken = aanhalen, lokken, bij Bild. tokkelen, aantokkelen. Het Nederl. tokkelen = gedurig aanraken, ook = aanzetten, aansporen (v. Dale) is een freq. van het veroud. tokken, volgens ten Doornk. van een Nederd. tok, MHD. zoc, van teiën, OHD. ziohan = trekken. Gron. mittokken = medetroonen.

toldijk, toldijken, zie: dijk.

tolkachtig, tolkachtîg, beuzelachtig, van menschen die met beuzelarijen den tijd doorbrengen. Zie: tolken 3.

tolken, tolken, beuzelen, lanterfanten, met beuzelingen den tijd korten.

tolken, tolken, voor een spotprijs in stilte iets koopen. Gron. holkers en tolkers (tautol.) = menschen, vooral vrouwen, die zich weten in te dringen, en zich van anderer lichtgeloovigheid, goedigheid of slofheid bedienen om zich te verrijken; Oostfr. holken = iets bedektelijk of in ’t geheim doen, in heimelijke verstandhouding met dieven staan, enz.; Nederd. holker = heler; holken un tolken = samen dieverij plegen; holker un tolker = dievengespuis. Zou met hol, holletje, Nederd. holke = klein hol, verborgen plaats, samenhangen.

tolken, tolken, bijeenschrapen. Vergel. tolken (voor een spotprijs kopen)

tomig, teumîg, tuimîg, tuemîg, tuenîg, bedaard, langzaam; hij leup heel bedaerd en teumîg; ’t was ’n teumîge vent. Ook = werkeloos, ledig, niet druk. Gron. tuimîg = niet druk, bv. in een winkel, zóó dat men het werk op zijn gemak kan afdoen; Overijs. teumig, tuimig = niet druk; Geld. tumîg, teumîg = werkeloos, ledig; Kil. (Fris.) tomigh = ledig, niet werkzaam. Oudfr. Noordfr. tomig = werkeloos; AS. OSaks. tom, tomian = los, vrij. Oostfr. tömig = bescheiden, geschikt, zedig, ordelijk, rustig; sük tömig holden; tömige gasten; tömig wër = zacht, stil. Van: toomen = beteugelen, bedwingen, Oostfr. tömen, HD. zähmen.

tommel, tōmmel, buitengewone drukte, een karwei. Oostfr. tummeln = springen, alarm maken, leven maken, zich heen en weer bewegen, zich inspannen. HD. tummeln = leven maken (veroud.); sich tummeln = zich heftig bewegen, groote werkzaamheid toonen, spoed maken; Getümmel = sterk geluid, enz. van het MHD. tumel = verdoovend geluid of alarm, leven makende beweging of werkzaamheid.

tondeldozen, tonterdeuzen, werkwoord, zich verontwaardigd toonen.

tonkaarde, tonkaarde, zie: bōnkaarde.

toonstrijken, toomstrieken, het opzeggen van het rijm ging in één toomstrieken = werd in denzelfden toon, temend opgedreund.

tornieren, tornieren, zwetsen, grootspreken; ook = razen, zich als een bezetene gedragen; steeds: vloeken en tornieren. Zal staan voor: toornen, HD. zornen.

tot uit, toe oet, toe oet =(toe uit), voor: uit; ze luep dan maor eem aachter toe d’hof oet = ze liep dan maar even achter uit den hof. Gron. tou ’t hoes oet = uit het huis. uut = uit, Gron. oet, uut, Friesch uut, Westf. ût

toujours, toereloers, doorgaans, voortdurend, steeds. Gron. toerloers (klemt. op: toer) = onafgebroken. Verbast. van het Fransche toujours.

touw, touw, (Oost-Dr.) = hee; zie ald.

traktatie, traktaosie, wat men graag lust, te eten krijgen; ook Gron.

trap, trap, trappen, trapen, (meerv. van: trap) = voetstappen van beesten in het land of op den weg, sporen van een dier, Nederd. HD. Trappen.

trappen, trappen, trappens, (meerv. van: trappen) = treden van eene trap of ladder, sporten. Gron. trappen = trede, en: sport; ook = losse trap, meerv. trappens.

treemke, treemke, schakel, vischnet, Gron. treemke, triemke. Het is een driedubbel gemaasd net om snoek, baars, enz. te vangen, en diminut. van: treem = trechter, omdat deze drie mazen eene soort van trechter vormen.

treffen, treffen, overeenkomen; zij treffen menaor = de koop wordt gesloten. Nederl.: een vergelijk, de vrede treffen = de vrede sluiten.

trekgeld, trekgeld, strijkgeld, verhooggeld voor het hoogste bod, Gron. striekgeld, bodgeld, bij v. Dale: strijkgeld, plok, plokpenning. Zie: trekken.

trekken, trekken, voor: gaan zitten; zich nederzetten; “Tie trekt aachter stoet en brood met roggenbrei.” = gaat bij tafel en eet, enz.

trekken, trekken, koopen op eene openbare veiling. Vergel. trekgeld.

trekkig, trekkîg, waterkoud. In Gron. zegt men: ’t trekt fien, kold = ’t is koud, de lucht (eigenl. de tocht, de trek van de lucht) doet koud aan.

trekpot, trekpot, theepot, ook Gron.; Oostfr. trekpot, treppot.

trijzel, triezel, klap, veeg; triezel an ’t oor = oorveeg. (Het Oostfr. triseln, trüseln – duizelen, tuimelen, ter aarde storten, struikelen, wankelend gaan, en daarvan het znw. trü̂̂sel; Friesch truwselen (G. Japix), truselen = tuimelen, kopje over buitelen; triezel zou dan zooveel zijn: een slag of klap waarvan men duizelt, van de beenen raakt, neerstort.

trommelarij, trommelderij, getrommel, slaan op de trom.

tuien, tugen, zonder schade ruilen; dat kun j’ wel tugen = daarbij lijdt gij ten minste geen schade. Gron. ik ken ’t nijt tugen = het nadeel zou aan mijn kant zijn, ik zou niet genoeg in ruil ontvangen; Friesch tigen; Neders. ik kan ’t nig tügen = ik kan daartoe niet besluiten; daarin heb ik geen trek. Zal een bijvorm zijn van tigen, tijgen = trekken.

tuig, tuug, tuig; het tuug = de kleederen, vooral van vrouwen. (Pan: tuug = wollen en linnen kleederen, ook beddelinnen, waschgoed). Te Dalen in ’t algemeen van groote stukken, de kleine stukken heeten kortgoed. Zegsw.: wat geet heur ’n tuug of! wat heeft zij veel praatjes! (vergel. ’t HD. albernes Zeug reden). Gron. tuug = tuig; ook = kleeding; goud in ’t tuug zitten = goed gekleed gaan, ruimte van kleeding hebben. In Westerw. (Gron.) tuug = het linnen dat in de wasch is. Geld. kussentuug = sloop; op de Veluwe tuug = wollen kleederen; het linnen wordt enkel: de kleeren, geheeten. HD. Zeug, tü̂̂g = kleedingstoffen, enz.; Neders. tüg, Holst. tug; voottug = schoenen en kousen; Oostfr. tü̂̂g, ook = kleed, kleeding.

tuimelen, tōmmeln, over ’t hoofd buitelen, tuimelen. Oostfr. tümelen, tümeln, Gron. tumeln, HD. taumeln, Nederl. tuimelen. OHD. tiumôn = zich in een kring draaien.

tuin, tuun, tuinen, toen, (= tuin); afschutting, heg. Eigenlijk: eene omheining van wilgen staken met dunne takken van hetzelfde hout doorvlochten. In Drente en Gelderland vindt men nog op enkele plaatsen zoodanige tuinen om de kerkhoven (kerktuinen) uit gespouwen eiken palen bestaande, door takken aan elkander verbonden. In Overijs. en Geld. bestaat de afschutting der boerenerven veelal uit zulk vlechtwerk. De kribben in de rivieren en wateren heeten mede: tuinen, doch waren verboden. Dr. Landr. (1712) IV. 5: kerktuinen; art. 6: ook zullen geene Tuinen, enz. in rivieren gezet mogen worden. Oostfr. tûn, tü̂̂n = afsluiting door middel van struiken, twijgen, enz., hekwerk, staketsel, wat door middel van heggen, schuttingen wordt afgesloten; Nederd. tuun, MNederd. tûn, Kil. (Fland.) tuyn, Oudfr. wang. Saterl. Helgol. tûn, Friesch tuwn, Westf. tuun, OudS. AS. tûn, OEng. tûn, toun, Eng. town, ONoorsch tûn, OHD. MHD. zûn, Oostenr. zoun, HD. Zaun = hek, heg, enz. Vergel. aalstal. (= tuin), zooveel als: omtuining, schutting. Sprw. Daor de toen op ’t leegst is, kompt man er ’t best over = over geringe menschen kan men gemakkelijk de baas spelen (Odoorn).

tuinbijker, toenbeiker, zie: beiker.

tuinimme, toeniempies, bijenkorven die geheel afgeschut staan.

tuit, tuut, hoen, kip, ook Geld. In Gron. tuut, tute, in de kindertaal al wat tot het gevogelte behoort, inzonderheid kippen en kiekens; ook liefkoozingswoord, Friesch tuwtelke, tuytelke, NBrab. tutelke, Oostfr. tǖt, tü̂̂tje, du lütjetü̂̂t. Aldus om den vorm van den bek, vooruitstekend als eene tuit.

tuiten, toeten, blazen; d’r us heur vaste wat in d’ooren toet = haar is zeker iets (ten uwen nadeele) in ’t oor geblazen.

tuitering, tutering, tuterink, in ’t westen der prov. zekere moerasvogel, naar zijn geluid aldus genoemd. Zie: veldpieper.

tuitmuts, toetmusse, muts met eene tuit of tip.

tuja tuja, tuja! tuja!, roep tot aanhitsing op het wild. Zou eene verbastering zijn van tayand, oudtijds gebruikelijk om de honden aan te zetten, ’t Fransche taiaut, Eng. tallyho.

tuk, duge, mak, gedwee. Gron.; tuk wezen = mak wezen = stil zwijgen, zich stil houden, niet meer tegenpraten, voortkomende uit vrees. ZLimb. tuke = tot zwijgen brengen, troeven, schaakmat zetten; Oostfr. tûk = mak, rustig, stil, zich voegend.

tuk, tuk, zak. Sprw.: Oe möt’n cent zoo vast innen tuk zitten as ’t haor oppe kop en ’n koeze inne bek = een cent moet u zoo vast in den zak zitten als de haren op het hoofd of als eene kies in den mond.

tukker, tukker, vlug.

tuntelen, tunteln, zie: tiebeln.

turfbede, törfbeeën, “heur törf, die te bee over de wegen anvoerd weuren.” Zie: bee.

turfmennen, törfmennen, turf met den wagen naar huis rijden; ook Gron.

turftrekkerij, törftrekkerije, [geen uitleg in bron]

turk, turken, kleine vliegen.

Turkse krent, turkse krenten, tros-Vogelkers, Prunus Padus. v. Hall Neerl. Plantensch. p. 66.

tussenbod, tuskenbod, tusschentijd, tusschenruimte van tijd.

tussentijds, tuskentied, tuskentie, inmiddels; tusschentijds.

tut, dudde, zuster, Marken tutte. Gron. tutte, tutje, voor: meisje, als vleiend woordje bij ʼt aanspreken, in de Ommel. vooral: zus; zijn ʼt kleine meisjes, zuske. Oostfr. dütte, düt, diminut. dütje, voor: lieve, lief meisje. Vergel. ʼt Noordfr. daat, doet, doetge = dochter.

twaalf, twaalven, twaalf; Gron. twalven, twalm.

tweebak, tweebak, tweibak, beschuit. Gron. twijbak, tweibak (ook stofn.), Friesch twiebak, Oostfr. Holst. twêbak, Neders. twijbak, Westf. twibak, HD. Zwieback. – tweibakkenwief = vrouwen, die beschuit en wittebrood bij de huizen verkoopen, Gron. stoetwieven. – Aldus omdat zij eerst als bolletjes en dan, doorgesneden, nogmaals in den oven komen.

tweedonkeren, tweedonkern, werkwoord, schemeren. Gron. tweidonkern = schemeravond, schemerdonker; in tweidonker zitten, Oostfr. in twêdüstern zitten = een schemeruurtje houden; Neders. twedunker, twelecht. Zie: tweelicht.

tweelicht, tweelicht, morgen- en: avondschemering; ook Overijs. Geld. Noord-Holl. Kil. Hooft Oostfr. – Neders. twelecht, Eng. twilight, AS. tweonlecht, en zooveel als: twijfellicht. Hooft: Jan Harink, die ’s morgens met de tweelicht bij de taakels van Bossuus schip opklauterde. Gron. tweilichtig = wanneer men twee lichtbronnen heeft, bv. wanneer de lamp nog brandt als het reeds begint te dagen.

tweernen, [tegenstribbelen], dweeren, tegenstribbelen, tegenspreken, twisten. Gron. dweeren, tweeren = zaniken, onnutte praat hebben en daarbij gedurig in herhaling vallen, en daarvan: dweernder, tweernder, dweernscheet = dwelmscheet. dweeren, zooveel als tweernen = twijnen = zijde dubbelen.

tweernen, tweeren, zeuren, zaniken, kletsen; hiervan: getweern = gezanik, enz. Gron. tweeren, Oostfr. twären, eig. = tweernen, twijnen, HD. zwirnen; Gron. fig. = onnutte praat hebben en daarbij gedurig in herhaling vallen, en daarvan: tweernder, tweernkond, tweernscheet, enz. = zanikkous, zanikbroer. Holst. tweernen = wijdloopig spreken, eene rede uitspinnen, rekken. MHD. zwire, zwir, OHD. zwiro = tweemaal, tweevoudig, waarvan: zwirnen, enz.; Kil. tweyn, twyn, twist, van: tweynen, twijnen = samendraaien, verdubbelen, dubbelen, van een OEng. twin, ONoorsch tvenur, AS. tvin, Oud-Saks. twên, OHD. zwên, zwein, (wat ook één is met AS. tveon, OEng. tweon), AS. twêna = twee, gevormd.

tweeschoren, tweeschoren, zie: eenschoren.

twenter, twenter, tweejarig paard, Gron. twenter, twenterpeerd; Kil. tweenterdier (Fris.) = tweejarig dier; Oostfr. twenter, twenterbêst = tweejarig rund; Neders. Holst. twenter, twinter = tweejarig vee, in Holst. ook van schapen; MNederd. tweenter, Eng. twinter. Van: twee, in navolging van: enter, van: één. Zie: enter.

twijfelzinnig, twiefelzinnig, mijmerachtig; ook = krankzinnig.

twijg, toege, toek, tak, boomtak; Sprw. Dünner uppe kale toeg, ’t Heele jaar regen g’noeg = dondert het vroeg in ’t voorjaar, dan heeft men veel regen te verwachten. Dr. Landr. (1712) III, 85: Geene meyers mogen eenige toegen van Eiken-Bomen houwen; id. (1608) art. 43; Gron. toeg, toege, toek, toeke, ook OGron., toegen = takken; Overijs. toog, teuge = tak, boomtak. Zal een dialectverschil zijn met: twijg. Vergel. o.a. ’t Neders. tuusken, Gron. tusken, Nederl. tusschen, en ’t HD. zwischen; dwalen en dolen, enz.

twijg, twieg, tweeën, weeën, struikgewas van de waterwilg. Die twijgjes worden veel gebruikt tot het maken van manden, het binden van daklatten, enz. Gron. wenen = loten van de waterwilg; wenebos = struikgewas van de waterwilg; Oostfr. wêne, wên, wîn; Nederd. wede, wiede, wêe, wîd, wîe, MNederd. wîde, veroud. Nederl. wijde, wije, OHD. wîda, MHD. wîde, HD. Weide, ONoorsch vîdhir = wilgenboom, wilgenstruik; Goth. widan = binden. (De vorm: wenen zal ontstaan zijn uit het meerv. van: wede).

twist, twiest, streng garen. Staat voor: twist. Zie: tweeren.

u, joen, oe, u; as ’t joen goed was = als gij het toestaat. u, aanw. voornw.; eb oe van oe leven!

uier, gier, juur, jidder, judder, uier eener koe. Gron. Friesch uur, Kil. uder, uyder, uur, enz.; Oostfr. jüdder, Oudfr. uder, uur, Deensch iver, Zw. jur. Vergel. ʼt Gron. ier, jier, en Nederl. gier; ʼt HD. gegen, en ʼt Nederl. jegens, enz.

uier, jidder, judder, juur, uier eener koe, enz. Gron. uur. Kil. uder, uyder, uuder, uur, ore, neur, eur; Oostfr. jüdder, Westf. nür, Oudfr. uder, uur, Deensch jver, Zw. jur, Pommersch uider, AS. ûder, Eng. udder, Friesch jadder, jaer, Noordfr. jüdder, jidder, jader, Wangeroog jedder, Nederd. gidder, Finsch ûtare, ONoorsch jügr, jûr, Noorw. juver, Lat. uber.

