Archieven & collecties

39 Archief van het P.J. Meertens-Instituut, (1925) 1930 - 1997 (2000) (In bewerking)

39 Archief van het P.J. Meertens-Instituut, (1925) 1930 - 1997 (2000) (In bewerking)

Inleiding

Geschiedenis van het instituut

In 1926 stelde de afdeling Letteren van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (K.N.A.W.) de Commissie voor praeadvies omtrent centralisatie van Nederlands Dialektenonderzoek in met als opdracht advies uit te brengen over de organisatie van het wetenschappelijk dialectonderzoek in Nederland. Dit advies leidde in 1930 tot de instelling van een Dialectenbureau, waarvan de secretaris P.J. Meertens de dagelijkse leiding kreeg. Vervolgens werd in 1934 een Volkskundecommissie in het leven geroepen, een bureau, maar dan zonder betaald personeel volgde in 1938. Eén jaar later kreeg dit bureau de steun van een begeleidingscommissie. In 1940 onder druk van de oorlogsdreiging en ook uit angst voor al te opdringerige belangstelling van de zijde van de facisten voor het Volkskundebureau, werd de subsidie zodanig verhoogd, dat er echt een aparte afdeling voor Volkskunde kon worden ingericht. In 1948 volgde de Naamkundecommissie met een eigen bureau. Van 1968 tot 1989 was aan deze afdeling ook het onderzoeksveld Nederzettingsgeschiedenis toegevoegd.

Alledrie de bureau's met hun begeleidingscommissies kwamen onder de paraplu van de Centrale Commissie voor onderzoek van het Nederlandse Volkseigen. Eind 1949 werd Meertens directeur van het instituut waarin alledrie de bureau's of afdelingen waren ondergebracht. Hij bleef directeur tot aan zijn pensionering in 1965.

Intussen dekt de naam van het instituut niet meer de hele inhoud. Het Nederlands Volksliedarchief werd in 1963 geïntegreerd in de afdeling Volkskunde. Dit archief was in 1953 opgericht door de Raad voor de Nederlandse Volkszang, een organisatie waarvan Meertens secretaris was en dat onder leiding stond van Marie Veldhuyzen. Het per 1 januari 1972 opgerichte Bureau voor de uitgave van het Oorkondenboek van Holland en Zeeland werd met ingang van die datum eveneens in het Meertens Instituut opgenomen.

Tot 1949 waren het Dialect- en het Volkskundebureau gehuisvest in het "Trippenhuis", de hoofdzetel van de K.N.A.W. De oprichting in 1948 van het Naamkundebureau maakte een ruimere behuizing noodzakelijk. Een jaar later kwam het instituut terecht in de voormalige Anna-Visscherschool aan de Nieuwe Hoogstraat en grenzend aan de tuin van de Akademie. In 1969 verhuizen de bureau's naar het monumentale neogotische bankgebouw aan de Keizersgracht 569-571. Tegelijkertijd veranderde de naam in "Instituut voor Dialectologie, Volkskunde en Naamkunde". Op 6 september 1979, op de tachtigste verjaardag van dr. P.J. Meertens, werd het instituut omgedoopt in "P.J. Meertens-Instituut voor Dialectologie, Volkskunde en Naamkunde", kortweg Meertens-Instituut. In februari 1998 verruilde het Meertens-Instituut het statige grachtenpand voor de moderne architectuur van de Coca Cola-fabriek aan de Joan Muyskenweg in Amsterdam Zuid-Oost. Ook de naam van het instituut onderging een wijziging: Meertens Instituut, met de toevoeging "Onderzoek en Documentatie van Nederlandse taal en cultuur". De drie oorspronkelijke afdelingen Dialectologie, Volkskunde en Naamkunde hebben na een reorganisatie in 1998 plaats gemaakt voor de projectgroepen Variatielinguistiek (de voormalige afdelingen Dialectologie en Naamkunde) en Etnologie (de voormalige afdeling Volkskunde).

Vanaf 1949 waren de drie afdelingen verenigd onder een nieuw bestuur. Het aantal personeelsleden nam toe van drie in 1945 tot zo'n twintig eind jaren vijftig. Het onderzoek kon door het aantrekken van gespecialiseerde onderzoekers pas echt van de grond komen. Het instituut groeide door het toenemende informantenbestand, de erkenning als volwaardig K.N.A.W.-instituut en een groot netwerk van internationale wetenschappers. Alledrie de afdelingen kregen dan ook een eigen afdelingshoofd, dat in hoge mate het wetenschapsbeleid binnen zijn of haar discipline ging bepalen: Jo Daan voor Dialectologie (1965-1975), Dick Blok voor Naamkunde (1957-1985) en Han Voskuil voor Volkskunde (1957-1987).

Het onderzoek van de afdeling Dialectologie richtte zich allereerst op de publicatie van de Taalatlas van het Nederlands en het Fries. Daarnaast werd onderzoek gedaan naar de sociologische aspecten van het dialect, speciaal in relatie tot het schoolgaande kind. Vervolgens werd ook aandacht besteed naar de fonologische, morfologische en syntactische aspecten van de Nederlandse dialecten. Onder Daans leiding kreeg de vernieuwing van het dialectwerk gestalte. Zij bracht taalsociologie en syntaxis van het gesproken Nederlands op de onderzoeksagenda van het instituut.