uil, oele, uil; dat wordt ’n oele = dat is eene mislukte boel. Het Gron. heeft: oele! zooveel als: mis man!

uit de kijk, uut de kiek, buitengewoon best, uitstekend, als het eene bezigheid, kunstvaardigheid betreft, Gron. oet de kiek = oet de bocht = oet ’t stuk = iets uitmuntend kunnen maken, verrichten, enz.

uit stuur, oet stuur, wezen = ongedaan, verschrikt, Gron. = ongedaan, zenuwachtig, door schrik als anderszins.

uitblijken, oetblieken, blijken; dan zal ’t oetblieken! Ook Gron.

uitbrengen, oetbrengen, verkoopen of verruilen; op ’t veurdeeligst oetbrengen; ook Gron. Zooveel als: aan den man brengen.

uitdoen, oetdoen, uutdoen , 1. verhuren. Gron. oetdoun, nl. van geld lenen, op rente zetten; land ten halven oetdoun = voor de helft der vruchten verhuren. Bij Hooft: uitdoen = geld schieten, leenen. leenen; geld uutdoen = uitzetten op interest, Gron. geld oetdoun = op rente doen; Hooft uitdoen = geld schieten, leenen. Oosfr. ûtdôn = uitgeven, betalen. 2. verhuren, van land: Gron.: land ten halven oetdoun = (bouw)land voor de helft der opbrengst ten gebruike afstaan, nl. voor een bepaalden tijd.

uitdraaien, oetdreien, voor: uitloopen (fig.); ’t wèr zul op regen oetdreien = denkelijk krijgen wij regen; ook Gron. oetdraien. Ook bij v. Dale: uitdraaien.

uitgaan, oetgaon, voor: sterven, ook Gron.: zij’s zacht oetgoan = zij is zonder pijn of benauwdheid gestorven.

uitgebroed, oetbröd, (uitgebroed), voor: geboren, afkomstig; zij’s daor oetbröd; ook Gron.

uitgerekt, uutverrekt, uitgerekt, het lichaam uitgestrekt hebbend; “de kerel die op de wagen laank uutverrekt is gaon liggen.”

uithangen, oethangen, voor: begaan, bedrijven: ’n streek oethangen.

uitharen, uutharen, haren, uitvallen der haren, van dieren, o.a. van honden, katten, paarden, koeien, ook Gron. oethoaren, Overijs. uuthaoren, Neders. abharen, HD. ausharen. Vergel. v. Dale i.v. verharen.

uithemelen, oethemmeln, schoonmaken; ’t hoes oethemmeln (of: ’t huus uuthemmeln), ook Gron. Zie: hemmeln.

uithoren, uut heuren, zie: anheuren.

uitjagen, oetjaogen, diepe sporen in het zand maken; “de wagen speuren wassen deur al dat gemen diep oetjacht”, zooveel als: de vrachtwagens hadden diepe sporen gemaakt.

uitkeren, uutkeren, uitvegen, Overijs. vegen, uitvegen = keren; Nederl. uitkeren, veroud. voor: uitvegen. Zegsw.: iemand de kas uutkeren = den mantel uitvegen.

uitkubbing, uutkubbing, uutlaot, oetkubbîng, schuinsch afdak boven een inspringenden bander. Oostfr. ûtkübbe, letterl. Aussen-Koben, d.i. eene aan den buitenkant der schuur, naast den dorschvloer, onder het afdak doorloopende, met hout afgekleede en in verschillende stallen of hokken verdeelde ruimte, deels tot berging der turf, deels tot stalling van kalveren en schapen bestemd.

uitlaat, uitlaat, uitspringend gedeelte, aanhangsel eener woning, inzonderheid aan het achtereinde uitgebouwd. Zie: kubbing, aflaat.

uitlaat, uutlaot, zie: uitkubbing.

uitlangen, oetlangen, uitgeven, ook Gron.

uitlopen, oetloopen, afgeloopen; hij wilde zien of ’t good oetloopen was.

uitpakken, oetpakken, afloopen, uitkomen; ook Gron.

uitpegelen, oetpiegeln, uitmergelen.

uitpoesten, oetpoesten, uitrazen, uitwoeden. Zie: poesten Gron. Overijs. Geld. Westf. = uitblazen.

uitpoesten, uutpoesten, adem scheppen, uitrusten, ook Gron. Overijs. Geld. Westf. – Neders. verpuusten.

uitprakkeseren, oetprakkezieren, door nadenken vinden of uitvinden, Gron. oetprakkezijern.

uitpreukelen, oetpreukeln, uitpluizen, van de pijp. Ook Gron. en ook voor: uitpluizen van de tanden, van het katoen in de keukenlamp, enz.

uitproesten, oetproesten, in: ’t oetproesten van lachen; de uitbarsting van een eerst bedwongen lach, alsof men niest; ook Gron Oostfr.

uitreden, oetredden, uitkammen, van het haar, Gron. oetreien.

uitruien, oetreuien, uitslaan; uitslag op de huid vertoonen, waardoor, naar men meent, de kwade stoffen in het lichaam naar buiten gedreven worden.

uitschieten, uutscheten, (uitschieten); um ’t olde jaor uut te scheten = schieten op oudejaarsavond.

uitschrobben, oetschrōbben, uitschelden; ook = ernstig berispen (v. Dale: schrobbeering = scherpe berisping; uitschrobben = schrobbend reinigen).

uitspanninkje, oetspannenkien, [geen uitleg in bron

uitspinnen, oetspinnen, uitvaren, zijn drift toonen; “Doe was Maarchien teeng oom begund te oetspinnen”, waarvoor in Gron. - oet te spinnen.

uitspugen, oetspeien, uitspuwen, braken; zie: speien.

uittikken, oettikken, een meisje ’s avonds naar buiten lokken door tikken op de glasruiten.

uittrekken, oettrekken, zie: garf.

uitvleugelen, oetvlögeln, uitstoffen met een ganzevleugel of pen; vlögel, vlogel = vleugel.

uitvorken, oetvorken, de aardappelen bij ’t rooien met eene vork los maken, Gron. oetzetten.

uitvreden, oetvreden, oetvreën, door eene vreding (zie: vreeîng) buitengesloten houden.

uitwassen, oetwassen, het ontkiemen van den korrel in de aren, wanneer het graan nog op het veld ligt. Dit heeft alleen bij zeer natte zomers zoals in die van 1891 plaats; ook Gron.

uitzetten, uutzetten, uitslaan. Zie: uutdoen.

uitzetting, oetzettîng, uitzet, bv. aan jonggehuwden, huwelijksuitzet.

ulk, ulk, bunsing. Kil. ulck, ullick, (Fris) visse, Oostfr. ulk, ülk, ülke, HD. Iltis, Neders. ilk, ulk = marter, bunsing, MNederd. ilke, illeke, MVlaamsch ulc, ullic, ullinc, Pommeren ullink, Noordfr. ölk, Westf. ulk, Hildesh. ilk. Het Gron. heeft wel: stinken as ’n ulk (ook Oostfr. Westf.), overigens steeds: bunsel.

unster, anster, aenster, enster, unster.

uwe, jodde, judde, joende, oende, oen, oe, ou, uwe; da’s ’t jodde = dat is ’t uwe; ooz pèrd is starker as jodde. Staat eigenlijk voor: joende, van joen = u, Gron. joenent, judde, voor: je (= jou) en: de. oe &ou = uw, uwe, uwen.

vaalt, vaalt, de mest welke de schaapskudde bij het beurtelingsch nachtverblijf op de graanakkers in de eschen maakt. Zij wordt te dien einde in een afschutsel van hekwerk (schaaphekken) geplaatst. Men noemt dit ook zetvaalt. Hij, op wiens grond de schapen in de hekken staan, wordt gezegd, de vaalt te hebben, ook wel: de schaaphekken krijgen. Dr. Landr. (1608) IV, 32: betuinde vaelte = erf rondom het huis gelegen.

vaardig, verrîg, (= vaardig) = welgemaakt, welgeschapen, Gron. veerdîg = zonder lichaamsgebreken.

vaars, veerse, vers, (meerv. veerzen) = koe, die nog niet gekalfd heeft, Gron. veerze, veers, HD. Färse. Vergel. var en: (v. Dale) vaars, vaarkoe = jonge koe. Zie: starke.

vaarskalf, veerskalf, kalf van het vrouwl. geslacht, HD. Färsenkalb, Gron. veerze, veers, kuikalf, kui. Zie: veerse.

vader, vaar, koude vader , vader; Gron. voar, ruw of minachtend uitgedrukt. koude vader = stiefvader, Vergel. kold bloed.

valgen, valgen, strieken (omploegen). Gron. valgen, zömervalgen; broaken = de behandeling van braakliggend land, Friesch braken; Oostfr. falgen = het ondiep omploegen van stoppelland of van de braak; Neders. falgen = een braakliggend veld ettelijke malen omploegen om het mul te maken; Holst. falligland = eenmaal omgeploegd land; de haver die daarop groeit heet: fallighaber; Oudfr. gustvalgen = herhaaldelijk ploegen van braakliggend land; Eng. fallow = braken, braak leggen, daarvan: fallowfield. Kil. velghen (veroud.) = omkeeren, HD. felgen, hiervan: velg = buitenrand van een rad, AS. walwian, Goth. valvjan, Lat. volvere = wentelen, enz.

vallen, völt, viel; ʼt völt niks to = ʼt viel niet mee, Gron. ʼt vōl nijt tou.

vanderhands, vanderaansche, zie: bijeraansche peard.

varen, vaeren, vaoren, rijden; in of op een wagen, en = varen, Gron. voaren, ook Geld. NBrab. Kil. Hooft. Oostfr. (v. Dale: varen, in de beteek. van: rijden, weinig gebruikelijk.) Van ouds: varen = gaan, zich ergens heen begeven. Dr. Landr. III, 87: ten dage van afvaringe (vertrek).

varen, vaeren, ploegen.

varig, varig, willig, van koeien, Gron. bōls, bōlsk. Van: var = jonge stier. Zie: bōls.

vast, vaste, voor: zekerlijk, zeker; “Ik ben een neef van Jeannette. – Van Jantien vaste, meende Wouter te moeten verbeteren.” In Gron. ook voor: wellicht, waarschijnlijk, zekerlijk: ik goa vast nijt noa ’t mart; ie bin vast ’n zeun van, enz; Op de vraag: koom ie mörgen? beteekent het antwoord: vast al, zooveel als: hoogstwaarschijnlijk wèl.

vast spelen, vaste speulen, annelöten, anlotten; zie ald.

vaste wal, vasten wal, vasten wal = zooveel als: plaats waar men verzekerd is dat men altijd lossen kan, bv. van turfschippers, waar zij hunne vracht kwijt kunnen worden; hij had te Assen ’n vasten wal = kon zijne turf daar altijd slijten.

vastgekopt, vastkopt, sterk van geheugen; leerzaam.

vat, vat, doodkist; in ’t vat leggen = kisten. Van ouds had dit woord eene zeer ruime beteekenis. Kil.

vatten, vaten, varten, de schooven op den zolder (de balken) opslaan, bergen; Kil. – Overijs. vatten, Neders. vaten, HD. das Korn fassen.

vatten, vaeten, vaten, bevatten; ook = bergen; hij wöl in oez hoes rogge vaeten.

vazel, vazel, bijvoeglijk naamwoord, ribbeschier; zie ald. Gron. voazel = mager, niet bij vleesch zijnde, van rundvee; ’t voazele goud viendt gijn koopers. Oostfr. fasel = mager, van vee gezegd dat niet wordt gemest maar als fokvee dient en daarom niet meer dan gewoon voedsel krijgt, nl. bij winterdag. Westf. fâselstark = noch vet, noch mager. Zie: vazel 1.

vedelen, fiedeln, vioolspelen; ook Gron. maar dan meest in minachtenden zin, zooveel als: over de snaren strijken, krassen; ook NHoll. ’t HD. fiedeln = op de viool strijken. – vedel, veel, oudt. = viool, Oostfr. fidel, Eng. fiddle.

veeg uit de pan, veeg uut de panne, scherp verwijt. Gron. ’n slik oet de pan kriegen = een steek onder water krijgen.

veel, vol, veulsteveul, (= veel), zooveel als: veelmalen, vaak, dikwijls; hie komp vol bij oes. veulsteveul = veel te veel; ook Gron.: veulste veul, duur, enz.

veennerf, veennerf, bonkaarde; zie ald. Eigenlijk: nerf = zijde van het leder, waarvan het haar afgeschaafd is, Kil. erve, narve, nerve. In Overijs. narf, arf = de bovenkorst van het weiland of hooiland, zoover het gras wortelen heeft, HD. Rasen, Neders. narve, Westf. grasnarwe, narwe, nare, Oostfr. grasnâre = gras met al de wortelen. Zie ook: hoed.

veld, veld, voor: heideveld, bv. Ellertsveld; ook Overijs.; in Geld. (Veluwe) Hellerveld; over ’t veld zijn = reizen.

veldekster, veldakster, zie: eerdzwalve.

veldpieper, veldpieper, tutering; zie ald.

veling, feelîng, velîng, vreemd arbeider of reizend koopman, uit Bentheim of Munsterland, bijzonder in kousen; feelingsche, velingsche, veelsche hoozen = kousen die in Westfalen vervaardigd zijn. Gron. velînk, veelnk, velîng = iemand uit Westfalen (zoo men althans meent) afkomstig; ook voor Duitscher die zich hier gevestigd heeft, en voorts ieder vreemdeling, die zich door zijne spraak als Duitscher doet kennen. Oostfr. fêling, fêlink, fêlnk = een (West)fälinger of (West)fale, ook: hasefêling = Westfaalsche kousenkoopman, Gron. hoozevelînk.

vellig, vellig, zich vellig geven = zich bloot geven. Zie: grasvellig.

veraltereerd, veraltereerd, ontsteld, ontroerd, onthutst, ook Oostfr., Gron. veralterijrd. ’t Fransche alteré = ontroeren, ontstellen, waarvan ons basterdw. altereeren = verschrikken, ontroeren, ontstellen, en: alteratie = ontsteltenis, schrik, ontroering.

verbeelding, verbeeldîngs, inbeelding. Gron. verbeeldîng = zinsbedrog, verwaandheid, inbeelding.

verbogen, verbogen, zich op iets beroemen, bogen, stoffen op iets.

verbuiten, verbuiten, zie: buten.

verbuiten, verbuiten, verbuten, zie: buten.

verdanen, verdanen, verstikken, van hout, aardappelen, enz.

verdiesterweren, verdiesterweren, vernielen; Gron. verdisterwijern = vernielen, verwoesten van planten, van heester- en struikgewas in een tuin, Oostfr. verdisterweeren. Zeel. verdisteleweerd = slecht onderhouden, in NHoll. = doorgebracht. ’t Fransch détruire, Lat. distrahere = afscheuren, met geweld afrukken.

verdiverteren, verdieverteeren, ontspannen, Gron. verdievertijern, verdiffendijern = zich met iets bezig houden, den tijd op aangename wijze verdrijven, korten.

verdold, verdōld, als interj. en versterkend bijw.; verdōld ja! lao we dat doen; ’t is verdōld kold; hij ’s verdōld ekuld = hij is geducht gefopt; Gron. wel verdōld! ’t is verdold woar! uitroep van aangename verrassing; verdōlde mooi, enz. zeer mooi; ’n verdōld spul = een leelijk geval, enz. Friesch verdold, NBrab. Neders. verduld, Oostfr. ferdüld. Letterlijk zooveel als: door dolheid aangetast; Kil. verdult = door waanzin aangegrepen, doch doet dienst als basterdvloek, euphem. voor: verdoemd.

verdragen, verdragen, [geen uitleg in bron]

verdregen, verdregen, de hoeveelheid vermeerderen. Gron. verdrijgen = eene spijs met iets vermengen, opdat de voorraad langer kan strekken. Zie: dreege.

verdrietzaam, verdrutzaom, verdrietig. Gron. verdrutsoam = met reden ongeduldig zijn; onverdrutsoam = onverdroten. Oostfr. ferdrötsam = verdrietelijk.

verdroesd, bedruzeld, verdroezeld, bedwelmd, duizelig, Gron. bedoezeld.

verdwaald, verdwelen, verdwölen, verdwalen, imperf. verdwölen = verdwaald

vergangen, vergangen, veurgangen, verloopen; vergangen jaor = twee jaar geleden. Gron. vergangen, in: vergangen week, joar, harst, enz, dunderdag, enz. = verleden jaar, het vorige jaar, enz.; Friesch NBrab. HD. vergangen, Westf. vergangen fridag, enz. MNederl. ganghen = gaan; verganghen = afloopen.

vergarven, vergarven, vergerven, zie: garf.

vergriezelen, vergriezeln, zie: griezeln.

verhapstukken, verhakstukken, in orde brengen, vereffenen. Gron. met iemand wat te verhakstōkken hebben = te behandelen, in orde te brengen, te vereffenen, te overleggen.

verjapsen, verjapsen, doorbrengen, verkwisten.

verkleineren, verkleineeren, vernederen, met minachting behandelen; Gron. verklainijern; verklainezijern = minachtend over iemand spreken, zóó dat hij in de achting van anderen moet dalen. Hooft: verkleening = verkorting van naam en aanzien. Het woord is het Nederl. verkleinen met den basterduitgang: eeren.

verkleumen, verklummern, verklummerd, verkleumen.

verkouden, verkollen, verkouden; ook Gron. – Kil. verkoudt, versnot, Oostfr. ferkold, ferkolden, ferkollen.

verlaat, verlaat, zie: aolstal.

verleden, vleden, verleden; vleden haarfst, zömmer, enz, ook Gron.

verlet, verlet, dadelijke behoefte; verlet om iets = terstond behoefte aan iets. hadd’ ie dan verlet um dat ding? Gron.: verlet om iets of iemand hebben, bv. = onmiddellijke behoefte aan geld, aan een dokter, enz.; d’r is verlet om joe = uwe tegenwoordigheid wordt (thuis of elders) dringend vereischt; ook Oostfr. – Kil. letten = wachten, zich ophouden; Oostfr. = vertoeven. Zie: letten.

verlossen, vlössen, (verlossen), een kinderspel. Twee of drie oppassers staan in een kring waarin ook één zit. Al de anderen trachten dezen buiten den kring te trekken, te verlossen; gelukt dit, dan moeten de oppassers een nieuwen gevangene zien te krijgen, en dezen weer bewaken.

verluiden, verluden, (= verluiden) = het luiden bij overlijden; den doode verluden = de klok luiden om het overlijden bekend te maken; ook Gron., maar daar nu bijna geheel in onbruik, Oostfr. verlûden, Neders. belüden. (v. Dale: verluiden; zich laten verluiden = te kennen ‒, te verstaan geven, laten merken.)

vermaagd, vermaogd, vermolmd. Vergel. het Gron.: mogen, voor: vergruizelen van brood of beschuit, zooals kleine kinderen veel plegen te doen als zij verzadigd zijn, en dan ook: fermö̂kern (Oostfr.) = ’t HD, zermalmen, met een moker vergruizelen.

vermaagdheid, vermaogdheid, bederf, aan ’t hout. Zie: vermaogd.

vermaken, vermaken, berispen, verkleinen, van iemand of iets met minachting spreken.

vermeesteren, vermistern, geld aan den dokter (= meester, mester) betalen. (v. Dale: vermeesteren (gemeen) = aan heelmeesters betalen.

vermoeden, vermoeden, refl. = moed vatten, zich vermannen of verstouten.

verneemstig, vernemstîg, vernuftig, vindingrijk; Gron. (Westerw.). vernumstig = vernuftig, schrander, van kinderen. Neders. vernimstig = schrander, alleen van zeer kleine kinderen. Van: vernemen, in de beteek. van: opmerken, waarnemen, acht slaan op, letten op, enz.

vernuveren, vernuvern, reflexief, zich aangenaam bezig houden, zich amuseeren, bv. met drinken, rooken, praten, enz., ook Gron.

verouderen, oldern, er oud en afgeleefd beginnen uit te zien, Gron. oldsen.

verpoffen, verpōffen, verzeggen, vervloeken, ook Gron.

verrel, vörrel, vierde deel, ook Gron.

verreljaars, vörreljaors, vierendeel jaars, Gron. vörljoars, vörlsjoar.

verreppen, verreppen, verbedden.

verschijnen, verschienen, het verdrogen en verbrokkelen van den aan zonneschijn blootgestelden turf, dat op ’t veld staat.

verschil, verscheel, twist, verschil, oneenigheid, kloppartij, ook Gron.; Overijs. ferschâl.

verschrikt, verschrikt, verschrikkelijk, ijselijk, geweldig.

verschuinen, verschunen, voor den gek houden. Oostfr. schünen = aanporren, aansporen, aandrijven, opwekken, verlokken, verleiden, overhalen, enz.; ferschünen (eig.) = afschuinen, schuinsch afwerken; (fig.) = met mooie woorden van zich afschuiven, (hem) met een mooi praatje afwijzen, bv. een schuldeischer, inblazen, ingeven; Gron. inschunen = influisteren, inblazen, in ’t geheim tot iets aansporen (in ongunstigen zin); Overijs. schulen, inschulen (door wisseling van n en l) = heimelijk influisteren, Holst. schünen = uit boosaardigheid of spot tot iets aanzetten; anschünen = tot iets verkeerds aansporen; anschunden, anschünnen = (in ’t algemeen) = tot iets aansporen; Neders. schunden, schunnen = aansporen, aanzetten, inzonderheid tot verkeerde dingen; Westf. inschünken, anschünnen = opstoken; Friesch (G. Japix) scheynen, skienne; Wang. schain, alsook farschain, onschain, ook: toschain (= ferschünen, Oostfr. enz.); Saterl. sgaene, Ouds. skundjan, in: farskundjan (= tot iets bewegen), AS. scyndan, OHD. scuntan, scunten, scunden; MHD. schünden (= aansporen, enz.) MNederd. schunden, welks stam: skund, met het MNederd. scunt, en: schin, schinden tot een zelfde stam; ww. skinnan, skan, skun = splijten, rukken, steken, in beweging brengen, tot iets overhalen. Vergel. ook het OSaks. anscundian, Frank. scunden, scuntan = aandrijven, Noordfr. skienne = aandrijven, ophitsen, aanhitsen, vooral van honden; Deensch skynde, Zw. skynda = spoed maken, zich haasten, aandrijven, enz. verschunen dus zooveel als: tot iets bewegen om er daarna om te kunnen lachen.

verslaan, verslaon, 1. verminderen, verkoelen, vervliegen; de bouw is verslaogen = de oogst is mislukt. – het huwelijk is verslaogen = niet doorgegaan, afgesprongen, afgeknapt. Vergel. ’t HD. verschlagen = afkoelen, Westf. verslaon, Oostfr. ferslân, ferslâgen, Kil. verslaen, Nederl. verslaan (kookk.) = bekoelen. 2.verdeelen, van een stuk veld of veen; verdeelen en dan loten, inzonderheid bij de verdeeling van boekweitveen.

verslag, verslag, omgang, gemeenschap, verkeering, ook Gron.

versmakken, versmakken, niet naar den zin verkoopen.

versmarten, versmarten, smoren, stikken.

verspelen, verspelen, verspeulen, verloten, bij het lot verdeelen. Zie: speulen.

verspertafel, vespertaofel, de vesperdisch. Zie: vesper.

versukkelen, versukkeln, zich voor voetwisch laten gebruiken; “Gerriet zal zuk niet versukkeln laoten!”, zooveel als: niet als sukkel, sul, laten behandelen.

vertaperd, vertaoperd, verbluft, beteuterd, Zie: taoper.

vertaperen, vertaopern, verergeren, vervuilen. Vergel. taoper.

vertappen, vertappen, uittappen. Kil.

vertasten, vertasten, Sprw. Beter versproken as vertast – men moet nauwkeuriger letten op daden dan op woorden.

verte, veerte, verte, ook Gron.

verteren, verteren, als van zelf verdwijnen van eene regen- of donderlucht; ’t is verteerd, zegt men als er van den regen of donder niets komt; ook Gron.

vertier, tier, vertier, verkeering, onderling genoegen.

vervangen, vervangen, reflexief, zich verkouden, eene verkoudheid opdoen, ongesteld worden van menschen en vee door te schielijke afwisseling van koude en warmte. Gron. vervangen = stijf door koudevatting, van varkens; in Oostfr. zegt men het van paarden. Kil. vervanghen beeste = dier met stijven nek. (HD. verfangen, verschlagen (refl.) = door sterke beweging te veel lucht inademen, waardoor de ademhaling bemoeilijkt wordt.)

vervankelijk, vervankelk, bedrieglijk. HD. verfänglich, = wat door list of op slinksche wijze verkregen wordt, van: verfangen (veroud.) = zich laten vangen als in een net.

vervaren, vervaren, vervaeren, vervaoren, verhuizen, van woning veranderen; Dr. Landr. III, p.88: zullen malkanderen ten minsten drie Maanden voor de Vervaartijt de Huire mondelijk moeten opzeggen. Bij Hooft, Vondel, e.a. vervaeren = verhuizen, van de eene plaats naar de andere trekken.

vervlimd, verflimd, vervlimd, basterdvloek, en zooveel als: verduiveld, vervloekt; “dee vervlimde riegel was neet kloar”.

verzet, verzet, hypotheek. v. Dale: verzet = pand, hetgeen men verzet heeft; verzetten = verpanden.

verzetten, verzetten, deelen, scheiden, uit elkander raken van een gemeenschappelijken boedel, dus = boedelredden.

verzoek, verzuuk, verzuck, (= verzoek); aanzoek om te trouwen; ook: om (met haar) te mogen vrijen, Gron. verzuik, Oostfr. fersök.

vesper, vesper, etenstijd, het eten tusschen middag- en avondmaal; vesper hollen = dien maaltijd gebruiken. Deze gewoonte bepaalt zich tot den zomer, en wel op ’t platte land te 4, in Koevorden echter te 6 uur. In Westerw. (Gron.) vesper = de koffietijd, ’s middags 3 uur, waarbij dan eene boterham wordt gebruikt. (v. Dale: vesper = vroeg-avond; Lat. vesper = avond.) HD. Vesper = de avond, de tijd tegen den avond; Vesperzeit = namiddagtijd; Vesperbrot = namiddageten, en: vespern = dat brood eten, dien maaltijd houden; Westf. vesperstücke = Vesperbrot; vespertȋd = Vesperzeit.

vespertijd, vespertied, vesper; zie ald.

vest, vessien, vest; achter ’t vessien = in ’t hart, in ’t gemoed; Gron. nijt zuver achter ’t vestje wezen = geen zuiver geweten hebben; ook: niet eerlijk zijn; goud onder ’t vestje wezen = een eerlijk hart bezitten.

vetprijzen, vetpriezen, vettekieken, eene slachtvisite houden, of: zulk eene visite afleggen; ’t eerste ook in Gron. (Westerw.)

vetstuk, vetstukken, eene veenstreek onder de gemeente Emmen.

veulen, vool, vooltien, vul, veulen, Gron. vool, Friesch vool, Kil. veulen, volen, MNederl. vool, Oostfr. fool, faal, Eng. foal, Oudfr. folla, Saterl. fole, AS. fola, ONoorsch foli, fyl, Zw. fole, fäle, Deensch fole, OHD. folo, volo, MHD. vole, vol, HD. Füllen, Fohlen, Goth. fula.

vexeren, fakseeren, dwingen tot iets. Gron. faksijern, foksijern = plagen, kwellen, slaan, mishandelen, als in Kluchten uit de 17de eeuw. Ook = iemand tot iets dwingen; HD. vexéren. Verbasterd van: vexeeren = plagen, kwellen, afpersen.

vijfschacht, vijfschaft, viefschaft, viefschaften, dikke stof tot kleeding, door middel van vijf schachten of kamhouten uit vijf draden geweven; de eene zijde heeft vier draden, de andere één draad tot inslag. Gron. vieschaft, in geschrifte vijfschaft, Oostfr. fîfschaft, fîfschacht. van viefschaft gemaakt; ’n viefschaften hemdrok = mansborstrok van die stof; ook Gron.: vieschaften enz.

vim, vieme, ‒ getal van honderd schooven.

vimstok, viemstok, kerfstok, bij ’t vergerven (zie ald.) gebruikt.

vinden, vienen, vienen (West. v. Drente) = vinden; ook Gron. (Ommel.) vin = vind, en: vinden; ik vin, wij vin; Gron. ik vin. vunnen = gevonden, Gron. vōnnen.

vinnig, feng, hard, scherp, vinnig. Gron. feng, fing = scherp, hel, vinnig, ’n feng licht = een hel licht; feng kold = vinnig koud; ’n feng gezicht in de kop hebben = vurige, doordringende oogen in ’t hoofd hebben. Oostfr. fenger = scherp, boos, levendig, vurig, snel, enz.; Neders. fengen, anfengen = aansteken, doen ontbranden. De stam er van zou zijn het AS. fon = vuur, waarvan ook: vonk, en fonkelen.

vinnig, vinnȋg, finnȋg, finnig, 1 sterk, zeer, hard, driftig; finnȋg loopen, hoosten; finnȋg ofleggen = sterk afnemen; hij zag zijne goederen vinnȋg toenemen; vinnȋg opstappen; ’t klōnk nog al vinnȋg, nl. toen de rijksdaalders in de offerbus werden gestort. 2. met puisten en zweren bezet; Gron. vinnig, görtig (van varkens), Oostfr. finnȋg = vurigheid van de huid, met zweren bedekt; ook van varkens = garstig, ranzig; Westf. finnig, HD. finnig. Te Hamburg heet de ambtenaar, belast met het onderzoek naar de gezondheid der varkens: finnenkieker, Westf. finnekȋker. Vergel. het Nederl. bloedvin.

vinnigheid, vinnȋgheid, eene varkensziekte die zich openbaart door blaasjes of zweertjes aan de tong, Cysticersus cellulosae, welke de blaasworm van den lintworm doet ontstaan. Zie: vinnȋg.

virtuut, vertuten, allerlei versierselen, hooden met blommen, strikken en vertuten. Gron. fertuten = figuren, krullen, teekeningen, kleine versierselen; hij moakt fertuten op de lai; wat fertuut is dat doar op dei toren? ook = grimassen, gebaren, vertooningen, enz.; dei tentkerel moakt ’n hijle bult vertuten. Oostfr. fituten = kunsten, knepen, voorwendsels, uitvluchten. Van het Lat. virtus, in de beteek. van: iets bijzonders, buitengewoons, iets wonderbaarlijks.

vis, visch, Sprw. Ie könt de visch zoolang targen dattie oet ’t water komp = ook de langmoedigste kan ’t geduld verliezen; Gron.: Men ken ’n pod zoolank trappen dat ê kwakt.

visstal, vischstal, zie: aolstal.

vits, vidse, voor: zier; ’t hulp hum geen vidse = ’t hielp hem niets. Kan tot het Bargoensch behooren.

vizier, verzier, (= vizier); iemand (of iets) in ’t verzier hebben = in ’t oog hebben, ’t oog op hem gevestigd hebben, Gron. in ’t vezijr hebben = (hem) zien op eenigen afstand.

vlaak, vlaok, (W. v. Drente); een van rijs gevlochten scherm om over eene sloot als brug te dienen. Kil. vlaeck = horde; v. Dale vlaak = losse houten vloer; Oostfr. flake, flâk = hekwerk van twijgen ter afsluiting, vlechtwerk, Neders. flake, fläke, Noordfr. flage, flacke, Eng. fleak, Schot. flaik, flake, flate; Goth. flahta = vlechtwerk, van flaihtan, OHD. flehtan = vlechten. Westf. fleke = zijstukken, ladders van een mestwagen.

vlak, vlak, voor: in orde; hij hef ’t met vrommes neet vlak = zijn meisje en hij zijn ’t oneens; eigenlijk zooveel als: er is eene oneffenheid, eene ongelijkheid in beider denken.

vlak slaan, vlak slaon, verijdelen, afspringen; Gron. vlak loopen = misloopen, het doel niet bereiken, Westf. flâk slâgen, HD. fehl schlagen.

vlakuit, vlakoet, ronduit, ook Gron. Oostfr.

vlasmaal, vlasmaol, feest na afloop van de vlasbewerking. Zie: maal.

vlasrepel, vlasreep, plank met lange ijzeren pinnen, waardoor men ʼt vlas haalt om ʼt van de zaadhuis te ontdoen, vlashekel, Gron. riepelbank.

vleerkral, vleerkrallen, hondekrallen; zie ald.

vleesgaffel, vleisgaffel, het voorwerp waarmede men een stuk vleesch uit de wiemel neemt, daar men het niet met de hand bereiken kan.

vleesklobbe, vleeschklōbbe, vleeschblok. Zie: klōbbe.

vlei, vlei, vlij, vlies op gekookte melk. Gron. vlei, vluus, Friesch vluis, Oostfr. flêi, flê.

vliegen, vleugen, gevlogen.

vlierbos, vlèrbos, vlierstruik, Sambucus nigra. Gron. fledderbos, Oostfr. fledderbôm, HD. Flieder, AS. flaethro. (Kil. vlier, Sax. flederbom.)

vlieren, vlieren, laten glijden, vieren, bv. ʼn touw laten vlieren.

vlies, vleues, vlies; schapevacht, Gron. vluus.

vlijen, vleien, passen, te pas komen; “ʼn riek mense vleit oos alle dree wal.”

vlijm, vlim, vlijm, lancet. Het Gron. heeft wèl: scharp as ʼn vliem.

vlijt, vliet, vlijt; ik doo mien vliet = ik doe mijn best, ik werk zooveel ik kan; ook Gron.

vlijzaam, vleizaom, handelbaar, dienstvaardig, voorkomend.

vlodoren, vlodooren, zie: schuulooren.

vlodorig, vlodoorîg, zie: schuuloorîg.

vloeken, vleuken, vloeken, Gron. vluiken.