Het onderzoek van de afdeling Volkskunde richtte zich op de factoren die van invloed zijn op cultuurspreiding en cultuurverandering. Het doel is, verschillen en veranderingen in de geestelijke en materiële cultuur in Nederland in een maatschappelijke context te plaatsen, om zodoende het inzicht in de functie, betekenis en onderlinge samenhang van cultuurverschijnselen te verscherpen. Speciale aandacht werd besteed aan huiselijke en openbare feesten, het verenigingsleven, woningindeling en -inrichting, boederijbouw, voeding, volkverhaal en volkslied. Het Volksliedarchief hield zich bezig met de centrale verzameling van Nederlandse volksliederen.

De afdeling Naamkunde en Nederzettingsgeschiedenis onderzocht de taalkundige achtergronden van de eigennamen van plaatsen personen in Nederland en hun relatie tot het historische milieu waarin zij ontstaan zijn. Bij de plaatsnaamkunde lag de nadruk op de vraag hoe de ontwikkeling van het patroon van de aardrijkskundige namen door de ontginning van het landschap beïnvloed is. De persoonsnaamkunde bestudeert de regionale karakteristieken van de Nederlandse familienamen en de sociale en regionale fluctuaties in de voornaamgeving in de loop der eeuwen.

Een apart staande afdeling van het instituut is die waarin het Oorkondenboek van Holland en Zeeland (tot 1299) werd samengesteld.

Het P.J. Meertens-instituut verstrekte informatie en begeleiding aan onderzoekers en belangstellende van zeer verschillend niveau. Ze onderhoudt vele contacten met universitaire onderzoeksgroepen, openluchtmusea, enzovoorts. Op internationaal gebied neemt het instituut deel aan een aantal Europese projecten, terwijl ook met vele buitenlandse instellingen contacten bestaan en samengewerkt wordt.

Archief en inventarisatie

In 2004 werd begonnen met de inventarisatie van het instituutsarchief. Na inventarisatie bedraagt de omvang van het archief 31 meter. De omvang van het archief is verminderd door de vernietiging van dubbele archiefstukken en het verwijderen van het oorspronkelijk verpakkingsmateriaal.

Bij aanvang van de inventarisatie waren de archiefstukken opgeborgen en globaal beschreven in een aantal archiefblokken. Het eerste blok was het zogenaamde Directiearchief, bestaande uit een grote serie correspondentie en een aantal onderwerpsdossiers. Daarnaast bestond er een archiefblok Bibliotheek. De overige archiefblokken betroffen de afdelingsarchieven. De archieven van de Dialect-, Volkskunde- en Naamkundecommissies waren opgeborgen bij de betreffende afdelingsarchieven. Vanwege de nauwe samenhang van de commissies met de afdelingen - zij bepaalden in grote mate het beleid - en de vermenging van archiefstukken is besloten de commissiearchieven onder te brengen in de afdelingsarchieven en niet afzonderlijk te beschrijven.

Bij de inventarisatie is allereerst een onderscheid gemaakt tussen de archieven van de directie en de archieven van de afzonderlijke commissies, bureau's en afdelingen. Vervolgens zijn deze hoofdrubrieken onderverdeeld in subrubrieken, waarbij de rubriek 2 commissies, bureau's en afdelingen onderverdeeld is in de organisatieonderdelen Algemene Zaken, Dialectologie, Volkskunde en Naamkunde. De rubrieken van de commissies, bureau's en afdelingen zijn vervolgens op een zelfde wijze onderverdeeld. Er is een tweedeling gemaakt in de stukken betreffende de commissie, die het beleid vormde voor het gelijknamige bureau, later afdeling en de stukken betreffende het bureau, later de afdeling zelf. De stukken betreffende het bureau, later afdeling kennen een onderverdeling in de rubrieken: beleid en organisatie, verslaglegging, correspondentie, contacten en samenwerking met andere organsaties, verzameling, beheer en ontsluiting van onderzoeksmateriaal, projecten, wetenschappelijke bijeenkomsten, bibliotheek en archief, publicaties en documentatie. Waar nodig is een verdere onderverdeling aangebracht. Zo is bij de afdeling Volkskunde bij de rubriek correspondentie een nadere onderverdeling aangebracht in correspondentie betreffende volkskunde en het Volksliedarchief. Binnen de rubrieken zijn alle archiefbeschrijvingen zoveel mogelijk chronologisch geordend. Bij de rubrieken Dialectencommissie, Volkskundecommissie en de Naamkundecommissie zijn de reglementen als eerste geplaatst. Daarna volgen de vergaderstukken, de correspondentie en de overige stukken.

In de inventaris is als bijlage een toegang opgenomen op de namen van personen en instellingen, welke voorkomen in de serie algemene correspondentie over de periode 1926-1965 en de serie correspondentie van Meertens over 1931-1973. Daarnaast is als bijlage een concordans opgenomen van de oorspronkelijke codes op de oude archiefdozen met de huidige inventarisnummers. Het archief is openbaar met uitzondering van archiefstukken uit de periode 1987-2000.

Het Meertens Instituut beheert naast het instituutsarchief een groot aantal archieven en collecties op het terrein van dialectologie, volkskunde en naamkunde. Het gaat hier om archieven en collecties van wetenschappelijke medewerkers van het instituut en om geschonken archieven en collecties van personen en instellingen. Zij vormen met name op de rubriek "projecten" van het instituutsarchief een belangrijke aanvulling. Deze archieven en collecties zijn door middel van het databaseprogramma Filemaker Pro ontsloten en raadpeegbaar op het Meertens Instituut. Daarnaast zijn op de verschillende onderzoeksterreinen databanken aangelegd, waarvan een aantal te raadplegen zijn op de website http://www.meertens.knaw.nl/.

opname 1965 t.g.v. 65ste verjaardag van P.J. Meertens in Nieuwe Hoogstraat 17
opname 1965 t.g.v. 65ste verjaardag van P.J. Meertens in Nieuwe Hoogstraat 17