vlotenmelk, vleutemelk, afgeroomde melk, ondermelk, Gron. vlotemelk, Geld, Kil. vlotemelk, Oostfr. flöte melk, Holst. flötmelk, Osnabr. flöte melk, Neders. afflaten melk. Van: vlieten = vloeien; Kil. vlieten het melk = de melk afroomen, Eng. to fleet the milk; Neders. fläten, Overijs.vleuten, Oostfr. flöten, Noordfr. flieten, fletten.

vlotje, flottien, ’n flottien = een weinigje.

vlouw, vleeuwe, vlieuwe, net om houtsnippen te vangen. Bij Cats: Het vinckenet komt haar niet toe, Ons dient alleen een stille vloe (nl. om snippen en eendvogels te vangen). (v. Dale: vlouw, eene soort van net.)

vlug, vlug, vlugge, flukg, vriendelijk; ook = gezond; hoe giet, nog vlugge? Gron. hou gait, nog vlōgge? of alleen: (Westerkw.) vlug?; ook Marken: vlug = gezond, welvarend.

voegen, voegen, toeslaan bij eene verkooping.

voerderij, voorderij, het voeder geven aan ʼt vee.

voeren, vooren, voederen, van het vee; Gron. vouern, vourn, Oostfr. fören.

voeren, vuren, vueren, vervoeren van, varen met turf, enz. “Leendert vuur um en de bij niks dan langen turf.” vueren = rijden met een wagen

voertijd, voorenstied, tijd om het vee voeder te geven.

voerwerker, voerwerker, voerwaarker, voorwaarker, gepatenteerd voerman, HD. Fuhrwerker. Te Gron.: vourwark = het privilegie om goederen per as van den wal naar de pakhuizen te vervoeren.

voerwerkerswagen, voerwerkerswaogen, voermanswagen.

voetling, vötteling, kousvötling, zie: hozevötling

vogel, vögel, vogel, HD. Vögel. (meerv.). Sprw. Vögels van eeinerlee veeren Koppeln geern = gelijk zoekt gelijk.

vogelkers, vogelkers, de wilde kriek, Prunis Avium. v. Hall. Neerl. Plantensch. p. 67.

vogelvoet, vogelvoet, hoendervoet; zie ald.

volk, volk, good volk, huisgezin, nabestaanden, familie ook Oostfr.; Gron.: onze volk = de ouders, ook: de huisgenooten; NHoll. vollik = familie. Voor: ʼt werkvolk: volk ʼt is beddegaonstied! o volk wat heb ik ʼn pien! laot we ies uutkieken, volk. In Gron. Geld. ZHoll. ook voor: dienstboden bij een boer; ʼt volk komt nooit boven = de dienstboden komen nooit in de kamer van den boer en zijn huisgezin; bie ʼt volk eten = met de dienstboden en daglooners aan dezelfde tafel eten. – Ook = krijgsvolk; onder ʼt volk = in krijgsdienst; “Gerriet Staoveng was doe wèr hen bij ʼt volk.” Wanneer er over deze of gene familieleden gesproken wordt, die het ver in den boerenstand gebracht hebben of zich door verstand en doorzicht onderscheiden hoort men dikwijls in vromen eenvoud zeggen: hm! ʼt is er ook een van ʼt volk! d.i. eene van hen die heksen kunnen. Dr. Mosaïk 1 St. p. 18. (zie: heksenfamilie.) – volk hebben= bezoek hebben, ook Gron. – Met den naam er bij: Jan Meeuwes volk = Jan Meeuwes en zijne vrouw, ook Gron. – volk van ʼt leverij zijn zij, die er equipage op houden met een knecht in livrei. – Het woord is ook van bijen gebruikelijk: de körven hebt veel volk verlören = er zijn vele bijen gestorven of omgekomen, bv. door harden wind; die bij hef te min volk = in dien korf zijn geen bijen genoeg. good volk = zooveel als: familie die ter goeder naam en faam staat. In Gron. is het antwoord op de vraag: wie is daar? wanneer iemand bij donkeren een bezoek aflegt: goud volk!

volmacht, volmachten, bestuurders van waterschappen, opzichters van wegen, kanalen, dijken, bruggen, enz. Vóór 1856, toen de Wet op de Waterschappen is ingevoerd, ook Gron.

volschrobben, volschrōbben, in: iemand de hoed volschrōbben = iemand schelden.

volslagen, volslaogen, werkwoord, volschenken, ook Gron. (Ommel.)

volslagen, volslaogen, bijvoeglijk naamwoord, gezwollen; volslaogen um ʼt heuft = opgezet in ʼt gezicht. Gron. volsloagen in ʼt wezen = eer breed dan smal en niet mager in ʼt gezicht.

vonder, vōnder, plank over eene sloot, meestal met een rek voorzien; ook Gron. (Bij v. Dale: vonder, vlonder = losse brug of plank over eene sloot = vondel; van Lat. pons, Fransch pont, met den diminut. uitgang: el) Weil. vlonder = eene losse brug over een klein watertje. Kil. vonder, vondel = bruggetje, bij Meyer als veroud. opgegeven. NBrab. vondel = brugplankje. (Staring en Heye schrijven: vonder.)

vonderrek, vōnderrik, richel bij een vonder. In Gron.(Old.) de plank of deel over eene sloot of gracht met ééne leuning. Zie: vōnder.

vooravond, voeraovend, de tijd dat de beesten ʼs avonds gevoederd en gedrenkt worden, Gron. vouroavend.

voordelig, voordêlk, gunstig, voordeelig; Gron. vörlk, vörrêlk = boven anderen uitmuntend, anderen vóór zijnde, overigens onder dezelfde omstandigheden. v. Dale voorlijk, dat weinig gebruikt wordt; Oostfr. förlîk, fördelk. Hooft: op ʼt vorderlijkst = op het gemakkelijkst, met de minste moeite.

vooretenszeling, veuraetenszeelȋnk, de tijd van het naar ’t werk gaan tot aetenstied, als de pannekoeken op tafel komen, 7, 8, of 9 uur. In den tijd van aardappelrooien eet men ze reeds bij de laampe, opdat men vroeger op het land kan zijn en er geen tijd met heen en weer loopen verloren gaat.

voorgroeve, veurgroeve, de avond vóór de begrafenis. Alsdan komen de buren nogmaals in het sterfhuis bijeen. Dan worden er aardappelen geschild, stokvisch gebeukt en verder alle werkzaamheden verricht welke vereischt worden tot voorbereiding eener eervolle begrafenis. Als dit is afgeloopen eet men rijstenbrij tot besluit.

voorhanden, veurhanden, ophanden, wat weldra zal geschieden, wat in ’t zicht is, bv. eene kermis.

voorhuur, veurhuur, de huur in geld, waarboven het een derde der hokken.

voorkist, veurkist, de voorbank van een boerenwagen, Gron. vourbanktje en vourkistje, aldus omdat het niet alleen tot zitbank dient, maar ook om er voeder voor de paarden in te bergen.

voorlezen, veurleesde, voorlas; ook Gron.

vooronder, vronder, kajuit van een klein schip, ook Gron. Oostfr. förunder. (v. Dale: vooronder, benedendeel van een schip bij den boeg.

voorraam, veurraom, raming, vooraf opgemaakte begrooting; in (of: op) de veurraom.

voorsteen, voorsteen, zie: es.

voort, vōrt, vōt, voort, weg; ik leup vōt = ik liep weg; hij is vōrtgaon = is met de noorderzon vertrokken, ook Gron.; al zoo wat vōt = op dezelfde wijze voortgaande, en-zoo-voort ook Gron. (v. Dale: voort = vertrokken; verdwenen.)

voortaan, verdan, veurdan, in ’t vervolg, voortaan; Gron. veurdan (klemt. op: dan), Oostfr. fördan, ferdan, Neders. vordan, verdan, vordan; Wangeroog fardan, HD. fortan.

voortdadelijk, vortdaodelk, pleon. voor: dadelijk, terstond; ook: vortdaodelk op slag; ook Gron.

voortijd, veurtied, vooraf; we muzzen veurtied al zoo lachen om, enz.

voorweide, veurweiden, voorweiden, land, bestemd om gehooid te worden, eerst zooveel mogelijk te laten afweiden, Gron. veurwaiden, NHoll. vooretten. Dr. Landr. (1712) III, 87: De afvarende Meijers zullen niet vermogen eenige Hooi-Landen voor te weiden.

vork, vork, vörk, mest- of hooivork; zie greep. Zegsw. hij hef de vork neerelegd = hij is gestorven; de vork omhoog steken = eendrachtig zijn.

vorken, vörken, door middel van eene vork uitrooien.

vos, vost, (gevost) = vosachtig, vossig, van een dier, wat den kop of de kleur betreft.

vragen, vrag, vraagt, Gron. vragt.

vragen krijgen, vraogen kriegen, gevraagd worden, bv. om kermis te houden.

vrede, vree, vreede, afsluiting, omtuining, omheining, ʼt HD. Zaun.

vreden, vreeën, afsluiten; ook = slooten opruimen waarmede eene weide afgesloten wordt voor vreemd vee. Staat voor: vrijen = vrij houden.

vredig, vredîg, vreeg, vredîg = voor: tevreden; daor bin ik neet vredig met = daarmede neem ik geen genoegen, daarmede ben ik niet tevreden; ook Gron. Neders.; Oostfr. fradelîk, frädelk. vreeg = vreedzaam, stil, kalm; samengetr. uit: vredîg; ook Gron.

vreding, vreeîng, vreding, bevreding, omheining, afschutsel van grond, van een put, enz. Order op de Schouwing (1803), art. 10: vreding = dam, afsluiting. Landr. (1608) III, 47: vredinge van tuinen; IV, 29: bevredet; - 30 bevrediget = verzoend. Van daar: huisvrede; het recht bevredigen, zoo dikwijls in ʼt Landr. voorkomende. Dr. Landr. (1712) II, 48: de Schults heeft macht het Recht te bevreden; IV, 25: Een iegelijk moet in zijn Huis bevredigt zijn en die de Huisvrede breekt – die breekt (verbeurt) hondert Goutguldens. –

vreemde, vrömden, allen die zich van buiten in de gemeente vestigen of gevestigd hebben.

vreemdigheid, vrömdigheid, wat van vrömden (zie ald.) komt.

vreetbel, vretbel, (vreetbel); de bel of het klokje dat op sommige havezaten gevonden wordt (of werd) en om 12 uur geluid wordt, als sein voor de arbeiders dat het schafttijd is.

vriend, vrennen, vrenden, vrienden; (in ʼt algemeen, Gron. vrunden, vrunnen); de vrennen = de genoodigden.

vriend, vrund, familie; hij is vrunden van Woltertun = bevriend met, familie van enz.; ook Gron.

vriendhoudend, vrendholdend, (vriendhoudend) = familieziek. Ook van dieren = blijken van genegenheid toonende. Gron. vrundhollend, Oostfr. fründhollend = gaarne de vriendschap onderhoudend (v. Dale: vriendhoudend = gehecht aan zijne vrienden).

vriendschap, vrendschaop, voor: bloedverwantschap.

vriezen, vrös, vriest; asʼt dör vrös = als het doorvriest, Gron. asʼt deurvrust.

vrijheid, vriedheid, trotschheid.

vrijhuis, vrijhusien, (= vrijhuisje, huisje waar men kan vrijen) = gelegenheid om met een meisje (of met meisjes) in aanraking te komen; opʼn vrijhusien of gespin.

vrijigheid, vrijîgheid, vrijheid, vergunning, Gron. vreiighaid.

vrijmaken, vrijmaken, zich van iets kwijten, eene groete overbrengen, Gron. vreimoaken, Oostfr. freemaken.

vroedmoeder, vromoer, vroedvrouw; Oostfr. frômôr. Contr. van: vroede (wijze) moeder.

vroeg, vroo, vroeg, en: vroege, vroegen.

vroeger, vrogger, vroeger, Gron. vrouger.

vroegrijp, vroegriep, zie: nustkoek.

vrouw, vrouw, vrouwe, naam waarmede de boerin door hare dienstboden wordt aangesproken; Gron. vrou, vrau, en daar ook in den derden persoon.

vrouwlui, vrouwlue, vrouwen. Zegsw. Jong vrouwlue en jong pèrd weet niet waor ze te laand kommen kunt.

vrouwmens, vrommes, vrouwspersoon; ook ZHoll. – Gron. vrömens, Overijs. vrömmes, Zeel. vrommis, Friesch frömmiske. Staat voor: vrouwmensch. Oostfr. frôminsk, Westf. frummenske.

vuil, voel, vuul , 1. (= vuil), in: hij keek zoo voel as ʼn oortiek = hij keek geducht zwart. 2. baatzuchtig, geldzuchtig. 3. ijverig, bv. van een predikant: voel op ʼt leeren wezen = ijverig in zijn dienstwerk zijn. Gron. voel, vuul = loos, slim, afgericht, bv. om geld te verdienen; in ʼt Westerkw.vuul = arbeidzaam en zuinig; in de Marne: ʼn voele arbaider = een daglooner die flink werken kan 4. vuul = vuil; iemand vuul schouwen = iemand mistrouwen, het niet op hem hebben. Van het schouwen, onderzoeken van eieren ontleend.

vuilaardig, voelaordîg, kwaadaardig, boosaardig.

vuilbandig, voelbandîg, zie: onbandig.

vuilbandig, voelbandîg, buitengewoon druk, volhandig. (Gron. voelbandig, als bijw. van versterking, altijd met ongunstige beteek.: voelbandîg vluiken, - kold, enz. Vergel. ʼt HD. unbändig. Friesch fuwlbandig = zeer sterk, met geweldige kracht.) Ook = gestreng, bv.: voelbandig preeken.

vuilbekken, voelbekken, vuulbekken, voelbekt, vuile taal uitslaande. Zie: roegbekken.

vuilbekt, voelbekt, onbeschaamd, vrijpostig.

vuilboom, voelboom, alnus nigra, vuilboom, welks hout geringe waarde heeft. v. Dale: vuilboom (gewest.) hondsboom; sporkenboom. Oostfr. (Stürenb.) Fuhlbaum, Faulbeerbaum, Läusebaum, Rhamnus frangula.

vuilboom, wuulboom, (Odoorn) [geen uitleg in bron]

vuist, voesten, vuisten; als ww. bij eene ontmoeting elkander de hand geven, Gron. handlangen.

vuur rook, vuur-rook, in de zegsw.: vuur en rook holden = vuur en licht houden, woonstede, domicilie hebben (bijna veroud. 1848) In sommige streken van Duitschland: rauch = woonhuis, en van daar: seinen eigenen Rauch haben, Rauch und Brot haben, enz.

vuurboeten, vuurbeuten, vuur aanleggen; zie: beuten. Ieder ingezeten te Koevorden die een huis gekocht heeft om het zelf te bewonen is bijna gehouden, het vooraf door de dienstboden en jonge meisjes der straat, waarin dat perceel gelegen is, te laten inwijden. Tot dat einde begeven zich een paar kinderen uit de buurt, eenige weken vóór het huis zal betrokken worden, naar den eigenaar en vragen vrijheid om aldaar te mogen vuurbeuten, die dan niet durft weigeren. Alsdan wordt door eenige dienstboden de dag bepaald, en op het afgesproken uur verzamelen zich de ongehuwde meisjes van de straat of wijk, waarin het huis gelegen is, ieder eene mand met turf medevoerende, die op den daarvoor bestemden haard wordt geworpen. Dan wordt er brandewijn gedronken, en de vroolijke troep trekt zingende naar buiten om een groenen, liefst bloeienden haagdoornstruik te halen, waarmede zij dan in triomf en onder woest getier in de stad terugkeeren. Die tak wordt vervolgens met klatergoud, linten en strikken versierd en in den hoop turf geplant. Het huis wordt nu het tooneel van losbandige vroolijkheid die tot 10 of 11 in den avond voortduurt. Dr. Volksalm. 1841, p 212 e.v. Podagr. I, p. 120 e.v.

vuurstulp, vuurstulpe, hek om ʼt vuur tegen de katten. Zie: stulpe.

waal, waolen, het ineengedraaide stroo waarvan de bijenkorven worden gemaakt. Kil. wallen, wellen = rollen, wentelen, rondwentelen; Hooft wålen; G. Japix, Noordfr. wale = draaien; MHD. wëllen, wellen, OHD. wëllan, walzjan, AS. willian, Goth. valvjan, Lat. volvere = wentelen, ronddraaien; HD. wälzen.

waar, woor, waar (vnw.).

waar ergens, woarargens, ergens; dee woarargens op de klei steet = die ergens in de kleistreken predikant is; Gron. woararns. Uit: waar = op welke plaats? en: ergens.

waarachtig, vrachtîg, wrachtig , 1. vrachtîg = waarachtig, als bevestiging; Gron. vrachtîg, frachtig, enz. 2. wrachtig =(waarachtig) = waarlijk; “was dat wrachtig ook ’n varsien veur ’n karke?” Gron. vrachtîg, frachtig, vrachtjoans = waarlijk, waratje.

waarachtighaal, vrachtîghaol, waarlijk, voorzeker; dat was vrachtîghaol lang gin gek idee; ook Gron.; euphem. voor: vrachtig; zie ald.

waardeel, waardeel, waore, waordeel, waar, 1. aandeel in een onverdeeld veld, vol aandeel in de markte. Wie voor een vierde van een waardeel gerechtigd is in de algemeene markte heeft het recht er een zeker aantal schapen te laten weiden. Dr. Landr. (1712) III, 102: De geene die twee volle Waren in de gemeene Markte hebben, ʼt zij alleen of meer personen, zullen scheiding kunnen aanvragen. id. (1608): in eigendom hebben een vierendeel wardeels: (1712) III, 105: gewaardeelt = deelhebber zijnde; Gron. (Westerw.): woardijl, woare = gedeelte van eene esch ter grootte van 6 tot 8 hectare; die aldaar een vol aandeel heeft, wordt van ouds vol boer genoemd. In het Regl. op de beroeping van pred., 1673 art. 7: In de Carspelen Wedda, Onstwedda, Vlachtwedda en Sellingen zal men stemmen nae Mollenwaers ofte Waertallen, enz. In Gron. bij de houders van eendenkooien: woar (zond. meerv.) zeker getal waarbij de vogels verkoopen; elke eendvogel is eene, twee smijnten ook eene woar, enz. Friesch war: Van denzelfden oorsprong als het Nederl. waar, Oostfr. ware, wâr = handelsartikel; Nederd. MNederd. ware, MHD. war, ware, OEng. Eng. ware, AS. varu, ONoorsch vara, Noorw. vara, voru, vuru, Zw. vara, Deensch vare. Het beteekent, zegt ten Doornk., oorspronkelijk waarschijnlijk niets dan: iets wat men wenscht of begeert, inzonderheid wat men door ruil of handel zoekt te verkrijgen, en alsdan met het Sanscr. en Vendisch vara = wensch, begeerte, ook: voorwerp van begeerte, een gewenscht goed, tot den wortel: var = kiezen, uitkiezen, behoort. 2. iets dat inde war is

waardschap, wasschōp, wasschup, onzijdig, in ʼt O. van Dr. = bruiloft, in ʼt W. = kraambezoek, kraamvisite. Van het Oudfr. werscap, werscop, OSaks. wirdscepi, wërdscepi = gastmaal; OHD. wirtscaft, MHD. wirtschaft, Oostfr. wërdskup = gastmaal, gasterij, smulpartij. Friesch wasschipper = logeergast; Gron. wasschōp = bruiloft, bij Laurm. (p. 76) waarschap, wasschop = bruiloft, bruiloftsmaal. Wiarda (p. 393): warschap = bruiloft, NHoll. waarschap; Oostfr. Landr. (p. 380, 455, 463) Oostfr. warskup, bruiloft, Neders. Westf. waschkup, wërskup, wârschup (ook = verlovingsfeest).

waardschapsnodiger, wasschupsneuger, de persoon die de gasten ter bruiloft moet noodigen, in Overijs. brulbitter (bruiloftsbidder). Zie: wasschōp.

waardschapsvolk, wasschupsvolk, de bruiloftsgasten. Zie wasschop.

waardschapswagen, wasschupswaogens, de wagens met de bruiloftsgasten.

waarheid, waarheid, de waarheid, de bijbel.

waarom, waerum, in: as de waerum! = als de weerga! drommelsch gauw! rep u! (Gron.: as de weerlag; mien tebaksduit was nao de waerum = naar de maan, weg, verloren; ʼk zal um zoo waerums de boksen beslaon = een geducht pak slaag geven.

wad, wad, toegang met den wagen tot eene esch.

wagenhout, waogenholt, wagenschot.

wagenloops, wagenloops, schrikkig, van paarden die daardoor licht op hol gaan, ook Gron. bij Kil. waeghenloopigh.

wagentuit, wagentoet, de naaf van het wiel, Gron. woagentoet; Kil. tuyte (Holl. Fris.) velghe. Oostfr. tute, tüte, tü̂̂t = eene soort van buis, die men op de naaf van het rad schroeft om het wegloopen van het smeer en indringen van stof te voorkomen. Aldus om den vorm; toet = tuit.

wameinde, wameinde, het achterste gedeelte eener schuur tegenover het geveleind. Eigenl. zooveel als: het einde der wam (= buik) of: ingewand der schuur. Oostfr. wampe, wamp, HD.Wampe, Wamme = buik, ingewand, enz.; MNederd. wamme, Nederl. wam, Oudt. wamme (opengesneden buik van een visch); Oudfr. wamme, OudS. OudNoordd. wamba, AS. vamb, Eng. womb, ONoorsch vömb, Zw. vamb, Deensch vom, Goth. vamba, OHD. wamba, wampa, womba, wumba, MHD. wambe, wampe, wamme = buik, uterus, vulva, enz.

wan, wannen, in: olde wannen, zooveel als: oude versleten manden, korven, bezems, enz.

wand, wand, samenstel van staken, twijgen en leem, in plaats van gemetseld muurwerk, waaruit vroeger de huizen in Drente bestonden. Vóór 1795 toch werden er bijna geen steenen aan de huizen gezien, gelijk thans (1843) allerwege het geval is. Podagr. I p. 173.

wandelend land, wandelend land, het jaarlijks afwisselend gebruik van twee stukken land, meestal naast elkander gelegen.

wangelovig, wangeloovig, ongeloovig; ook = lichtgeloovig.

wankanter, wankanter, tegenkanter, tegenpartij, Gron. wankantig = weerstrevig, tegenstribbelend; Oostfr. = onrustig, en ook = wederspannig.

want, want, waant, pijenguut, pij, wollen stof die gesponnen wordt uit den afval en het uitschot der wol en daarna door den dorpswever of geheel van wol, of met eene schering van linnen garen wordt geweven, die door den Drentschen boer voor zijne bovenkleeding wordt gebruikt; wanten buis = soort van jas van pij; linnen en want= linnen en wol. Kil. want = kleeding, en = laken.

wanten buis, zie: buis.

wanvet, wanvet, half vet, niet vet genoeg om geslacht te worden, ook Gron.-Oostfr. wanfet. Eigenl. zooveel als: niet vet.

war, wiere, wier, in de wiere = in de war; ook Friesch. HD. wirren = (ver)warren, Oostfr. warren.

waren, waoren, beschermen, bewaren, in acht nemen; waor die! = pas op, wees op uwe hoede. Gron. woaren (refl.) = zijne gezondheid ontzien, zich wachten voor koude, voor sommige spijzen, enz.; zien goud woaren = zijne kleeren sparen, er zorg voor dragen; OGron. waren = vrijwaren; Hooft waaren = beschermen; Neders. Holst. waren, Westf. wären, MHD. waren, warn, AS. warian, Eng. to ware = bewaren, behoeden, zich wachten, in acht nemen. Vergel. ʼt MHD. warnen (zich in acht nemen, zich wachten voor), en ʼt HD. warnen.

warf, warf, kruipende wilg. Geld. kruipwerf, Salix repens. v. Hall Neerl. Plantensch. p. 206. Vergel. het MHD. warp, warf = draaiing, wending, OHD. warb, OSaks. hwarf, hwarbh = omdraaiing; zich bewegende of: zich om en door elkander bewegende menigte, enz.

wargaren, wiergaren, zie: steekgaren.

warregoed, warregoed, goederen waarover geschil is, proces gevoerd wordt. Dr. Landr. (1712) III, 65: Niemand mag eenig warregoed kopen, d.i. goederen die in Litispendentie staan, of daaromme anderzints questie is.

wasselijk, wasselk, wasselîk, wōsselîk, groeizaam, van het weder gezegd.

wassen, wasschern, waskern, wasschen; waskerde = wiesch. Gron. Oostfr. wasken = wasschen; Gron. wōsk, Oostfr.wusk = wiesch, Westf. wasken, wosk.

wassen, wōssen, groeien in de lengte, van menschen; hij wōste zuk umtrent uut ’n kaander. Zie: gruen.

wat, wadde, watte, wat, vrag. vnw. Ook = niet waar?

wat, wat, in: ʼn dag-, ʼn stuk-, ʼn man-, ʼn gulden of wat: eenige, eenigen; ook Gron.

wat zwaars, wat zweers, zweers, veel, zeer veel, vrijwat.

water, waoter, over ʼt waoter joagen = onder ʼt rijden een paard den tijd niet gunnen zijn water te loozen.

water kelder, water-kelder, Zegsw.: ʼt water in de kelder hebben = in staat van kennelijk onvermogen, of: bankroet zijn.

waterbol, waterbōl, houten waternap.

wateren, waotern, wetern, wettern, het vee water geven, drenken, Gron. woatern; Ommel. Landr. IV, 42, 43: wt een Putte wateren. (v. Dale: wateren = laten drinken, naar het wed brengen, van paarden.)

watergeil, watergal, watergeil, ook in Gron. Overijs. = wilde spurrie, Spergula Arvensis. v.Hall. Neerl. Plantens. p. 32.

waterpaldert, waterpaldert, waterpoel; zie: paldert.

waterstuwing, waterstouwîng, dam. Zie: stouw.

watertap, waotertap, watertap, hoos, waterhoos. Zie nikstart.

watertocht, watertocht, afwateringskanaal. Gron. tocht, tochte, tochtsloot, treksloot = afwateringskanaaltje, dat het water naar breedere kanalen afvoert; Overijs. tochtsloot, treksloot = sloot met stroomend water, Oostfr. tochtslôt, togslôt; Noordfr. töft, wahsertögte = waterleiding; tocht, van: tijgen, en zoo: de weg langs welken het water trekt.

wede, weeën, wenen, teenen van wilgen, twijgen, takken; Gron. wenen, loten van de waterwilg; Oostfr. wene, wên, wîn (niet zoo gebruikelijk als: wilge); uit het meerv. van het Nederd.: wede, wiede, wêe, wîd, wîe, MNederd. wîde, Westf. wîe, wîde, veroud. Nederl. wijde, wije, OHD. wîda, MHD. wîde, HD. Weide (= Salix), ONoorsch vîdhir (wilg), met het Lat. vitis en vimen enz. tot den wortel: vi = vlechten, binden, weven, behoorende. Zie ten Doornk. i.v. wene.

weduwman, weedman, weduwnaar; Dr. Landr. (1608) III, 4: wednaer. Gron. wedeman = man, die zijne vrouw door den dood heeft verloren; ’t is ’n wedeman; hij’s weedner = hij is reeds getrouwd geweest; NBrab. weduwman, Kil. weduwer, Oostfr. wädeman, wädner, Neders. wedeman, Oudfr. wideman, HD. Witwer, Westf. widdemann.

wee, wees, bijvoeglijk naamwoord, ongesteld, onpasselijk. Ook, en meer algemeen = afkeerig, walgend van voedsel. In sommige weiden wordt het vee wees van zekere planten die ’t langdurig heeft genoten. Wellicht voor: weesch, van wee = pijn, smart, leed, verdriet. In Gron.: wei = het wee, eene ziekte onder de koeien, het bloedwateren. Voorts zegt men daar: ’t is mie wei om ’t hart = ik heb een gevoel van flauwheid, onpasselijkheid.

weefkamer, weefkaomer, vertrek waar geweefd wordt.

weegreizig, weegreizîg, staande en gaande, van zwakke, sukkelende menschen. Wellicht van: wegen, heen en weer, op en neer bewegen, schommelen, waggelen waarvan: wieg, en: wiegen; enz; reizig = slank van gestalte, rijzig, dus zooveel als: rank, wankelend lichaam.

week, weeke, week, waeke, woerd, mannetjeseend, ook mannetjesgans. Kil. Geld. waeke, Overijs. weke, Neders. wijk, warte.

weekhout, week holt, alle soorten van hakhout, met uitzondering van eiken. De naam is oud, ter onderscheiding van eiken, beuken en esschen, welke hard hout genoemd werden.

weekzerig, weekzeerîg, kleinzeerig, Gron. wijkzeerig.

weekzwarig, weekzwaorig, wordt van hooiland gezegd dat slechts met eene dunne graszode, zwaore (grashuid) bedekt is.

weem, weeme, wedeme, wedewe, (Pan) = pastorij, predikantswoning; o.a. de naam der Waag te Meppel als oud pastoriehuis. Gron. weem = verlatene pastorij, oorspronkelijk: predikantswoning, oudt. weemhuys. (Ommel. Landr. VI,38) Kil. weeme (Sax. Fris. e. i. cambr) priesteragie (priesterverblijf), ook: wedeme, widem; widemung; Geld. wehem, waeme, Overijs. weme, Oostfr. weeme, Neders. wedem, Westf. weme = priesterwoning, kerkegoed, Osnabr. vehme, weeme, MNederd. wedeme, MWestf. wedenhove. Zooveel als: gewijd heem; Oudfr. wedem, withum, wethem, withume = het gewijde; wedem = grond aan de geestelijkheid toebehoorende; weeme, wedem, withum = wat tot het kerkhof behoort, gewijde grond is.

weer, weer, wear, gesneden ram, hamel, bij v.Dale: weer, weder, in ZNederl. = schaap. Gron. weer, were, Kil. weder, Oostfr. wër, wä̂r, wêr; veroud. Nederl. weder, wedder, wêr, OSaks. wëthar, ONederd. withar, AS. vëdher, Eng. wether, ONoorsch vedhr, Noorw. veder, ver, Zw. väder, vädur, Deensch vaeder, vädder; OHD. widhar, widar, widir, MHD. wider, HD. Widder = ram, Noordfr. waer, wäder, ZDeensch vär. Van ’t Goth. vithrus = lam, ’t welk oorspronkelijk als het Lat. vitulus een éénjarig dier beteekende.

weer, wêer, onweder.

weerkomen, wèrkwamp, weerkwam, terugkwam.

weerlicht, weerlag, wearlag, als basterdvloek, voor: weerlicht, Gron. weerlag, weerlich; Utrecht: as ’t weerlich!

weerom, wèrum, weerom.

weerom trouwen, weerum trouwen, weerum trouwen = echtscheiden, Gron. oftrouen.

weertrouwd, wèrtrouwd, hertrouwd.

weesboom, wezeboom, hooiboom, bindstok, Gron. ponter, ponterboom.

weg, wege, (= weg); in de wege liggen = in den weg staan of liggen; Gron. ’t ligt, of: ’t stait mie in de wege, bv.: ’t geld ligt mie nijt in de wege.

wegbeun, wegbeure, wegbeune, menbeun, beun, de smalle rug in een veldweg tusschen de sporen welke niet door twee naast elkander gespannen paarden betreden wordt. Zie: beun.

wegbrengen, wegbrengen, naar het graf, naar het kerkhof brengen. Gron. (Westerw.) henbrengen.

wegge, wegge, tarwebroodje. Gron. wegge, Stad-Gron. weggebol = soort van geribd tarwebrood, Friesch wegge. Kil. wegghe = brood van tarwe. (v.Dale: wegge (veroud.), klein wittebrood van een half en van één kilogr.; fijn tarwebroodje. Weil. wegge, verwant aan wigge, in het HD. Weck. Ook bij Halma, en in Geld. en in het Kleefsche, en nog in 1830 een wittebrood van bijzonderen vorm.)

weggeld, weggeld, visitegeld van een geneesheer.

weggeven, weggeven, ten beste geven, van hooiland, zooveel als: het tot maaien bestemde grasland, uit gebrek, laten afweiden.

wegluiden, wegluun, (wegluiden), in: ’t olle jaor wegluun = het luiden op oudejaarsavond, en aldus omdat dit meestal tot na middernacht voortduurt.

weidestuk, weidestuk, weide, kamp grasland.

wekelijk, weekelk, zwak van gestel, met wankelende gezondheid, Gron. wijkelk.

wel, [bestraffend tussenwerpsel ], bel, als interj. = foei; “bel, zae’k, wat lig ie te tjantern?”

wel, wal, wel; ie keunt wal loopen; ook ODrentsch, Gron. (Westerw.); Oostfr. wol, wal, wel, HD. wohl, wol.

wel, wel, weele, well'n, iemand; well’n weele = sommigen: dat er well’n zeeden = dat er waren die beweerden (dat, enz.); “en dan he’j nog al wèr hier en daar well’n an ’t sloot rumen.” Gron. is t’r wel? = is er iemand (bij de deur)? Zie: wel (wie). Staat voor: wie-en.

welhaak, welhaok, haok, houten haak waarmede geweld wordt, Gron. striklat. Zie: wellen.

welja, beja, belja, voor: zeker; beja wal! = zeker, voor zeker wel! ja, als sterke bevestiging, of volledige toestemming, zal staan voor: wel ja.

welk, wel, weele, wiele, wille, wee, wiele (Hoogev.), wille (Meppel) = wie, welke; “overdag dat ged neet, dan gaat de frouwlei met wel of ze wilt; moar dan goat ze toch ’s oavends met heur vaste jonge henhoes.” Gron. Oud-Gron. wie, welke; Oostfr. wel = wie, welke persoon, iemand. ’t OHD. hwëlîk, wëlik, afgekort wël, MHD. wëlch, wëlich, wël, enz.; AS hwilic, MD. wilich, wilch, wil, Oudfr. hwelik, hwelek, hwelk, hulk, hwek, hok, huk, MNederd. welk, welic, wellek, wek, wik, Goth. hvileiks, en compos. van hwë, hvi, en: lîh, Goth. leiks.

wellatend, wallatend, welvarend, welgedaan, zwaarlijvig. Zie: laten.

wellen, wellen, de gemaaide aren in den oogst met een of twee welhaken bij elkaar voegen; ook Overijs.

weller, weller, man of knaap die op ’t veld achter den maaier de aren welt. Zie: wellen.

welnee, belnie, benee, wel neen, als sterke ontkenning.

wendakker, wenakker, akker aan den kant der esschen; op welken de ploeg wordt gewend of moet omkeeren. Deze kan eerst geploegd of bewerkt worden als de andere gereed zijn, en heeft daarom minder waarde; an de wenakker wezen = in verval zijn. Het omwenden van den ploeg op een naastgelegen akker was verboden, Dr. Landr. III, 87. Oudtijds werd voor deze omwending eene ruimte tusschen beide akkers gelaten. In het Landr. v. Wedde en Westerw. art. 257 wordt deze ruimte sydwendinghe genoemd en op eene breedte van 7 voeten bepaald. Gron. wenakker; de strook op het einde van een stuk land, waar met den ploeg gewend wordt, die dan ten laatste in de lengte wordt geploegd; an de wenakker wezen = de boel op hebben. Oostfr. wendeakker, wenakker (Holst. wenne); up de wendeakker stân = zich op een keerpunt, in ’t leven, bevinden, bv. als men een beroep moet kiezen.

wenk, wenk, in: gein wenk in d’oogen kriegen = niet kunnen slapen, zelfs niet sluimeren, steeds wakende zijn; ook Gron. Oostfr. Neders. Eigenl. beweging der oogleden, een wenk geven, wenken, HD. winken.

wenken, wenken, in de beteek. van: ergens heenzien, in zekere richting kijken. Sprw. Daar hij wenkt schiet hij niet = niet voor zijne meening uitkomen, zijne ware meening verbloemen, niet goedrond zijn, Gron. Hij smit nijt doar hij wenkt.

wensen, winnen, zie: nijjaorwinnen.

wenstig, wenstîg, wenzîg, malwenstîg, wanwenstîg, niet kunnende wennen op eene vreemde plaats, van menschen en dieren gezegd, ook wanneer zij iets moeten verlaten waaraan zij gehecht zijn; Gron. wenstîg, Friesch wanwennig. Vergel. ’t Nederl. aanwenst, en: heimwee.

wepel, wepel, wepelg, weeps, kwaadaardige schuwheid van paarden die zich niet laten aanraken zonder met den staart te slaan, Gron. wepel, weeps. Kil. wepel (veroud.) = onbestendig, onrustig; Oostfr. wääpsk, wäpel = bewegelijk, levendig; wêpsk = wild, onrustig, van paarden. Van: wepelen (Kil.) = wipstaarten, kwispelstaarten, wispelen, kwispelen; wepelsteerten = kwispelstaarten. Freq. van een vroeger: wepen, wêpen = MHD. weifen = slingeren dat met het MHD. weife = haspel, OHD. weif, waif van het OHD. wîfan (winden) tot het Goth. veipan = omwinden, behoort.

werig, weurîg, woelig, onrustig, druk, vooral van kinderen gezegd, ook Gron. Bijvorm van: weer, in: in de weer zijn, en: zich weren, met gewijzigde beteekenis.

werig, wurrîg, moede, afgemat.

werk, werk, verzameling van voorwerpen van dezelfde soort. Oudt. wildwerk = wild; beddewerk = wat tot een bed behoort, beddegoed. Gron. wark = de waskoeken in een bijenkorf. Sprw. Hoe meer meer werk hoe meer honig = hoe vlijtiger iemand is, hoe meer hij verdient. Gron. (ook Oostfr.): = veul wark en gijn hönig = veel arbeid of moeite, en geen loon.

werkdag, werkeldag, wörkeldag, werkdag, ter onderscheiding van den zondag; Gron. warteldag, ook: warkeldag, Geld. werkeldag, Oostfr. MNederd. warkeldag.

werken, waarken, werken, Gron. warken; ie moot maor wat bie de waarken blieven = gij moet maar dicht bij honk blijven. u niet verwijderen.

werkgierig, waarkgierig, werkzaam, ijverig, steeds werk voor zichzelf en zijne dienstbaren zoekende.

werkstellig, warkstellîg, uitgevoerd, bewerkstelligd; iets warkstellig maken = tot stand brengen, uitvoeren. Gron. warkstallighaid van iets maken = er werk van maken, zich des te werk stellen, en: uitvoering aan iets geven.

werpen, warpen, smieten, (dat meer gebruikt wordt) = smijten, gooien.

wesp, waps, wapse, vespe, wesp, Gron. weep, Oostfr. wepse, weps, Neders. wepse, wöpse, MNederd. wispe, wespe, AS. väps, veps, Eng. wasp, Noorw. kvefs, kveps, gvefs, veps, Deensch hoeps, vespe, OHD. wafsa, wefsa, wafsî; MHD. wefse, webse, later: wafs, wefs, Beiersch webes, webesen, websen, wepsen, OudPruis. wobse, Lat. vespa, van: vepsa. Van: weven; daar een wespennest een kunstig weefsel van verschillende stoffen gelijkt. Zie: woeps. meerv. vesper.

wespennest, vespersnusten, wespennesten. Zie: vespe.

westereind, westerèn, zie: en’

Westfaalse hoos, veelsche hozen, zie: feelîng.

weten, wet, wet = weet; as doe raod wetst = als gij raad weet; hij wet raod; hij wet er ummers neet van; ze wet wal, doe wets wal, Gron. ze wijt wel, doe wijst wel. wedde = dat wedde = dat weet hij, Gron. Dat wijte; weste = weet gij, Gron. wijst, wijste = weet gij; en: gij weet; weste dan neet? = weet gij het dan niet? Staat voor: wet-ste, voor: wets-doe. wus = wist; wuzzen = wisten; Gron. wōs, wōz’, en: wōssen, wōzzen. Oostfr. wus, en: wussen.

wever, wever, Sprw. De lamp brandt as’n wever die vrijt = de lamp brandt slecht, Gron. – of t’r ’n wever om ’t hoes lopt te vrijen.

weverij, weverij, geweefd goed.

wicht, wicht, wichter, wichtien, meisje; meerv. wichter, dat ook voor knapen en meisjes geldt; diminut. wichtien. Ook voor: dochters; oez wichter. In Gron. wicht = meisje, ter onderscheiding van jongen; ook = meisje, in ’t algemeen, en = vrijster, ook Dr. en Oostfr.; diminut. wichtje, Stad-Gron. wichien. Oostfr. wicht, Westf. wecht, wicht = meisje; Kil. wicht = kind, knaap, jongen; Teuth. wycht = kynt; Oudfr. wicht = een klein meisje; Nederl. wicht = klein kind, zuigeling. Het woord beteekent eigenlijk: een bestaand iets, een schepsel; HD. Wicht (veroud.): een voorwerp, eene zelfstandigheid; thans = een schepsel, inzonderheid een mensch, maar in minachtende beteek.; Ouds. wiht, OHD. wihti, wiht; MHD. wiht, wicht = schepsel, wezen, ding, zelfstandigheid, inz. een menschelijk of dierlijk goed of slecht wezen; AS. viht, vyht, vuht, OEng. wiht, wigt, wight, Eng. wight = wezen, demonisch wezen, dier, ding, enz.; AS ook = man; Goth. vaiht = iets, ding, zaak; ONoorsch vettr, vaetr, Noorw. vet = wezen, ding, gering iets; MNederd. wicht, wucht, Nederd. wicht = wezen, ding, klein wezen, kind, enz. Met wicht, in: gewicht, van het OHD. wëgan, Goth. vigan = bewegen, en alzoo oorspronkelijk: een zich bewegend iets.

wichtertje, wichtertjes, wilde pruimen.

wieden, wien, wieden.

wiekel, wiechel, eene soort van valk.

wieme, wiem, wieme, wiemel, bergplaats voor gerookt spek en vleesch, plaats aan de zoldering naast den schoorsteen, van het geslachte. Gron. wiem, Overijs. wimme, wim, Geld. wimme, Oostfr. Neders. Holst. wiem, Westf. wîme. Kil. wieme, wimme = rookkamer; Teuth. wijme to vleysch. Oudfr. wimā, wi = rookhok. Van het Lat. vimen; daar wîme of wîmen in het MNederd. inzonderh. in het Holst. en Hess. ook de beteek. van: hoenderhok, enz. had, en oorspronkelijk slechts eene uit twijgen gevlochtene horde beteekende.

wiep, wiep, stroowisch, gebruikt bij het leggen van een dak, Gron. dok.

wietel, wietel, onderlaken van het beddegoed, van grover stof dan het bovenlaken, uit den afval van vlas, hede, geweven. Gron. = grof beddelaken, onderlaken; Friesch wytling, wijteling = beddelaken. Vergel. het Eng. whittle, eene soort van witte deken die de boeren in het westen van Engeland over den schouder dragen. Alzoo van: wit, Eng. white, Ouds. hwît, AS. hvît, Goth. hveits, OHD. hwîz, MHD. wîz.

wijd, wied, wieder, ver; ’t is hier nog wied van daon = ’t is ver van hier (ook Gron.): eene dee wied in Vreesland stund = die ver inFriesland (predikant) was; dat was nog wied te begriepen = lag nog ver in de toekomst; ’t was nog neet zoo wied; ’t was nog zoo ver niet; of he’t zoo wied krig = of hij ’t zoo ver brengt; wied achterankomen; wied veur de tied = lang vóór dien tijd. Gron. wied weg = ver van hier; op gijn wiede noa = op verrena niet; ’t is wied genōg ’t beste = ’t is verreweg ’t best; nō wieder! = ga nu verder (met uw verhaal)?

wijer, weiert, vijver; sloot of gracht waarin men visch poot. HD. Weiher = vischvijver, van het Lat. vivarium.

wijf, wief, ‘t wief, 1. zeer gewoon voor: vrouw; mans en wieven = mannen en vrouwen; Dr. Landr. (1608) III, 1: Hylixvorwaerden tusschen Man ende Wijf. Ook: de wiev’ = de vrouwen; als de meerv.: hoez´, glaoz, woord´, enz. In Groningen zegt de daglooner steeds: wien wief, of: ’t wief, en zij: mien kerel, of: kerel. Staten-Overz. wijf = vrouw. In ’t HD. Weib, inzonderheid van geringe lieden, voor: vrouw, gade, maar ook in deftigen stijl: ein edles Weib, enz. Verwant met het (Gron. Oostfr.) wif = vlug, levendig, bewegelijk, ongedurig, onrustig, enz.; met: wippen; (Gron. Oostfr.) wipwap, (Gron. Oostf.) wepel, enz.; (Dr.) wiep, enz.; wispelen, enz. 2. ’t wief = de vroedvrouw, (Gron. ’t olwief, ook: ’t wief).

wijk, wijke, bevaarbaar kanaal, zijtak van een grooter vaarwater, Gron. wiek, in geschrifte wijk = vaart, kanaal in de Veenkoloniën, oorspronkelijk gegraven voor den afvoer van turf.

wijl, weel, wijl, dewijl, omdat.

wijnkoop, winkōp, godspenning, huurpenning, Gron. handpenning. Ook = huwelijkscontract. Vergel. ’t Gron. winkop = bruiloft.

wijntapper, wijntapper, een kort buis.

wijnverlater, wijnverlater, te Hoogeveen zooveel als wijnkooper. Oostfr. wînferlater, wînverlater, ook Holst. = wijnhandelaar (Wein-Verzapfer). Oostfr. ferlaten = afzetten, slijten; ferlât, Gron. verloat, in geschrifte vallant = dubbele sluis, waardoor men het bovenwater schut, en na doorgang der schepen, weder naar beneden laat vloeien, (HD.) verlässt, abläst, niederlässt.

wijs, wies, (= wijs), in: wies van iets worden = iets leeren; van wies wor’n = van vernemen; “ik zal er voor zörgen, da’j ’t wies wordt” = – dat het ter uwer kennis komt. Gron. ’k bin ’t nijt wies worren = ’k heb er niets van vernomen.

wijselijk, wieselk, zegt men van een meisje dat zich door beschaafder taal en manieren onderscheidt; ook Gron. = preutsch.

wijze, wieze, een bekwaam, knap man; “’n soortig boerendokter, dat’n wiezen is.”

wikkelachtig, wikkelachtig, wispelturig, veranderlijk. Zal zooveel zijn als: wiggelend, zich licht heen en weer bewegend, niet vast staande, waarvan: wikkelen, wieken, enz.

wil, wil, wille, zin, verlangen; as’e zien wil kriegen kun; ook Gron. Ook = genoegen, pleizier; (ook Gron. Oostfr. – Noordfr. weel, Deensch hvile = uitspanning); an den preek had ’k wal wille = die preek was zeer naar mijn genoegen; geein geld geein wil.

wilde fieze, wildefieze, benaming der rosmarijn.

Wilhelm, Weie, diminut. van Willemtien, dat eigenl. een dim. van Willem is, als Jantien van: Jan.

willekeur, wilker, zie: boerwillekeuren. Neders. kören. (v. Dale: keur = handvest; plaatselijke verordening, ordonnantie.) Dr. Landr. (1608) art. 18: buirwilekeur; id. (1712) III, 106: Ieder Carspel of Buurschap mag Wil-keuren bij hem zelven maken; aldaar ook: Buur-Willekeur. Ook als werkw. Dr. Landr. (1608) I, 18: ’t Gemeene landt; Elck dingspil, Carspel ofte Buirschap mogen cluften ende wilkeuren, d.i. bijeenkomen om reglementen, enz. te maken.

willen, wilte, wilte = wilt gij; wilte met? = gaat gij mede? Ook Gron. wōi & wōj = wildet gij; wōi ’n poosien met oos proten? ook Gron. Samengetr. uit: wōl ie = wou je. wōl = wilde, wou; wōllen = wilden; ook Gron.

wilmoeds, wilmoeds, moedwillig, opzettelijk, voorbedachtelijk.

winbaar, winber, winnend, vooruitgaand; an de winber hand = aan de beterhand, van een zieke, Gron. an de winboare hand.

wind, wiend, scheut wind, wind (ook Ommel.) Zegsw. deur de wiend gaon = aan den zwier gaan, rinkelrooien, ook Gron. (v. Dale: door den wind gaan = beschonken zijn, omvallen.) scheut wind = een rukwind.

windelwee, windelwee, benaming der kamperfoelie.

winnen, winnen, huren, van dienstboden, ook Gron. Oostfr.; onv. verl. tijd: wund, Gron. wōn; wunnen = verl. deelw. van: winnen (Gron. wōnnen) = gewonnen, overgehouden.

wip, wuppe, wip; op de wuppe leggen = (eene plank) zóó leggen dat zij, als men er op trapt, opwipt. Van wuppen = wippen, Gron. wuppen, Oostfr. wüppen, MNederd. Nederd. wippen, wuppen, Saterl. wüpje, Wang. wüp, enz.; MHD. wepfen = springen, huppen; OHD. wipfel, wüpfel, enz. HD. Wipfel = beweegbare top van een boom, enz.

wipstaart, wipstartien, zie: eerdzwalve.

wis, wis, wissewal, in: wis wal = zeker wel; j’duurt toch wis wal’n wicht onder d’oogen kommen, hè? Gron. wiswel; ie wijten doch wiswel beter! enz.

wis, wisse!, als sterke bevestiging, zooveel als: waarlijk, voorzeker, gewis; ook Gron. Westf.

wissel, wissel, ruiling, Neders. Oostfr. HD. Wechsel = ruiling. Zie Dr. Landr. III, 68.

wisselen, wesseln, (wisselen) = tanden wisselen. Gron. nog in ’t wisseln wezen = nog niet te oud zijn om van tanden te wisselen.

wissen, wiskern, freq. vorm van: wisken = wisschen.

wissigheid, wissigheid, zekerheid, ook Gron. (v. Dale: wisheid = zekerheid.)

wit, wit, voor: kleurloos, van ’t aangezicht.

witbekt, witbekt, zegt men van iemand die eene bleeke, geene gezonde kleur heeft, in Gron. ’t is ’n witbek.

witmaker, witmaker, witmakers, witmaker = zie: blankslachter witmakers = bijnaam der bewoners van Zuidlaren. Lesturgeon zegt: “De oorsprong er van zou deze zijn. ’t Wordt algemeen in Drente als verachtelijk beschouwd een gestorven dier aan te raken, derhalve ook ’t villen van doode paarden. Dit werk liet men aan vreemden, inzonderheid aan Joden over. In Groningen echter lieten de landbouwers dit werk door hunne eigene knechten verrichten. Nu waren er te Zuidlaren eenige der voornaamste ingezetenen, welke ’t strenge vooroordeel tegen doode dieren met éénen slag wilden vernietigen en zelve hunnen dorpsgenooten voorgingen in ’t villen van een paar gestorven paarden. Wat zij beoogden gelukte hun niet. Integendeel. Zij haalden zich de algemeene bespotting op den hals en daarenboven den naam van witmakers, die daarna van hen op de geheele bevolking is overgeerfd.”

woeps, woeps, waps, woepsie, interj.; en – woeps! gunk’t in de heugte! Gron. waps, woeps, woepstie; woeps, doar lag’e. Oostfr. wup-di = heftige beweging; kort oogenblik; plotseling; mit (of: in) ’n wupdi; wupdi, do was he d’r weer. Behoort tot (wuppen), wippen; in een wip = in een oogenblik. Het HD. heeft ook: wuppdich = plotseling.

woest, wōst, zie: wuust. [zo in bron]

wolf, wolf, houten werktuig waarmede bijenhouders van kribbels spleuten maken; ook Gron. Zie: kribbels, en: spleuten.

wolfje, wolfien, langwerpig broodje van gebuild roggemeel.

wolkenschoer, wolkenschoer, opeengepakte wolken bij onweer. Zie: schoer.

woord, woord, woorde , spraak; hij wil er geen woord van hebben = hij wil er geen sprake van hebben; hij hef een woord (of: woordje) = op hem ligt de blaam dat hij tooveren kan. Gron.: hij wil ’t gijn woord hebben; ’t mag gijn woord wezen = ’t moet geheim blijven. in: te woorde komen = spreken over zaken, ook Gron. Het Friesch heeft: te woorde willen = te spreken zijn.

worden, wodden, wodden = worden; wot = wordt; wuer = werd. weuren = werden; Gron. wōr; wuir, en: wōrren, wuiern, ook worde, (enkv.). wuer & wuur = werd. wuren = werden.

worstelen, vrösseln, zich worstelend verzetten. Gron. vröseln, fröseln, Hoogel. wroagen, Westerkw. wrakseln = worstelen, van knapen, om hunne krachten te meten; Friesch wrachselje, Kil. wrastelen, wratselen; G. Japix wraegseljen; Oudfr. wrakslia, Noordfr. wrasten, wrüstle, Oostfr. frösseln, Eng. to wrestle; AS. wrakstian, wraestlian, van vraestan = draaien, wringen. Zie: wrangen.

worstpruun, worstpruun, zie: pruun.

wrab, [gedrocht], frabbe, monster, gedrocht.

wrang, wrang, eene ziekte onder de koeien; wrang in ’t jaor; bestaande in eene opzwelling van den uier. Ook in Gron., maar daar is het ook eene ziekte onder de watervogels, bv. van ganzen, eenden, enz. Oostfr. wrange = pijnlijke en ziekelijke gezwollenheid in de keel, overeenkomende met het MNederd. wrange = keelontsteking, angina. Van: wringen.

wrangen, wrangen, worstelen, in Gron. (Westerkw.) wroagen. Zal verwant zijn met: wringen, draaien. Zie: vrösseln.

wrantig, wrantîg, knorrig, dwingerig, gemelijk, van kinderen. Gron. vranterg, wranterg = ontevreden, verdrietig, knorrig, pruttelig, pruilend; vrantpot = knorrepot; Kil. wrantigh = knorrig, wrevelig; wranten = mompelen, brommen, pruttelen; wrant = knorrepot, enz.; Oostfr. franten, wranten; wrantig, en: wrantepott; Neders. wrantig, vrantsk, wrantsk, en: wrantepott; Deensch wrannig; en: vrante; Holst. wranten, en: wrantputt; Noordfr. wrante. (Bij G. Japix wranteljen = woelen, rondwoelen, omkeeren, rondwentelen, draaien.)

wrat, wate, wrat; Gron. woat, woart, Friesch wart, Oostfr. wârte, wârt, HD. Warze, Nederd. waarte, MNederd. warte, MNederl. warte, wert, worte, wratte, Oudfr. warte, wort, wârt, Wangeroog wôrt; AS. vearte, veart, Oud Eng. warte, werte, wrete, Eng. wart, ONoorsch varta, Noorw. vorta, Zw. värta, Deensch vorte, OHD. warza, MHD. warze, werze. Zou met wortel, HD. Wurzel, Oostfr. wurtel van een Germ. thema vart = wenden, draaien, winden, slingeren, enz. inzonderheid = zich krommen, buigen. enz. komen, daar de wrat een uit een verwarden draadbundel bestaand uitwas is, welks wortels zich naar alle kanten in het vleesch verliezen.

wreed, wreed, als eigenschap van ruimte, overvloed, uitgebreidheid, enz.; ’n wreed hoes = een groot huis; wreed kled zijn = prachtig gekleed zijn; dat steet er wreed bij = dat ziet er goed uit. Oostfr. wrêd, frêd, (ook) = welig, weelderig, voortreffelijk, best; dat kôrn steid recht wrêd, dâr kan gôd wat fan kamen; dat sügt nêt al to wrêd (best) mit hum ût; hê mâkt ’t al to wrêd (veel te goed) mit hum, enz. Hierbij te vergelijken bij Kil. o.a.: wreed = immanis, zooveel als: overgroot, uitermate groot, heel groot, onmatig; alsmede: = saevus, atrox, ferus, dat ook beteek.: woest, nl. van inborst. In Gron. is: woest bijw. van versterking, voor: ontzaglijk, buitengewoon. Alzoo moet de beteek. van: wreed (Drentsch) in het bovenstaande als veroud. beschouwd worden, en niet als een verkeerd gebruik van sommige bvnw., bv. als: vreeselk mooi, enz.

wreed, wried, trotsch, hoogmoedig. Zal staan voor: wreed; zie ald.

wrensen, wrenschen, guntern, hinniken. Gron. vrensken, vrinsken; hummelsken; Kil. wrinschen, wrenschen. (Lat. hinnire); Oostfr. wrunsken, wrinsken, wrünsken, frensken; Nederd. wrensken, wrinsken, M.Nederdwrenschen, wrinschen, Saterl. wränskje, wrinskje; G. Japix wrinzgen; Friesch wrienske, Zw. vrenska, Deensch vrinske, Westf. vrensken, Noordfr. wrienske. – Oostfr. wrensk, Nederd. MNederd. wrensch, Saterl. wränsk, wrinsk, NFriesch wriensch, Zw. vrensk, Deensch vrinsk = bronstig, tochtig, van hengsten, (en daarvan wrenschen), van het AS. vraene, vräne = geil, dartel, wulpsch. Van dezelfde afkomst ook: ruin; Oudfr. ronne, Oostfr. rune, rûne, Gron. roen, roene, ONederd. wrênjo, MNederl. wrêne, OHD. wrenno, ranno, reineo, AS. wrenno = hengst, uit een OHD. thema wranjo (= hengst, en dit weder uit een wortel die iets uitgelezens, heerlijks, uitmuntends, enz. beteekende, zoodat het OGerm. wranjo oorspronkelijk aanduidde: het edele, prachtige dier. – In het MHD. gunt = gunst; gunteren zou zooveel kunnen zijn als: van zijne gunst doen blijken.

wrijg, wrieg, met zich zelven ingenomen; trotsch; koppig, eigenzinnig.

wring, wring, hek met rechtstandige planken. Gron. vring, in annonces: wring; eene soort van draaihek in het land; Friesch wringe, Oostfr. wring, soort van draaihek tot afschutting in het land. Van: wringen, in de beteek. van: draaien.

wringpaal, wringpaol, paal, waarop de wring draait, Gron. vringpoal. Zie: wring.

wroet, wrent, wrute, mol, Gron. (Westerw.) wruite; Oostfr. wrotebülte, mulbülte, Gron. molbult = molshoop, HD. Maulwurf. Van: wroeten, OHD. wrôzjan, wruozjan, waarvan ook het Oostfr. wrote, wröte, fröte = zwijnebek, varkenssnuit.

wroetenbult, wrutenbult, molshoop. Zie: wrent.

zaad, zaod, te velde staand graan. Gron. (Ommel.) zoad = koren.

zaad, za, voor: verzadiging; in de za zijn = verzadigd, doorvoed zijn. Gron. hij ken zien zoade wel kriegen = hij kan wel verzadigd worden, zijne bekomst wel krijgen, ook van ʼt werken. Kil. saden, sadigen = verzadigen.

zaad bouwen, za bouwen, za bouwen = ploegen om te zaaien.

zaadmijning, zaodmijnings, verkoopingen van op stam staande rogge.

zaadmijt, zaodmiet, korenhoop op ʼt veld, wanneer er in de schuren ruimte tot berging te kort schiet, Gron. zoadbult; korenbult. Overijs. mite = mijt = houtstapel, hoop takkebosjes.

zaaiing, zeejîng, (= zaaiing) = het zaaien; we zit in de zeejîng = wij zijn aan ʼt zaaien.

zaairogge, zeirog, zeirokg, zaairogge.

zachtjes, zachies, zachtjes, ook Gron.

zakband, zakkebanden, grove pepernoten.

zalvigheid, zalvigheid, onaangename, laffe smaak in den mond in geval van ongesteldheid.

zam, [mals], sam, malsch, sappig, ook Overijs.

zandbaar, zandbaor, zandhoogte of heuvel. Van Koevorden wordt gezegd dat het op eene zandbaor ligt. MNederd. borc, bor = hoog; OHD. por, bor = hoogte, heuvel, MHD. böre = hoogte, verhevenheid, en verwant met het MNederd. bore, bare, OHD. pâra, bara = draagbaar, en het OHD. përan, bëran, Oostfr. bören, Nederl. beuren (tillen) = dragen, opheffen, waarvan ook ons: baar = golf. (v. Dale: baar = zandbank.)

zanden, zanden, zandig zijn; de weg zandt zwaar, iets zwakker dan: de weg maolt. Zie: maolen.

zandgat, zandgat, zaandgat, zie: zandsteeg.

zandheer, zandheer, opzichter over de zandverstuivingen, waarvan twee in elke markte moeten zijn.

zandril, zandril, zaandril, slootaarde op den wal.

zandsteeg, zandsteeg, “ze nuemden die steeg’ de zandsteeg, umdat er zaandgaten wassen, daar ze keukenzaand van daon huelden.” Zie: steeg.

zatzaam, zadzaom, zasem, voedzaam; Gron. zoadzoam, Oostfr. sâdsâm.

zeel, zeel, land; hiervan: anzeelen = vastbinden, ook: inspannen van twee paarden, Gron. zeeltuug = het tuig waaraan de strengen van een wagen worden bevestigd; in ʼt zeel wezen = aan den arbeid zijn. Neders. säle, Holst. seel.

zeerte, zeerte, pijn, ook Gron. Overijs. Geld.; Oostfr. särigkeit.

zeg, zeg, seg, Komt er een meier meterwoon in ʼt dorp dan rust op de buren de verplichting om het huis schoon te maken. De gansche dorpsbevolking helpt de goederen en ʼt huisraad halen; allen zijn in de weer om den nieuweling van dienst te zijn, die daarvoor ʼs avonds ten zijnent op jenever onthaald worden. Zulk eene partij noemt men het zeg of bedebier = onthaal voor bewezen diensten. In Geld.: sek, secht, waar men gewoon is den aard van den bewezen dienst aan te duiden, bv. steensecht, mestsecht. ODrentsch zechen = bijeenkomst, feestmaal. HD. Zeche = gastvrij, drinkgelag, smulpartij, enz., MHD. zëche, zëch; von zeche = naar de rij af, en voorts zechen oorspronkelijk = ordenen, regelen, inrichten.

zeggen, zeggen, zeggen = in: ik zeg ʼt oe (met bijzondere klem op zeg), zooveel als: ik verzeker het u = ʼt was in de hoogste mate, of in den hoogsten graad, Gron. ik zeg joe. Zee = zei zeg & seg = zegt; zék = zeg ik; zekt = zeggen; as de lue zekt = zooals, naardat de menschen zeggen.

zeker, zeker!, voor: wel zeker, als sterke bevestiging, en: wisse, zeper; ook Gron.

zeker, zeper, ook Gron. = zeker; zie ald. (v. Dale: zeper, veroud. = zeker). ʼt is zeper zoo = waarlijk, het is zoo.

zelf, zölfs, zöls, zöllevers, zeulvers, zuelvers, zuls, 1.zelf; Gron. zuls, zöls, zels. 2. in: daʼs van zölfs enz. = dat spreekt van zelf; ook Gron.: van zuls, enz.

zelfegge, zelfegge, zelfkant; zie: egge.

zeljammer, zeljammer, treurigheid van dieren als ze van hunne makkers gescheiden zijn. MNederd. selle = gezel, makker, OHD. selle, saljo, en het werkw. sellan, saljan, sellen, dat vereenigen, samenvoegen, verbinden, enz. beteekende.

zellens, zellens, gewoonlijk.

zende, zende, zeis, ook Gron.

zendeboom, zendeboom, stok van de zeis, Gron. zwoaboom.

zenuw, zeén, zeenwen, zenuwen. Gron. zeen (meerv. zenen), Kil. seen, sene, Oostfr. sene, säne, Zw. sena, Deensch sene, HD. Sehe = zenuw.

zet, zette, doorslag, vergietkop.

zetten, zetten, schatten, saneeren van slachtvee. Vergel.: den prijs van iets zetten = den prijs van iets bepalen; alsook: (colligie van) zetters.

zetter, zetter, schatter.

zetvaalt, zetvaalt, zie: vaalt.

zeunemelk, zeunemelk, zoepenbrood, karnemelk met brood gekookt; zeunemelk met kruderien = karnemelk met grutten en brood en gekruid met anijs.

zevenponder, zeuvenponders, zie: onwiezen.

zich, zuk, zich, Gron. zōk, Oostfr. sük.

zie kijk, siekiek, siekiek = pleon. voor: zie! kijk!

ziel, zeele, ziel, HD. Seele.

zien, zie, zien = zien; dan zie wij beter, Gron. den zij wie beter. Eziene = gezien; zaggen = zagen; zigste = ziet gij; zigste dʼr kans to? Gron. zōchst, zichst; Oostfr. süchst, HD. siehst. Zöt = ziet

ziften, zichten, ziften, van droge waren. Wisseling der ch en f: kracht, HD. Kraft, lucht, HD. Luft; nicht, Oudfr. nift, enz.

zijde, ziede, zied, zijde. Sprw. Met ʼn metworst naar ʼn ziede spek smieten = eene kleinigheid wagen om veel te winnen, Gron. Mit ʼn wetworst noa ʼn schink (of: ziede spek) gooien. in: over dʼ zied kieken = het hoofd op zij draaien en naar dien kant zien.

zijdig, ziedig, (zijdig), zegt men van varkens die zoo groot zijn dat zij breede en lange zijden spek beloven.

zijgen, zeien, ziften, laten doorzijgen, klenzen. Gron. melkzeien, Zeel. (de melk) zieën; Gron. zei, zeie; Noordfr. sei, ZDeensch saai, seei; Kil. sijghe, Sax. sye, Oostfr. Neders. sei, seie = theems, melkzeef, zeef voor vloeistoffen; sejen, sijen = doorzijgen; MNederl. afzijen = afscheppen, afscheiden. Oostfr. sejen = klenzen, filtreeren; Kil. sijghen; AS. sîhan, OEng. sîhen, ONoorsch, IJsl. sîn, OHD. sîhan, MHD. sîhen, seihen, HD. seien, Nederl. zijgen. Van het AS. sîgan = neerdruppelen, waarvan ook het OHD. sîhte, MHD. seich = urine, en ʼt HD. seichen = zijn water loozen.

zijn, zin, bin = ben; wij bint = wij zijn; binst = zijt gij (enkv.), (Gron. bist); binst ’r weer? bin ’s doe? = zijt gij. Gron. bin = ben, en = zijn; doe bist, zij bin. Kil. = ben, bin; ghij bent of bint (Sax. Fris, Sicamb.). ook Oostfr. Ik zin; do bist = jij bent; he is = hij is wie zint = wij zijn; daor zint ze. Dr. Landr. (1608) III, 20: sinnen = zijn; bist = zijt gij, en: gij zijt; hoe old bist? Ook Gron. West & ewest = geweest; de wind is gister ooste west, of: oost west. ’t Laatste ook Gron. Wassen = waren, onv. verl. tijd van: zijn; ook Gron. Oostfr.

zijn, zien, ziende, bezittelijk voornaamwoord, 1.voor: haar; zij hef zien betaoling kregen. de ziende = de zijne, als: miende, oende, joende = mijne, uwe. 2.in plaats van den 2 nv. vorm: aachter Kemmelt zien hof; Pieter zien iegen dochters. Dr. Landr. (1712) IV, 15: Van een ander zijn Hooi, enz. – Die een ander zijn Hooi. Gron. Harm zien voader, enz.; Oostfr. Jann sien froh, enz

zin, zin, onzijdig, in ʼt zin scheten, Gron. in ʼt zin schijten = zich weder herinneren.

zinnig, zinnîg, 1. zachtaardig; “En zeuk ʼn zinnig wiefien”. Staat voor: zachtzinnig, met de beteek. van: zachtzedig. 2. eigenzinnig, stijfkoppig, nukkig; ook Gron.

zinnigen, zinnîgen, naar den zin zijn; Gron. zìnnen = lust gevoelen, zijn zin stellen op iets.

zinnigheid, zinnîgheid, zin, lust, behagen; daʼk ʼr ook zinnîgheid an kreeg; ook Gron. zinnighaid.

zitten, zitten, voor: wonen; “Op ʼt westerèn in ʼt daarp woonden dʼr ʼn stuk of wat keuters, die wat achteroet zatten” = die wat achteraf woonden. Vergelijk: (in)woners, en: (in)gezetenen.

zitting, zitting, zitplaats, bv. in de kerk, ʼt zij gekocht of door gewoonterecht verkregen; ook: zitbank in een wagen. Gron. zit, Friesch sate, Kil. sitte, HD. Sitz, IJsl. saete, AS. sead. zetel, zitplaats.

zoals, zooas, zooals, ook Gron.

zodanig, zoodaonîg, voor: zoodoende, daarom; zoodaonîg hebt de boeren ʼt neet heel drok.

zode, zōdde, heidezode die tot brandstof gebruikt wordt, ook Gron. – Noordfr. idsudde = heideplaggen.

zoeken, zücht, zoekt; elk zücht weer zien waogen op; Gron. zocht, zöcht (3 pers. enkv.).

zoet, zeut, zoet, voor: stroop.

zoet, zoet, jenever of brandewijn met suiker; Gron. zuitzeupke.

zoetje, zeuties, zoetjes, langzaam, Gron. zuitjes.

zogelijks, zooglieks, terstond, aanstonds; Dr. zooglieks, HD. sogleich.

zonder, zönder, zunder, als verkorting van: zonder geldmiddelen; hij was zolfs ook neet hielemaol zunder = hij was eenigszins welgesteld.

zondig, zōndîg, in: zoo zōndig waor = ʼt is stellig waar, zooveel als: ʼt is wel zonde dat het waar is, ʼt is zonde! Gron. ʼt is zundig woar = zonde, dat ik het zeggen moet.

zoogmoeder, zeugmoeder, vrouw, die bij eene bevalling het kind zoogt en zich gedurende de eerste nachten met de zorg voor de jonggeborene belast.

zoopje, zeupien, zoopje, Gron. zeupke, Stad-Gron. zeupien, zoopke, Oostfr. sôpje, sopke, sȫpke, Noordfr. söpke, Wangeroog sopi.

zoor, zoor, 1. dor, verdord, schraal, dood; van planten; ʼn zoore boom. Zegsw.: hij hef zoor holt verdeend = hij heeft de bons gekregen, ook: zijn beminde is met een ander getrouwd. Oudtijds placht men zoo iemand een verdorden boom of een paal voor de deur te brengen. Sprw.: ’n Groen midwinter ʼn zoor paschen = op een groene kerstmis (als er nl. sneeuw noch ijs is) volgt doorgaans een dorre paschen; ook Gron. (maar voor: zoor, wit.) Gron. soor, soord = sappeloos, verwelkt, niet frisch, van bladeren die beginnen te verdorren; Friesch forsorjan = verdorren, verdrogen. Kil. sore, soore = droog, dor; soren, sooren = droog worden; Oostfr. sôr = dor, verwelkt, verdord; Westf. sör = dor; Noordfr. soor, soer = dor; OHD. sôren = verdorren, verwelken; MHD. sôr = droog, dor; sôren = sôr zijn of worden, AS. soarian, forsoarian; Eng. sear, seared = verzengd, verdord. 2. mager, ingevallen; zoor omme kop = schraal, mager van aangezicht, ingevallen van wangen. Noordfr. soran = ziekelijk, sukkelend. Zie: zoor 1.

zoren, zoren, verdoven, van den uitslag der huid. Zie: zoor 1.

zowat heen, zoowat hen, even toereikend, nauwelijks voldoende; Gron. ʼt is moar zoowat hen = er valt niet op te roemen, nog minder dan: redelijk.

zuchten, zuchten, drinken, eene teug uit de flesch nemen; bv. op de jacht; ook Gron.

Zuidlaarder, Zuudlaor, (klemtoon op: zuud), Zuidlaarders, inwoners van Zuidlaren. De Groningers zeggen van hen: zij willen ʼt niet gezegd hebben dat zij Drentenaren zijn, want zij zeggen: wij sind geen Drenten, wij sind Zuudlaor.

Zuidlaarderveen, Zuudlaveen, Zuidlaarderveen.

zuiger, zoeger, hoos, water- of windhoos.

zuimig, suimig, nalatig, uitstellend, verzuimachtig. Nederl. zuimen, Gron. zumen, Oostfr. sümen, Kil. suymen, Nederd. sümen, MNederd. sumen, Oudfr. sûma, MHD. sûmen, soumen = dralen, talmen, treuzelen; Oostfr. sümig, Neders. sümig, HD. säumig = dralend, talmend, enz.

zuinig, zunîg, (= zuinig), voor: schraal, sober. Gron. zunîg = niet voldoend, niet toereikend, armoedig; zunîg kennen leven = hoogst spaarzaam moeten zijn om rond te komen.

zuipen, zoepen, karnemelk, ook Gron.; Friesch suup, soepe; Oostf. supen = allerlei dranken, wat gedronken wordt nl. tot voeding; supenbrôd = karnemelk, waarin brood wordt gebrokkeld.

zuipen, zuup, zuipt; hij zuup ʼt zölvers lever op.

zuipenbrood, zoepenbrood, zie: zeunemelk.

zuipenlucht, zoepenlōcht, zekere soort van lichtgrijze wolken; “zukke holle lösse wolken: zooʼn zoepenlōcht”.

zuiver, zuver, (= zuiver), voor: zeer weinig, in: zij hef van dage en gisteren zuver niks zegt = zoo goed als niets; ook Gron.

zulk, suk, zie: zuk.

zulk, zöks, zuk , zulke, dezulken; Gron. zōkken, zōkkent, enz. = zulke; zōks, zuks = zulks, zoo iets, Oostfr. süks, Dr. Landr. (1608) II, 19: ofte bij gebreeke van zuks. zulk, Gron. zōk; zukke = zulke, Gron. zōkke = zulke, Oostfr. sülk, suk, sükke, Nederd. sulk, sük, MNederd. solk, sulk, suck, Oudfr. selk, suk, enz., Friesch suk, sok, Wang. Saterl. suk, Eng. such; OHD. sulîk, sulich, enz. MHD. solich, solch, HD. solch, (van het Goth. svaleiks = zóó gevormd, zóó gekenmerkt), uit zoo, en: lich, in ähnlich, enz. en in ons: gelijk, lijken, enz.

zulle, zul, zulle, drempel, Overijs. sulle, Oostfr. sülle, sül, Nederd. sull, süll, MNederd. sul, sulle, sille, Kil. sulle, AS. syll, OEng. sulle, Eng. sill, ONoorsch IJsl. svill, sylla, Noorw. svill, Zw. syl, OHD. swella, swelli, HD. Schwelle. Vergel. het Goth. sulja (= zool, HD. Sohle, Lat. solea) en: gasuljan = den grondslag leggen, de fondamenten leggen.

zullen, zul, zul = zou; aans zul dat niet kunt hebben = anders zou dat niet gekund hebben; Gron. zōl. Zu’k & su’k = zou ik, Gron. zōʼk, zōlʼk. Zast & zasse = zult; do zasse blieven = gij zult blijven; Gron. zelst, zest. Zult = zullen; wij zult; zut = zoude, zou; zu’w = zullen wij, Gron. zè’we, zelwe, zel wie.

zus, sus, anders. Oostfr. süs = zoo, alzoo, op deze, op zulke of op andere wijze; süs gedân is wol gedân; heit du süs (= anders) noch wat to seggen? Ook bij van Dale op zich zelf staande in gebruik = zoodanig, op zulk eene wijze, hoewel geen voorbeeld wordt bijgebracht; wèl: zus en zoo = tamelijk, redelijk, niet goed en niet slecht; ook: op tweederlei wijze; het gaat zus of zoo = het scheelt weinig. Gron. sus(of: zus) en zoo = zoo staat de zaak, zoo is het gelegen, dat is de juiste toedracht er van; sus of zoo = anders of op deze wijze. Neders. Holst. sus en so = zoo zoo, ’t is een moeilijke zaak. Nederd. süs, sus, Midd. Nederd. – sus, sust, sost; OHD. sus MHD. Kil. sus, sust, sunst = HD. sonst, en = zóó, in gelijken graad.

zus, zus, zusje, zussien, liefkoozingswoord voor kleine kinderen.

zwaar, zwoor, zwaar.

zwaarte, zweurte, zwaarte, gewicht.

zwaarvoets, zwaorvoets, zwanger.

zwabben, zwabben, zwadden, (Lesturg.) = ? Wordt gezegd als zich in ʼt westen na zonsondergang wolken vertoonen die onstuimig weer voorspellen.

zwad, zwat, zooveel als met elke streek der zeis gemaaid wordt. Gron. zwad, zwat = rij afgemaaid gras, en ook: de kale stroken, waar het gras is afgemaaid, ook Oostfr. Men zegt alleen: ʼt hooi ligt in ʼt zwat; zooveel als: het gras is gemaaid, Neders. juister: dat gras ligt im swatte; Oostfr.: dat hei ligt in ʼt swad, d.i. liegt in Schwaden. Nederd. swatt, swad, MNederd. swat, swade, Kil. swade, Nederl. (v. Dale) zwad: snede gras; hoeveelheid gras of koren in eenen regel gelegd; AS. svadhu, OEng. swathe, Eng. swath. MHD. swade. Waarschijnlijk, zegt ten Doornk., van het AS. svädh, svadhu, oorspronkelijk: een in het woud door uitroeiing van boomen vrijgemaakte strook, waaruit de beteekenis van: weg, baan, spoor, ontstond; de swade (zwao) zou dan als werktuig gediend hebben om zulke doorgangen door wegruiming van struikgewas, enz. te maken, en zou het woord tot Schwinden (nog in: (ver)zwinden), OHD. swentan, swendan, MHD. swenden = omhouwen, uitroeien, enz. gebracht moeten worden, waartoe ook: zwet = grens, Oudfr. swethe, behoort.

zwadden, zwadden, zie: zwabben.

zwade, zwa, zwao, zeis, Gron. zwoa, Oostfr. swade, swâe, swâ, Nederd. MNederd. swade, Kil. swade (= seysenc) (Fris. Holl. Sicamb.); Van: zwaaien? Zie ten Doornk. i.v. swad.

zwager, zwager, zwaoger, schoonzoon, Gron. (Vredewold.) zwager, ook ONederl. en bij Kil. swagher; thans behuwdbroeder. Het woord had vroeger de meer algemeene beteekenis van: verwant door het huwelijk. Daarvan ook: zwagerschap = vermaagschapping door aanhuwelijking.

zwagerman, zwaogerman, gemeenzaam voor: zwaoger. (zie ald.) Vergel. man.

zwaluwbloem, zwalvies-bloem, (zwaluwbloem) = blauwe viooltje, Gron. zwalfkebloum.

zwarigheid, zwarigheid, verband op vast goed, hypotheekschulden, Gron. zwoarighaid, bezwoar.

zwart-op-wit, zwart op wit, komen = beschreven worden; (v. Dale: zwart op wit = schriftelijk bewijs).

zwarte beer, zwarte beer, een kinderspel. De spelers vatten elkander bij de hand en vormen een kring, gaan rond en zingen, of liever, zeggen eentonig zingend op: zóó klopt de zwarte beer zijn hamertje. Allen laten de handen los en kloppen met de vuisten tegen elkander, doch blijven rondgaan. Ze vatten dan weer elkanders hand, en zeggen: zoo snijdt de zwarte beer zijn boterham, en maken dan eene snijdende beweging met de handen. Zij vatten weer aan en zingen: wie weet hoe de zwarte beer zijn glaasje schenkt? Dan weer los: zóó schenkt de zwarte beer zijn glaasje, wat wordt nagebootst. Dan: Weet je hoe de zwarte beer naar huis toe gaat? Zóó gaat de zwarte beer naar huis. Zij gaan zwenkend over beide zijden. Weet je hoe de zwarte beer zijn wijfje slaat? Zóó, enz. Weet je hoe de zwarte beer zijn wijfje afkust? Zóó, enz.

Zweeloo, Zweel, Zweeloo; Zweeler markt = Zweeloosche kermis.

zwet, zwette, zwet, grens, grenslijn, grensscheiding tusschen twee bebouwde perceelen; ook voor de zichtbare afscheiding, hetzij sloot, hekwerk, enz. Dr. Landr. (1608) III, 32: die an dat goet geswettet oft gelandet is; ald.: Oosterswette; id. (1712) III, 70: ook die an dat Goet gezwettet of gelandet is; en: Ooster-zwette; ald. 71: Sibbe gaat voor Mandeeligheit, Mandeeligheit voor Zwette, Zwette voor Binnen-Buur; Binnen-Buur voor Buiten-Buur. Kil. Neders. swette = grenzen van land; Oostfr. swette = grenslijn, grensteeken; Oostfr. Landr. swetgenooten = aangrenzende buren; Oudfr. swethe, swithe, Noordfr. swethe, swette, Saterl. swette. Zie: zwat.

zwetsen, zwitsen, zwetsen, grootspreken, snoeven. – Ook voor: schieten; ʼt zwitst mij zóó deur de kop = de zinkings schieten mij zóó door het hoofd.

zwetten, zwetten, werkwoord, gezwet, belenden, aangrenzen, aanpalen, van tuinen, landerijen, enz. Zie: zwette.

zwiet, swiet, zwiet, zelfstandig naamwoord, praal, pracht, vertooning; Gron. swat = pronk, buitengewone opschik; Oostfr. swat = praal, pracht, pronk, Eng. swath = opschik met strikjes en kwikjes. Volgens ten Doornk. waarschijnlijk één met het OHD. swaz. MHD. swatz, HD. (Ge)schwätz, Nederl. (ge)zwets, en met het Lat. suades, suadus, suada (overredingskracht) enz. van dezelfde herkomst.

zwijd, swiet, zwiet, uitermate, buitengemeen, zeer; Gron. swiet = buitengewoon, zeer, veel, zeer veel; Oostfr. swît = zeer, veel, sterk, buitengewoon; Friesch swiedig = veel, sterk, machtig, geweldig; Oudfr. swîde = sterk, veel, heftig. erg; Neders. swied = ruim, veel; Nederd. swied, MNederd. swît, swîde, Saterl. swît, OudS. swîdhi, swîdh, AS. svîdh, svŷdh, OEng. swîdh, Eng. swith, swithe = krachtig, sterk, heftig, rasch, flink, enz. Het Brem. Neders. Wbk. zegt: swied is een overoud maar in het Neders. nog zeer gebruikelijk woord, ’t welk zooveel beteekent als: zeer, in hooge mate, en gebezigd wordt bij dingen en handelingen, die niet alledaagsch zijn. Volgens ten Doornk. één met het Oostfr. swind, HD. geschwind, MNederd. swinde, Nederl. gezwind.

zwijgen, zwig, zwijgt; Roelf zwig = Roelf zwijgt; ook imperat. enk. en mv.

zwijnaardappels, zwienèrpels, aardappelen voor de varkens, Gron. zwieneerappels.

zwijnenpong, zwienenpong, zak met biggen.

zwijnenpot, zwienenpot, zwienèrpelpot, de pot waarin de aardappelen voor de varkens of het vee worden gekookt.

zwijngelte, zwiengilter, zie: gilter.

zwil, zwil, eelt, ook Gron. swil; ielt; Friesch Geld. NBrab. zwil; Kil. swil, swel, Westf. swiele, HD. Schwiele; Kil. swellen, swillen, HD. schwellen, Oudfr. swila = zwellen, opzwellen, dikker, enz. worden.

zwilorig, zwiloorîg, koppig, stijfhoofdig. Eig. zooveel als: met vereelte, d.i. verharde ooren. Zie: zwil.

zwoerd, zwaore, grashuid, de graszode van weideland, zoover de graswortel reikt (Zie: hoed). Gron. zwaord = de groene zode van grasland; Oostfr. sware, swâr, sworde; HD. Schwarte, inzonderheid: dikke huid, bekleeding, enz.; Nederl. zwaard, zwoord = afgeschrapte varkenshuid; Oostfr. grö̂nswâr = grasdek, groene zode, Eng. greensword; Neders. gronswaard; Nederd. swârde, sware, MNederd. swarde, swarte, Kil. swaerde, Oudfr. swarde, Noordfr. swörd, AS. sveard, OEng. swarde, Eng. sward, ONoorsch svördhr, Noorw. svord, Zw. (dial.) svärd, OHD. swarta, MHD. swarte. Waarschijnlijk van: zweren (etteren) in den zin van (op)zwellen, even als het HD. Schwiele van: schwellen. Zie ten Doornk. i.v. sware.